ARYSTOTELES „POETYKA”

oprac. Henryk Podbielski (BN)

I.

STAN ZACHOWANIA DZIEŁA

a. dzieło obfituje w dygresje, niedomówienia i nieścisłości;

b. przekazany przez średniowieczne rękopisy tekst jest niekompletny (np. brak

zapowiedzianych rozwaŜań na temat komedii, rozwinięcia kwestii katharsis);

prawdopodobnie istniała druga księga, która nie dotrwała do naszych

czasów;

c. najstarszy i najlepszy zarazem rękopis w języku oryginalnym pochodzi z

wieku XI i znajduje się w ParyŜu.

II.

PODSTAWY O ZAŁOśENIA „POETYKI”

a. poezja jest sztuką mimetyczną;

b. normatywny charakter poetyki ma podwójny wymiar: praktyczny i

epistemologiczny;

c. konstrukcja idealnego niejako modelu tragedii, któremu tyle miejsca poświęca

w swym wykładzie A., jest konstrukcją dla celów poznawczych; poznawcza

wartość modelu tragedii sprawdza się wówczas, jeśli skonstruowany według

jego norm utwór spełni swe zadanie, czyli wywoła katartyczne przeŜycie

uczucia litości i trwogi;

d. przedmiotem badań jest sztuka poetycka sama w sobie, jej istota, rodzaje,

właściwości kaŜdego z nich, sposób, w jaki naleŜy układać fabułę, aby utwór

poetycki był piękny, jego składniki ilościowe i jakościowe, a takŜe wszystkie

inne sprawy, które wchodzą w zakres tej dyscypliny badawczej;

e. rozpatrywanie poezji jako odrębnej sztuki ;

f. świadomość istnienia odmian gatunkowych i rodzajowych wyznaczonych

przez właściwą kaŜdemu z nich funkcję;

g. istnienie istotnych dla dzieła sztuki literackiej składników ilościowych

(całostek kompozycyjnych) i jakościowych stanowią o przynaleŜności

gatunkowej utworu;

h. sama poezja stanowi przyczynę celową i dobro samo w sobie, którego

przyczyną sprawczą jest sztuka poety;

i. nowa dyscyplina naukowa, którą chciał stworzyć A. miała określić zadania

poety jako twórcy artystycznej konstrukcji dzieła literackiego’

j. pojęcia zaczerpnięte z innych, pomocniczych dla poetyki nauk, są

niejednokrotnie zdefiniowane na nowo i otrzymują specyficzne znaczenie

terminów technicznych; najwaŜniejsze z nich: „naśladowanie” ( mimesis),

„fabuła” ( mythos), „akcja” ( praksis), „oczyszczenie” ( katharsis), „wina

tragiczna” ( hamartia), „charaktery” ( ethe), „myślenie” ( dianoia) i „język

poetycki” ( leksis);

k. Zaproponowane przez A. kategorie opisowe poetyki moŜna by podzielić na:

• językoznawcze, które w jego własnej terminologii wchodzą w zakres

tzw. „środków naśladowania” (język, rytm, śpiew) oraz w zakres

sposobu naśladowania (bezpośrednia wypowiedź, forma dramatyczna

i mieszana);

• kategorie dotyczące analizy świata przedstawionego: fabuła,

charaktery, perypetia, rozpoznanie, akcja dramatyczna, jej zawiązanie

i rozwiązanie;

• kategorie, które obecnie wchodzą w zakres ogólnej teorii tekstu,

takie jak: początek, środek i koniec utworu;

1

• grupa kategorii właściwych wyłącznie gatunkowi tragedii, jak:

prolog, epejsodion, stasimon, parodos, eksodos chóru (składniki

„ilościowe”);

l. A. traktował poetykę jako część filozofii praktycznej, czyli nauki na temat

działalności i wytworów człowieka; stąd teŜ staje się bardziej zrozumiały

priorytet

wyznaczony

kategoriom

dotyczącym

analizy

świata

przedstawionego i przywiązywanie mniejszej wagi do problematyki języka

poetyckiego czy wiersza, który wg A. wchodzi w zakres badań „metryki”.

III.

ZARYS I UKŁAD PROBLEMATYKI

a. twórczość poetycka naleŜy do grupy „sztuk mimetycznych”;

b. główne rodzaje poezji ze względu na przedmiot, środek i sposób

naśladowania: poezja epicka, tragedia, komedia, dytyramb i nomos;

c. ze względu na odmienny „sposób naśladowania”, czyli formę podawczą

wypowiedzi

autorskiej,

wyróŜnia

trzy

rodzaje

literackie:

rodzaj

„opowiadający” (liryka), rodzaj dramatyczny i rodzaj o formach mieszanych

(epopeja poetycka);

d. ze względu na przedmiot (dobry lub pospolity): epopeja i tragedia oraz

poezja jambiczna (satyry) i komediowa;

