Wykład 11

Odczytanie fragmentu Wj 19,1-6

Ks. Michał Bednarz

Wędrówka Izraelitów przez pustynię.

Prowadzący: Dlaczego Izraelici wędrowali aŜ 40 lat przez pustynię?

Wykładowca: Najpierw uświadommy sobie, Ŝe niekoniecznie chodzi dokładnie o 40 lat, ale z pewno-

ścią o bardzo długi okres czasu, bo takie znaczenie ma w Biblii liczba czterdzieści. Chodzi po prostu o

czas trwania jednego pokolenia. Nie jest natomiast waŜne, czy było to więcej czy mniej niŜ czterdzie-

ści lat. Trzeba pamiętać, Ŝe niezaleŜnie od tego, którą z dwóch moŜliwości przyjmiemy, chodzi o to, Ŝe

wędrówka Izraelitów z niewoli w Egipcie do Ziemi Obiecanej trwała długo.

Autorzy natchnieni nie piszą wyraźnie, dlaczego musiał upłynąć tak długi okres czasu, zanim Hebraj-

czycy dotarli do upragnionej Ziemi Obiecanej. Czytając jednak uwaŜnie opisy biblijne o pobycie w

Egipcie oraz śledząc sytuację, jaka zaistniała na pustyni oraz wczuwając się w zaskakujące reakcje

wędrowców, moŜna się domyślać, jaka była przyczyna tak długiego błądzenia.

Najpierw zwróćmy uwagę na to, iŜ Izraelici niezbyt chętnie opuszczali ziemię niewoli. MojŜesz zda-

wał sobie sprawę z tego i dlatego długo opierał się Bogu, a kiedy juŜ udał się do Egiptu, prowadził agi-

tację i zachęcał rodaków, aby opuścili kraj nad Nilem. Nie dziwmy się temu. Do niewoli moŜna się

przyzwyczaić tym bardziej, gdy niepewna i niezbyt jasna jest przyszłość poza miejscem ucisku. Nie

wolno zapominać, Ŝe Izraelici wiedzieli, iŜ na wschód od Egiptu rozciąga się wielka pustynia, którą

trzeba przebyć, aby dotrzeć do upragnionej ziemi. A pustynia bywa niebezpieczna i nie zawsze moŜna

w niej przetrwać. Wprawdzie Hebrajczycy byli uciskani w Egipcie, ale nie ginęli tam z głodu. Mieli co

jeść. Świadczy o tym ich bunt na pustyni i tęsknota za tym, co zostawili nad Nilem. Szemrali przecieŜ:

„ Wspominamy ryby, któreśmy darmo jedli w Egipcie, ogórki, melony, pory, cebulę i czosnek. Teraz zaś

jesteśmy wycieńczeni, nie mamy nic, nie widzimy niczego prócz manny” (Lb 11,5-6).

Musimy takŜe pamiętać o tym, Ŝe Palestyna, do której wędrowali Izraelici, nie była ziemią mlekiem i

miodem płynącą w naszym rozumieniu, czyli krajem szczęśliwości. Określenie to ma źródło w Biblii.

Bóg, przygotowując Izraelitów na wyjście z Egiptu, powiedział do MojŜesza: „ Zstąpiłem, aby go

[Izraela] wyrwać z rąk Egiptu i wyprowadzić z tej ziemi do ziemi Ŝyznej i przestronnej, do ziemi, która

opływa w mleko i miód” (Wj 3,8). Mleko i miód były przysłowiowymi pokarmami oznaczającymi, Ŝe

w Kanaanie są podstawowe i konieczne do Ŝycia produkty. Była to ziemia „ pszenicy, jęczmienia, wino-

rośli, figowca i drzewa granatu [...], oliwek, oliwy i miodu [...], gdzie nie odczuwając niedostatku, na-

sycisz się chlebem, gdzie ci niczego nie zabraknie [...], której kamienie zawierają Ŝelazo, a z jej gór

wydobywana jest miedź” (Pwt 8,8-9). Jednak ta ziemia z niepewnymi opadami deszczu i zmiennością

temperatur mogła się stać przekleństwem. Gdy Izraelici osiedlili się na niej, zdarzały się lata suszy i

głodu. Gdyby natychmiast po opuszczeniu Egiptu znaleźli się w Kanaanie, mogłoby się przydarzyć, Ŝe

bardziej niŜ wolność ceniliby to, co posiadali nad Nilem. Dlatego doświadczenie trudnych warunków

pustyni chroniło ich przed zbyt przyziemnymi tęsknotami.

Trzeba takŜe pamiętać, Ŝe w Egipcie Izraelici nie tworzyli wcale jednego narodu. Takiej świadomości

nie posiadali. Złączeni byli w rodziny, klany i co najwyŜej pokolenia. KaŜda grupa kierowała się wła-

1

snym interesem, a nie dobrem ogółu, chociaŜ nad Nilem doświadczali róŜnorodnych zagroŜeń. Te ro-

dziny, klany czy pokolenia trzeba było zjednoczyć, aby stanowiły jeden naród, w którym kaŜdy będzie

odpowiedzialny za drugiego, gdyŜ w przeciwnym wypadku nie da się utrzymać kraju, do którego wę-

drują. I pod Synajem z tych rozbitych często wewnętrznie grup i skłóconych ze sobą musiał powstać

naród izraelski. Dlatego Izraelici zawsze byli świadomi wielkości i waŜności tego, co dokonało się pod

świętą Górą Objawienia, a mianowicie, Ŝe tam powstał naród. Wiedzieli, Ŝe w trudnych warunkach pu-

styni trzeba się było zmagać o przetrwanie. I mogło się zdarzyć, Ŝe wtedy jeden drugiego potraktuje

jak rywala, gdy nie będzie wystarczających środków do Ŝycia i jeŜeli ktoś je zabierze, to braknie ich

drugiemu. W takiej sytuacji zaczyna się rywalizacja, gdy trzeba walczyć o przetrwanie. Dlatego bez

większego oporu przyjęli zasady Dekalogu. Wiedzieli, Ŝe nauczą ich one szacunku a nawet miłości

względem tego, kto wydaje się być rywalem. Drugi Izraelita – dzięki tym zasadom - stanie się sprzy-

mierzeńcem, który pozwoli utrzymać zdobyte dobro - zdobytą ziemię. Z tego względu pod Synajem

Hebrajczycy przyjęli Prawo. W trudnych, a nawet moŜna powiedzieć ekstremalnych warunkach, uczyli

się szacunku wobec innych.

JeŜeli bierzemy to wszystko pod uwagę, uświadamiamy sobie, Ŝe Izraelici musieli przejść przez długie

doświadczenie pustyni. PrzeobraŜenie niewolników w ludzi wolnych, dla których nie tylko miska je-

dzenia jest najwaŜniejsza, nie mogło nastąpić automatycznie, lecz musiało się dokonywać w czasie

długiej wędrówki. Musieli sobie takŜe uświadomić w czasie tego bolesnego doświadczenia, Ŝe dla

człowieka nie są najwaŜniejsze dobra materialne. Potrzebna teŜ była ta długa wędrówka, aby rozbite

klany skupiły się w jedno, a ta jedność będzie konieczna, aby opanować Ziemię Obiecaną i aby ją

utrzymać.

Prowadzący: Czy na pustyni Bóg karmił manną Izraelitów?

Wykładowca: W czasie wędrówki przez pustynię Izraelici odczuwali głód. Brakowało im Ŝywności. „ I

zaczęło szemrać na pustyni całe zgromadzenie Izraelitów przeciw MojŜeszowi i przeciw Aaronowi.

Izraelici mówili im: «Obyśmy pomarli z ręki Pana w ziemi egipskiej, gdzieśmy zasiadali przed garn-

kami mięsa i jadali chleb do syta! Wyprowadziliście nas na tę pustynię, aby głodem zamorzyć całą tę

rzeszę»" (Wj 16,2-3).

I wtedy zdarzyło się coś niezwykłego. „ Wieczorem przyleciały przepiórki i pokryły obóz, a nazajutrz

rano warstwa rosy leŜała dokoła obozu. Gdy się warstwa rosy uniosła ku górze, wówczas na pustyni

leŜało coś drobnego, ziarnistego, niby szron na ziemi. Na widok tego Izraelici pytali się wzajemnie:«co

to jest?» gdyŜ – nie wiedzieli, co to było. Wtedy powiedział do nich MojŜesz: «To jest chleb, który daje

wam Pan na pokarm»” (Wj 16,13-15).

Prowadzący: Czy był to cud? Opisane zjawiska bardzo przypominają to, co zdarza się na Pustyni Sy-

najskiej.

Wykładowca: Na wiosnę przepiórki, które wędrują gromadnie z Afryki i Arabii do krajów śródziem-

nomorskich, zatrzymują się na Półwyspie Synajskim. Osłabione lotem ponad morzem, opadają i moŜ-

na je bardzo łatwo schwytać. Podobnie jest takŜe we wrześniu i październiku, gdy wracają z Europy.

Zaskakuje jeszcze jedna, dziwna zbieŜność. Według autora natchnionego mięso przepiórek było nie-

kiedy trujące (por. Lb 11,33-35). Okazuje się, Ŝe w pewnych wypadkach mięso przepiórek moŜe być

rzeczywiście zatrute. Potwierdza to współczesna medycyna. Przepiórki Ŝywią się czasem trującymi ro-

ślinami i dlatego ich mięso moŜe nawet spowodować śmierć.

Etnografowie wskazują na kilka zjawisk, zachodzących na Półwyspie Synajskim, które mogą mieć

związek z biblijnym opisem o mannie. Według jednych chodzi o pokarm, który jeszcze dzisiaj moŜna

zbierać w dolinach środkowego Synaju. U szczytu sezonu, w czerwcu, jeden człowiek moŜe zebrać

2

dziennie ponad kilogram tej manny. Jest to podobna do miodu substancja o wielkości główki od szpilki

albo nawet wielkości grochu. Wytwarzają ją dwa gatunki owadów o nazwie czerwiec, które muszą wy-

ssać duŜe ilości soku roślinnego, aby uzyskać potrzebny im do Ŝycia azot, resztę zaś oddają w postaci

owej podobnej do miodu wydzieliny. Szybkie parowanie zamienia te krople w kleiste, dosyć trwałe

kuleczki, które moŜna zbierać.