e. powstanie poezji łączy A. z samą naturą człowieka skłonną do

„naśladowania” i czerpiącą z tego naśladowania intelektualną przyjemność

oraz z przyrodzonym człowiekowi poczuciem rytmu i harmonii;

f. ponad połowę całego traktatu wypełnia analiza sztuki tragicznej;

g. wyodrębnienie 6 elementów konstytutywnych tragedii: fabuły, charakteru

postaci, języka, sposobu myślenia, widowiska ( opseos kosmos) i śpiewu ( melos);

szersze omówienie fabuły, charakterów i języka, pominięcie śpiewu oraz

sposobu myślenia;

h. język poetycki ma cechować przede wszystkim jasność, stosowność i

wzniosłość;

i. pierwsze cztery rozdziały dotyczą samej sztuki poetyckiej i jej miejsca wśród

innych sztuk „mimetycznych”, następne osiem – morfologii samego utworu

(tragedii), od rozdziału XIII do XVIII zwraca się natomiast autor coraz częściej

bezpośrednio do poety z pouczeniem, jak powinien być zbudowany

modelowy utwór i jakie w tym względzie obowiązują zasady sztuki;

przedmiotem rozdziałów XIX-XXIII jest „język”.

IV.

POJĘCIE „MIMESIS”

a. poezja to pewna forma naśladownictwa;

b. poeta naśladuje rzeczywistość nie tylko taką, jaką ona jest, ale równieŜ taką,

jaką być powinna, lub taką, o jakiej się mówi, Ŝe jest;

c. artysta za pomocą sztuki mimetycznej moŜe przedstawić rzeczywistość, która

nie znajduje paraleli w realnie istniejącym świecie, a nawet jej istnienie w jego

kategoriach jest niemoŜliwe;

d. zadanie poety nie polega na przedstawieniu wydarzeń rzeczywistych, lecz

takich, które mogłyby się zdarzyć jako prawdopodobne lub konieczne

(róŜnica między historią a poezją);

e. rzeczywistość tworzona w procesie mimesis to rzeczywistość celowo

ukonstytuowana i uporządkowana, oczyszczona z wszelkiej przypadkowości,

wyraŜająca to, co istotne, moŜliwe, prawdopodobne, lub konieczne;

f. istotnym elementem, który decyduje, czy utwór zasługuje na miano

poetyckiego, jest mimesis realizowana w jego konstrukcji fabularnej (poeta

2

musi być raczej twórcą fabuły niŜ wierszy, skoro naśladownictwo czyni zeń

poetę i skoro przedmiotem naśladowania jest akcja);

g. mimesis rozumiana jest tu jako akt twórczy, akt kreowania rzeczywistości

potencjalnej, ale zarazem obiektywnej, bo odzwierciedlającej aktywne Ŝycie

ludzkie, działalność człowieka znaczącą i nieprzypadkową;

h. naczelną zasadą, którą kieruje się poeta tworząc rzeczywistość artystyczną,

jest według A. zasada prawdopodobieństwa rozumiana jako czynnik

strukturalny; pozwala ona wyeliminować wszelką przypadkowość w doborze

i układzie elementów przedstawianego świata, zapewnić mu jednolitość i

spójność oraz siłę specyficznego oddziaływania na odbiorców; jest to więc

rzeczywistość w pełni autonomiczna, a nie „odbicie odbicia”; jest to

rzeczywistość stworzona przez zamysł artysty, zmyślona lub celowo

ukonstytuowana, istniejąca jako swego rodzaju analogia w stosunku do

świata realnego;

i. zgodnie z definicją piękna, które opiera się na odpowiedniej wielkości i

porządku, w przypadku tragedii mówi A. o stosownych dla niej rozmiarach i

o jej konstrukcji artystycznej, a więc: o jedności akcji, odpowiednim układzie

zdarzeń połączonym z perypetią i rozpoznaniem, o właściwym doborze

bohaterów, zawartości myślowej ich wypowiedzi, o odpowiedniej i

dostosowanej do rodzaju dzieła formie językowej, czy wreszcie o wystawie

scenicznej; cała ta struktura ma doprowadzić do przeŜycia pewnego rodzaju

katharsis;

j. świat autonomiczny zbudowany jest ze specyficznych składników, które A.

dzieli na 3 rodzaje: przedmioty naśladowania, środki, czyli tworzywo, jakim

posługuje się naśladowca, sposób, czyli formę, w jakiej przebiega proces

naśladowczy;

k. umiejętność naśladowania w rozumieniu A. nie łączy się z odtworzeniem

przez sztukę wiernego obrazu rzeczywistości, lecz raczej z jej

przedstawieniem w sposób artystyczny, tj. zgodny z wewnętrznymi prawami

sztuki;

l. elementem, który stanowi o indywidualnych właściwościach rodzaju,

gatunku czy konkretnego dzieła sztuki, jest dynamis (siła), która oŜywia

wspomniane części materialne, spaja je w konkretną całość i nadaje tej całości

pewne swoiste piętno;

m. A. z pojęciem mimesis wiąŜe obok koncepcji twórczości pewną

reprezentatywność, połączoną z odtwarzaniem przez sztukę podobizny

istniejącej rzeczywistości;

n. mimesis jest wspólną cechą przedmiotów wchodzących w zakres poetyki.