Inni uwaŜają, Ŝe chodzi o pokarm, który zastępuje nawet mięso, a mianowicie o słodką gumę (80% cu-

kru i 20% skrobii i dekstryny). Na Półwyspie Synajskim, zwłaszcza w części centralnej, rosną drzewa

zwane tamaryszkami ( tamarix mannifera), osiągające wysokość 6-7 metrów. Tworzą niekiedy duŜe

gaje. Od maja do sierpnia ich gałęzie, nabrzmiałe sokami, pękają i wypływają krople, które w zetknię-

ciu się z chłodnym, nocnym powietrzem zastygają, przybierając formę ziarenek wielkości główki od

szpilki, a co najwyŜej grochu. Jeszcze dzisiaj Beduini zbierają ten pokarm nazywając go manną z nie-

ba. Czynią to wieczorem albo rankiem, poniewaŜ ciepło słońca roztapia ziarenka. Manna ta ma biały

kolor, aromatyczny zapach i przypomina miód. Jest bardzo poŜywna, zarówno w stanie naturalnym,

jak i w formie placków (zmieszana z mąką).

JeŜeli na samo pojawienie się przepiórek moŜna patrzeć jako na coś naturalnego, to jednak czymś nie-

wytłumaczalnym było, iŜ wystarczyło tego pokarmu dla tak wielu Izraelitów. Dlatego widzieli oni w

tym, co się wydarzyło, zjawisko nadzwyczajne; widzieli działanie Boga, niezaleŜnie od tego, iŜ mógł

się On posłuŜyć pokarmem, który występuje na Pustyni Synajskiej.

Ponadto mimo podobieństwa zachodzącego między cudownym pokarmem Izraelitów a zjawiskami za-

chodzącymi na Półwyspie Synajskim, nie da się w sposób naturalny wytłumaczyć wszystkich szczegó-

łów opisów. Nie moŜna np. wyjaśnić pewnych okoliczności. Przede wszystkim niemoŜliwe jest, aby w

tej okolicy, dosyć ubogiej, była taka ilość manny, która zaspokoiłaby głód kilku tysięcy ludzi. Oprócz

tego manna pojawiała się w dniu zapowiedzianym przez MojŜesza, ale nigdy w szabat. Przed szabatem

naleŜało zebrać podwójną jej ilość. Ulegała takŜe zepsuciu. Tymczasem pewna jej ilość dobrze zacho-

wywała się w arce. Te okoliczności wskazują, Ŝe nie moŜna wszystkiego, co wydarzyło się na pustyni,

sprowadzać do zjawiska naturalnego.

Prowadzący: Co było najwaŜniejsze w czasie wędrówki Izraelitów przez pustynię?

Wykładowca: W trzecim miesiącu od wyjścia z Egiptu Izraelici dotarli do góry Synaj. Tutaj, w maje-

statycznej scenerii gór, z dala od ówczesnych centrów kulturowych staroŜytnego Wschodu, miało na-

stąpić objawienie Boga. To, co miało się dokonać, było jednak darem Boga i dlatego lud musiał się

przygotować wewnętrznie. MojŜesz zalecił pewne ryty oczyszczające. Lud powinien się powstrzymać

od stosunków seksualnych. Stosunki te czyniły bowiem człowieka niezdolnym do sprawowania czyn-

ności kultycznych. Nikt nie mógł zbliŜyć się do góry pod karą śmierci. Było to przygotowanie ze-

wnętrzne. Znacznie waŜniejsza była jednak wewnętrzna akceptacja planu, który Bóg objawiał. Bóg

pragnął, aby uciekinierzy z Egiptu stali się narodem wybranym, świętym. Potrzebna była jednak ich

zgoda. Dlatego MojŜesz zebrał starszyznę ludu i przedstawił jej plan BoŜy. Tutaj, pod Synajem, nie-

zdyscyplinowane albo raczej niespójne jeszcze wewnętrznie plemiona Hebrajczyków stały się naro-

dem. Był to naród wybrany, który złączył się z Bogiem za pomocą przymierza. Dlatego wydarzenie to

posiada niezwykłe znaczenie w historii Izraela. Był to moment decydujący dla narodu a nawet dla

ludzkości, gdyŜ wypadki te będą miały reperkusje ogólnoludzkie i ponadczasowe w dziedzinie religii i

moralności. Lud zaakceptował BoŜy plan. „ Uczyńmy wszystko, co Pan nakazał” (Wj 19,8). W trzecim

dniu miało miejsce objawienie. Bóg zjawił się wśród błyskawic, w gromach burzy. Jedno jest w tym

wszystkim pewne: lud przeŜył obecność Boga. MojŜesz był pośrednikiem między ludem a Bogiem. Na

polecenie BoŜe wstąpił na górę ukrytą wśród chmur i tam otrzymał prawo, które spisał, a następnie

ogłosił. Cały naród oświadczył jednogłośnie: „ Wszystkie słowa, jakie powiedział Pan, wypełnimy” (Wj

24,3). MojŜesz przystąpił następnie do zawarcia przymierza. U stóp góry zbudował ołtarz wśród dwu-

3

nastu kamieni ( stel), które symbolizowały pokolenia Izraela i złoŜył ofiarę całopalenia. Następnie od-

czytał „ księgę przymierza” (w rzeczywistości chodzi o zwój ze skóry czy kawałek papirusu pokryty

pismem) i zaŜądał zapewnienia, Ŝe naród wykona wszystkie te polecenia. Otrzymawszy zapewnienie,

wziął krew złoŜonej ofiary i część z niej wylał na ołtarz, który reprezentował Boga, a drugą część na

naród. Równocześnie wymówił słowa: „ Oto krew przymierza, które Pan zawarł z wami na podstawie

wszystkich tych słów” (Wj 24,8). MojŜesz, pośrednik między Bogiem a narodem, złączył symbolicznie

dwóch partnerów posługując się krwią ofiary. SpoŜycie ofiary w obecności Boga stanowiło zakończe-

nie uroczystości. Była to tzw. uczta ofiarna. Palono tylko małą jej część (w wypadku całopalenia całą

ofiarę) a resztę spoŜywała wspólnota.

Ks. Piotr Łabuda

Tekst biblijny

Prowadzący: Rozpoczynamy dziś drugi traktat w ramach introdukcji do Pisma Świętego, który nosi

nazwę traktatu o tekście biblijnym. O czym najogólniej rzecz biorąc mówi ten traktat?

Wykładowca: Mówiąc o tekście Biblii, naleŜy pamiętać, iŜ nie posiadamy oryginalnego rękopisu Ŝad-

nej księgi ani Starego, ani Nowego Testamentu. Nie jest to sprawa nadzwyczajna, gdyŜ w oryginale nie

zachowało się Ŝadne dzieło literackie świata staroŜytnego. Posiadamy natomiast, w postaci licznych

odpisów, kopie tekstów oryginalnych, na podstawie których moŜna dotrzeć do rękopisów. Odpisy te

nazywane są świadkami tekstu. Z ich pomocą krytycy tekstu próbują odtworzyć oryginał – autograf.

Stąd teŜ w ramach traktatu o tekście biblijnym będziemy starali się poznać dzieje tekstu – spróbujemy

dotrzeć do autografu.

Prowadzący: W ramach traktatu o tekście biblijnym, naukowcy zajmują się takŜe etapami powstawania

pisma, materiałami i narzędziami pisarskimi, czy wreszcie językami biblijnymi.

Wykładowca: Rzeczywiście. RównieŜ tematy wymienione przez Pana, wchodzą w zakres traktatu o

tekście biblijnym. Pismo jest jednym z najwaŜniejszych osiągnięć człowieka. Najstarsze teksty pisane

pochodzą z okresu końca czwartego tysiąclecia przed Chrystusem z terenów południowej Mezopota-

mii. Powszechnym jest przekonanie, Ŝe wynalazcami pisma byli Sumerowie. NaleŜy jednak pamiętać,

Ŝe powstanie pisma fonetycznego, czy to w postaci sylabicznej czy teŜ alfabetycznej, zostało poprze-

dzone w dziejach ludzkości przez pismo ideograficzne i piktograficzne, którego powstanie sięga 20

tys. lat przed Chrystusem. Autorzy Biblii pisali juŜ pismem fonetycznym w wersji alfabetycznej. Wy-

daje się, Ŝe początek alfabetowi dało pismo protosynajskie czyli południowo-semickie (Albright), za-

wierające 22 znaki spółgłoskowe. Fenicjanie przejmują ten alfabet i przekazują Grekom. Ich język, in-

doeuropejski, wymaga uŜycia samogłosek jako elementów konstytutywnych języka. Uzupełniają więc

otrzymany alfabet o samogłoski. Od Greków przez Rzymian przechodzi alfabet do wszystkich współ-

czesnych języków europejskich.

Prowadzący: Według niektórych, pismo jest uszlachetnioną odmianą języka.

Wykładowca: Pismo jest tworem języka, słuŜy człowiekowi do przekazywania najwaŜniejszych podań

i wydarzeń rozgrywających się w narodzie. Szczególne miejsce w tworzeniu się języka ma Biblia, któ-

ra jest napisana w trzech językach: hebrajskim1, aramejskim2 i greckim3. Dwa pierwsze (hebrajski i

1 Alfabet hebrajski zawiera 22 spółgłoski. Sam język jest prosty i pod względem słownictwa dość ubogi. Wyrazy

zbudowane są z rdzeni, które składają się z trzech spółgłosek, decydujących o jego znaczeniu. Zmiany samogłosko-

4

aramejski) są zaliczane do rodziny języków semickich, natomiast język grecki, naleŜy do rodziny języ-

ków indoeuropejskich. Większość ksiąg Starego Testamentu napisana została w języku hebrajskim.

Jedynie część Księgi Daniela (Dn 2,4b-7,28), Księgi Ezdrasza (Ezd 4,8-6,18; 7,12-26) i Księgi Jere-

miasza (Jr 10,11) powstała w języku aramejskim. W języku greckim napisany został cały Nowy Te-

stament oraz dwie księgi Starego Testamentu: Księga Mądrości, II Machabejska oraz fragmenty Księgi

Barucha (Ba 6), Daniela (Dn 3,24-90; 13-14), Estery (Est 10,4-16,24). Ponadto niektóre księgi Starego

Testamentu, chociaŜ powstały w języku hebrajskim (aramejskim), to jednak do naszych czasów do-

chowały się jedynie ich greckie tłumaczenia. Dotyczy tą ksiąg: Tobiasza, Judyty, I Machabejskiej, Sy-

racha i Barucha.