V.

ZNACZENIE POJĘCIA KATHARSIS I FUNKCJA TRAGEDII

a. tragedia jest to imitacja akcji powaŜnej, skończonej i posiadającej

odpowiednią wielkość, wyraŜona w mowie ozdobnej, odmiennej w róŜnych

częściach dzieła, nie za pomocą opowiadania, lecz w formie dramatycznej,

przez litość i trwogę osiągająca katharsis od takich właśnie uczuć;

b. proces katartyczny jest bezpośrednio związany z procesem mimetycznym,

katharsis jest celem procesu mimetycznego;

c. muszą być spełnione pewne niezbędne warunki organizacji świata

przedstawionego, by katharsis mogło mieć miejsce: waŜny jest przede

wszystkim sam układ zdarzeń;

d. wg A. litość budzi w nas nieszczęście człowieka niewinnego, trwogę –

podobnego do nas;

e. dzięki temu, Ŝe mimesis stanowi świat uporządkowany, oparty na

wewnętrznej logice prawdopodobieństwa i konieczności, umysł odbiorcy

3

dokonuje oceny: nieszczęście dotknęło człowieka – a) niewinnego, b)

podobnego do mnie. Z kolei „niewinność” na zasadzie „sympatii” wywołuje

w sferze uczuciowej odbiorcy litość, „podobieństwo” zaś wywołuje trwogę.

W tym samym momencie rozpoczyna się następny proces: umysł poznaje, Ŝe

to nieszczęście dzieje się w świecie fikcji. Dystans fikcji i logika wewnętrzna

przedstawionego świata dokonuje „sublimacji” (oczyszczenia) uczuć

sprowadzając je do właściwej „miary”, dzięki czemu, zgodnie z

Arystotelesowską definicją cnoty, stają się przeŜyciem pozytywnym (cnotą) i

sprawiają przyjemność.

VI.

SKŁADNIKI TRAGEDII

a. mythos

• organizacja przedstawionego świata i jego oddziaływania na odbiorcę;

• dusza, zasada, cel tragedii;

• układ, organizacja zdarzeń;

• przedmiot naśladowania, rozumiany zarówno jako zamysł artystyczny,

uwzględniający właściwości psychiczne i etyczne poety, jak teŜ

urzeczywistnienie tego zamysłu za pomocą odpowiedniego sposobu i

środków naśladowania;

• naśladowanie pełnej akcji utworu, skonstruowanej na takich zasadach,

które umoŜliwiłyby dostarczenie właściwej dla danego gatunku

przyjemności;

• pewien rodzaj organicznej całości czy struktury, która warunkuje

„poetycką dynamis” i opiera się na naśladowaniu pewnego ciągu ludzkich

działań;

• idealnie skomponowana fabuła wg A. musi być naśladowaniem takiej

akcji, która rozpoczyna się od „zbłądzenia” będącego wynikiem

nieświadomości bohatera, nieświadomości prowadzącej do popełnienia

(lub jego zamiaru) czynu tragicznego ( pathos), którego konsekwencją jest

zmiana kierunku biegu zdarzeń (peripeteia), prowadząca do wyjaśnienia

( anagnorisis) toŜsamości bohatera bądź jego ofiary i do potwierdzenia w

ten sposób jego winy; w tym momencie błąd zamienia się w winę

tragiczną, która właśnie wzbudza uczucia „litości i trwogi”,

„samooczyszczające się” dzięki sztuce mimetycznej;

b. charakter („ethos”)

• cechy charakteru ujawniające się w postępowaniu lub wypowiedziach

bohaterów jako wynik dokonanego przez nich wyboru kierunku

działania;

• właściwości bohaterów, które „uprawdopodobniają” akcję tragedii

(stosowność), stanowią o jej jednolitości (konsekwencja) i o jej

oddziaływaniu na odbiorcę (podobieństwo do przeciętnego odbiorcy);

c. „dianoia” (myślenie)

• stała właściwość intelektualna bohaterów, która wyraŜa się wyłącznie za

pomocą włoŜonych w ich usta wypowiedzi wtedy, gdy uzasadniają oni

swą postawę wobec tezy przeciwnika (agon) lub gdy wyraŜają prawdy

ogólne albo stwierdzają jakieś fakty;

d. „leksis” (wysłowienie)

• kompozycja słowna posiadająca formę wiersza;

• struktura słowna wypowiedzi bohaterów.

PAULINA OBSZAŃSKA

4