Prowadzący: Jak zatem wyglądają dzieje Starego Testamentu?

Wykładowca: W przybliŜeniu moŜna przyjąć, iŜ Stary Testament powstawał przez ponad 1000 lat, po-

cząwszy od ok. XII do I w. przed Chrystusem. Pierwszy etap określa się mianem przedliterackim.

Liczne teksty biblijne: poetyckie, prawne, sagi czy opowiadania rodowe i narodowe Ŝyły przez wieki w

ustnej tradycji. Ten okres moŜe sięgać czasów patriarchów. Przekazywanie i trwanie tekstu, niejako

gwarantowała wyjątkowa wierność narodu wybranego względem historii, która była dla nich historią

działania Boga w dziejach narodu. Kolejnym etapem powstawania Starego Testamentu jest okres re-

dakcji, który był niezwykle długi i skomplikowany. Teksty pochodzące z tradycji ustnej były przera-

biane, ubogacane, często jeszcze raz przeredagowywane i spisywane. Ostateczny tekst Pięcioksięgu

powstał przypuszczalnie w V wieku przed Chrystusem, natomiast zakończenie redakcji zbioru ksiąg

prorockich nastąpiło najprawdopodobniej w III wieku po Chrystusie.

Prowadzący: Jak natomiast wyglądała sprawa z księgami Nowego Testamentu?

we nie zmieniają zasadniczego znaczenia wyrazu, jedynie intensywność czy teŜ czas działania (np. qatal – zabił, qo-

tel – zabijający, qittel – zamordował, quttal – został zamordowany). Czasowniki w języku hebrajskim występują tyl-

ko w dwóch formach czasowych: niedokonanej i dokonanej. Język hebrajski posiada siedem koniugacji, przy czym

trzy z nich wyraŜają formę intensywną, dwie natomiast formę przyczynową. Jest językiem prostym i ubogim w

słownictwo. Brak jest deklinacji. Posiada stosunkowo niewiele przymiotników. Pojęcia abstrakcyjne wyraŜa okre-

śleniami oznaczającymi konkretne rzeczy np. „nerki” oznaczają tajemne myśli. Tak więc, pomimo swojej prostoty,

takŜe i język hebrajski posiada wyraŜenia idiomatyczne.

2 Określeniem język aramejski oznacza się dialekty, którymi mówiły szczepy semickie przybyłe około X w. przed

Chrystusem ze Wschodu na tereny Syrii i Palestyny. Przybyli Semici sami nazywali się Aramejczykami. Od VII w.

język aramejski zaczyna być uŜywany w imperium asyryjskim, na co wielki wpływ miały zdobycze króla Tiglata

Pileasara III, który podporządkował sobie szereg państw asyryjskich. Od 500 roku staje się on językiem oficjalnym

kancelarii perskiej. Na wygnaniu w Babilonii Izraelici zaczęli posługiwać się językiem aramejskim, staje się on dla

nich językiem codziennego uŜytku prawie do końca II w. po Chr. NaleŜy pamiętać, iŜ Pan Jezus posługiwał się w

codziennym Ŝyciu palestyńską formą języka aramejskiego, o czym świadczą poszczególne słowa aramejskie zacho-

wane w Ewangelii.

3 Język biblijny jest językiem greckim, koine – tzn. językiem wspólnym. Jest językiem powstałym na bazie dialektu

attyckiego wzbogaconego o słownictwo jońskie, a takŜe o rozmaite semityzmy i latynizmy. Jest to język nie tylko

Greków rozproszonych w całym basenie Morza Śródziemnego i na Bliskim Wschodzie, ale wszystkich ludów pod-

danych wpływom kultury helleńskiej, a takŜe wszystkich klas społecznych. W koine nie ma języka klas wykształco-

nych i języka prostego ludu – wszyscy mówią jednym językiem. Język grecki posiada czasowniki wyraŜające czas

teraźniejszy, przyszły i przeszły. Posiada równieŜ formy aorystu, wyraŜające czynność zamkniętą, punktualną, oraz

perfectum, wyraŜający czynność przeszłą, mającą skutki w teraźniejszości. Język ten posiada równieŜ odmiany rze-

czownika i przymiotnika przez przypadki. Wszystko to sprawia, iŜ język ten stał się dobrym narzędziem do precy-

zyjnego wyraŜania myśli i uczuć. Zachowane do dzisiejszych czasów kodeksy biblijne z IV i V w. po Chr. zostały

napisane wielkimi literami, tzw. majuskułą (łac.: major – większy), lub uncjałą (łac.: uncia – cal, pierwotne wiel-

kość litery). Teksty biblijne napisane wielkimi literami (uncjałami lub majuskułami), były pisane pismem ciągłym,

bez odstępów między wyrazami oraz bez akcentów i przydechów. Od ok. 800 roku pojawia się pismo minuskułowe,

małoliterowe.

5

Wykładowca: Powstanie ksiąg Nowego Testamentu, podobnie jak to było z tekstem starotestamental-

nym, takŜe zostało poprzedzone etapem przedliterackim. Po nauczaniu Chrystusa, następuje okres gło-

szenia apostolskiego (zob. Mk 16,15: „Idźcie i głoście Ewangelię”). Dopiero po około 20-30 latach

rozpoczął się czas redagowania tekstów nowotestamentalnych, kiedy to „święci autorzy napisali cztery

Ewangelie, wybierając niektóre z wielu wiadomości przekazanych ustnie lub pisemnie; ujmując pewne

rzeczy syntetycznie lub objaśniając (...) ale zawsze tak, aby nam przekazać szczerą prawdę o Jezusie”

(KO 19). Nie posiadamy autografów Ŝadnych ksiąg Nowego Testamentu. Jednak juŜ pisarze Kościoła

z II wieku znają pisma kanoniczne Nowego Testamentu. ChociaŜ nie posiadamy autografów, to w

chwili obecnej jest odkrytych ok. 5000 apografów, czyli odpisów tekstów biblijnych. WyróŜniamy

spośród nich: papirusy, kodeksy majuskułowe i minuskułowe oraz lekcjonarze. Pomocne w krytyce

tekstu są równieŜ liczne cytaty biblijne znajdujące się w pismach Ojców Kościoła.

Prowadzący: Czy na podstawie tych 5000 odpisów – kopii, rzeczywiście moŜemy odtworzyć pierwot-

ny tekst, który wyszedł spod pióra autorów natchnionych?

Wykładowca: Obecnie posiadamy ponad 5000 świadków tekstu (rękopisów) i ponad 250 tys. warian-

tów tekstu. Uczeni nieustannie próbują grupować rękopisy w rodziny, według pewnych cech wspól-

nych. Recenzją, albo typem tekstu, nazywamy wspólny tekst pewnej grupy rękopisów. KaŜda rodzina

tekstów ma pewnego wspólnego przodka, pewien rękopis podstawowy, który kopiowano. Nazywamy

go archetypem. Świadczy to o tym, Ŝe w procesie przepisywania dochodziło do powstania recenzji,

czyli rewizji całkowitej tekstu ze świadomymi poprawkami. Recenzje były opracowywane przez jakąś

wspólnotę kościelną, na ogół w scriptoriach, a następnie kopiowane. Według C. Martiniego wszystkie

kodeksy nowotestamentalne moŜna podzielić na pięć grup: Ewangelie – Dzieje Apostolskie – Listy

Pawła – Listy Katolickie – Apokalipsy.

Pierwszym tekstem drukowanym Nowego Testamentu w języku greckim jest tzw. Polyglotta Complu-

tensis. Jest to wielojęzyczne, 5-tomowe wydanie Biblii, zainicjowane i finansowane przez kard. Xime-

nesa de Cisneros abp. Toledo, ogłoszone drukiem w Alcali (nazwa łacińska tej miejscowości brzmi

Complutum) w latach 1514-1517. Tom V zawiera Nowy Testament i oparty jest na recenzji antiocheń-

skiej. Został on wydany w 1514 roku. Dwa lata później ukazuje się Nowy Testament Erazma z Rotter-

damu zaopatrzony w tłumaczenie łacińskie autora, ale oparty na stosunkowo młodych kodeksach, XII-

XIII wiecznych. Wydawany czterokrotnie był bardzo popularny, szczególnie w krajach protestanckich.

Jego dzieło kontynuuje wydawca paryski R. Stephanus, który w swoim czwartym wydaniu, w roku

1551, dokonał podziału Nowego Testamentu na wiersze. Pierwsze krytyczne wydanie Nowego Testa-

mentu przygotował K. Tischendorf w latach 1869-72. Liczącą się pracą jest równieŜ wydanie krytycz-

ne Nowego Testamentu H. von Sodenaz’a z 1913 roku.

Ze współczesnych podręcznych wydań Nowego Testamentu najbardziej znane, wśród katolików, jest

dzieło A. Merka (Roma), zaś wśród protestantów dzieło E. Nestlego (Stuttgart). Od 1966 roku najbar-

dziej popularny jest międzywyznaniowy „The Greek New Testament” (Stuttgart 19834) przygotowany

przez zespół, do którego naleŜeli K. Aland, M. Black, C. M. Martini, B. M. Metzger i A. Wikgren. Na-

tomiast w 1993 r. ukazał się Grecko-polski Nowy Testament. Wydanie interlinearne z kodami gra-

matycznymi, przygotowany przez R. Popowskiego i M. Wojciechowskiego.

Prowadzący: Dalsze nasze rozwaŜania na temat traktatu o tekście biblijnym juŜ za tydzień. Dziś zaś

pozostało nam jeszcze pytanie konkursowe, które brzmi: Co oznaczają terminy: autograf, co zaś

„świadek tekstu”?. Odpowiedzi prosimy tradycyjnie przesyłać listownie bądź drogą emailową, bądź

dzwoniąc na numer radia RDN. Prawidłową odpowiedź z konkursu sprzed tygodnia, jak równieŜ imię i

nazwisko osoby, która wylosowała nagrodę ksiąŜkową moŜna znaleźć tradycyjnie na stronie interne-

towej naszego Studium Biblijnego. Została ona wysłana przez nasze diecezjalne Wydawnictwo Biblos

6

pocztą. Wszystkie dalsze informacje, jak równieŜ poprzednie audycje, moŜna znaleźć na stronie inter-

netowej: www.studiumbiblijne.diecezja.tarnow.pl Do zobaczenia za tydzień.

TEKST KSIĄG STAREGO TESTAMENTU

Nie posiadamy autografów, czyli oryginałów tekstu kanonicznego, ale alografy, czyli odpisy. Tekst

biblijny był przepisywany wielokrotnie dla potrzeb synagog oraz wyznawców judaizmu i chrześcijań-

stwa. Dzięki pracy kopistów teksty święte zachowały się na papirusach, zwojach pergaminowych, w

kodeksach, lekcjonarzach i w dziełach pisarzy chrześcijańskich w formie cytatów. Takie teksty nazy-

wamy „świadkami tekstu”. Świadectwa te mogą mieć postać bezpośrednią, kiedy przekazują tekst w

formie ciągłej i pośrednią, gdy pewne fragmenty tekstu znajdujemy w innych dziełach, jak chociaŜby u

Ojców Kościoła. Teksty te zachowały się w formie bezsamogłoskowej lub opatrzonej samogłoskami.

W okresie bowiem od VIII-X w. uczeni Ŝydowscy zwani „masoretami” (od masorah – tradycja) zaopa-

trzyli tekst hebrajski w samogłoski, akcenty i znaki przestankowe, a na marginesach zostawili glosy.

Stąd teŜ dzielimy świadków tekstu Starego Testamentu na teksty przedmasoreckie i masoreckie.

RĘKOPISY PRZEDMASORECKIE

- papirus Nash (od nazwiska angielskiego odkrywcy). Znany od 1902 r., zawiera teksty Wj 20,2-17 i

Pwt 6,4. 5, pochodzi z I wieku przed Chrystusem.

- teksty qumrańskie znalezione w latach 1947-56 w grotach nad Morzem Martwym zawierają fragmen-

ty wszystkich ksiąg Starego Testamentu oprócz Księgi Estery z czasów od III wieku przed, do I wieku

po Chrystusie. Jedyną całą, odnalezioną księgą jest Księga Izajasza.

- rękopisy z genizy4 kairskiej znalezione w 1896 r. pochodzą z VII-VIII wieku. Jedną z cenniejszych

znalezionych ksiąg była Księga Syracha w języku hebrajskim.

- fragmenty tekstów biblijnych pisanych na skórze i filakterie uŜywane do prywatnej modlitwy znale-

zione w wadi Murabba’t nad Morzem Martwym z II wieku po Chrystusie.

- Pięcioksiąg samarytański, tzw. zwój Abiszy, datowany na I wiek po Chrystusie przez T. Gastera, zna-

leziony w 1616 roku, znajduje się w Nablus w gminie samarytańskiej. Jego powstanie związane jest ze

schizmą, jaka dokonała się w religii Ŝydowskiej po niewoli babilońskiej, kiedy to Samarytanie uznali

za natchnioną jedynie Torę MojŜeszową. Oprócz zwoju Abiszy jest jeszcze ok. 40 większych rękopi-

sów samarytańskich.

KODEKSY MASORECKIE

Kodeks jest zbiorem pergaminowych kart zszytych ze sobą. Liczba kodeksów masoreckich, będących

odpisem całego Starego Testamentu lub poszczególnych jego ksiąg, sięga 2000 rękopisów. Tylko 4

pochodzą z IX-X wieku, 4 z XI wieku, 8 z XII wieku. Reszta została napisana pomiędzy XIII-XV wie-

kiem. Najstarsze i najwaŜniejsze kodeksy to:

4 Geniza, to miejsce, gdzie śydzi składowali zniszczone, zuŜyte święte księgi. Wynikało to z wielkiego szacunku dla

Pisma Świętego.

7

- Kairski (C) z 895 roku zawierający księgi proroków,

- Petropolitanus (P) z 916 roku zawierający księgi proroków,

- z Aleppo z ok. 930 roku zawierający cały Stary Testament,

- Leningradzki (L) z 1008 roku zawierający cały Stary Testament.

RECENZJE

W najstarszych odpisach tekst Starego Testamentu nie był ujednolicany. Starania o ustalenie jedno-

brzmiącego tekstu Biblii hebrajskiej pojawiają się dopiero po synodzie w Jamne (90 r. po Chr.), gdy

ustalono kanon Ŝydowski. Pierwszą recenzją jest praca Józefa ben Akiby (50-137). Jego ustalenia stały

się obowiązującymi i traktowane są jako niepodwaŜalne. Od czasu jego ustaleń kopiści zaczęli trakto-

wać tekst spółgłoskowy jako nienaruszalny. Znaleźć jedynie moŜna uwagi (qerê – ketîb) oznaczające,

jak naleŜy dane słowo czytać (qerê), jeśli naleŜy to czynić inaczej, niŜ jest w tekście napisane (ketîb).

Bardzo szybko zaczęto równieŜ zliczać wiersze, wyrazy i litery Pisma Świętego, podzielono je równieŜ

na perykopy liturgiczne (tzw. sedery i parasze), co dawało gwarancję na przekazywanie tekstu święte-

go bez zmian.

Po upadku powstania Bar Kochby w 135 r. część uczonych wyemigrowała do Babilonii. Wtedy teŜ

powstają akademie biblijne m.in. w Nehardei, Surze, a takŜe na terenie Palestyny w Cezarei, Tyberia-

dzie i Seforis. Dzięki pracy uczonych zwanych tannaitami i amoraitami powstały Miszna (II-III w.) i

Gemara (IV-V w.), tworzące razem Talmud5. Opracowali oni takŜe zasady przepisywania ksiąg świę-

tych tak, aby uniknąć błędów.

Masoreci, którzy pracowali nad tekstami świętymi od VII w., wprowadzili system znaków samogło-

skowych zapewniający jednolitość brzmienia tekstu. JednakŜe między masoretami pracującymi w tych

dwóch wymienionych ośrodkach zachodzi zasadnicza róŜnica: Masoreci babilońscy stawiali znaki nad

spółgłoskami, masoreci palestyńscy pod spółgłoskami w formie kropek i kresek. Ostatecznie przyjął

się system rodu ben Aszera z Tyberiady i z tym systemem znaków drukowano pierwsze wydanie Biblii

hebrajskiej.

WYDANIA TEKSTU DRUKOWANEGO STAREGO TESTAMENTU

Pierwszą Biblię hebrajską drukowaną wydał dominikanin Feliks z Prato u Bomberga w Wenecji w

1516/17 r. Tekst ten został poprawiony przez Jakuba ben Chajima i wydany w 1524/25 r. W XX w.

nowe krytyczne wydanie tekstu przygotował R. Kittel w 1927 r. i wznawiał P. Kahle pod tytułem Bi-

blia Hebraica. Od 1951 r. uwzględnia ona równieŜ rękopisy qumrańskie. Najlepszym wydaniem tekstu

biblijnego Starego Testamentu jest Biblia Hebraica Stuttgartensia oparta na kodeksie Leningradzkim,

wydana przez K. Elligera i W. Rudolpha w latach 1967-77.

5 Talmud pochodzi od hebr. czasownika lamad – uczyć się. Jest on głównym źródłem nauki ustnej w judaizmie. Jest

uwaŜany za następstwo i kontynuację Biblii. Talmud przedstawia przebieg i wynik studiów oraz dyskusji nad Biblią,

które prowadzili Ŝydowscy uczeni w Palestynie, a następnie w Babilonii. Wyjaśniano prawdy i zasady Biblii, przy-

stosowując je do zmieniających się warunków Ŝycia. Początkowo Talmud przekazywany był ustnie, potem nastąpiło

spisanie. Nazwy Talmud uŜywa się dla określenia zbioru powstałego z połączenia w całość Miszny i Gemary. Tal-

mud zachował się w dwóch kolekcjach spisanych w Palestynie i Babilonii, stąd teŜ jest Talmud Palestyński (w wy-

daniu drukowany w 1523-24 nadano mu tytuł Talmud Jerozolimski) i Talmud Babiloński. Natomiast Miszna to

zbiór ustnego Prawa, zredagowanego w j. hebrajskim przez rabbiego Judę ha-Nasi (od hebr. szana – powtarzać, na-

uczać; stąd Miszna – powtarzanie, nauka). Miszna składa się z sześciu działów, zwanych „porządkami” (hebr. seda-

rim – porządek). Gemara zaś to komentarz do Miszny.

8

TEKST NOWEGO TESTAMENTU:

PAPIRUSY

Obecnie posiadamy ok. 90 papirusów. Oznaczamy je literą P z indeksem numerycznym, np. P52. Po-

wstawały one od II w. Z najwaŜniejszych naleŜy wymienić:

- P52 - J. Rylandsa – z ok. 125 r. znaleziony w Egipcie, zawierający na małych skrawkach (ok. 9x6 cm)

tekst J 18,31-33.37-38;

- kolekcja A. Chester Beatty’ego z II/III wieku składająca się z papirusów: P45 – posiada 28 kart, na

których znajduje część Ewangelii i Dziejów, P46 – składa się z 86 kart i część zbioru listów św. Pawła,

P47 - zawiera na 10 kartach fragment Apokalipsy;

- kolekcja M. Bodmera z II/III wieku, na którą składają się papirusy: P66 – zawiera 75 kart (600 linii),

na których zamieszczona jest znaczna część Ewangelii św. Jana, P75 – zawiera 41 kart kodeksu z 659

liniami tekstu z Ewangelii Łukasza i 609 liniami z Ewangelii Jana.

KODEKSY MAJUSKUŁOWE

Kodeksy majuskułowe (uncjalne), to teksty pisane duŜymi literami. Jest ich około 250. Oznaczamy je

kolejnymi cyframi poprzedzonymi zerem np. 068. Natomiast pierwsze 45 kodeksów oznaczamy lite-

rami alfabetu łacińskiego i greckiego.

Niestety, z okresu pierwszych trzech wieków nie zachował się Ŝaden pełen odpis ksiąg Nowego Te-

stamentu. Powodem tego była duŜa nietrwałość materiałów, na których były one sporządzane (np. pa-

pirus jest materiałem bardzo nietrwałym i moŜe zachować się głównie w warunkach pustynnych. Stąd

teŜ prawie wszystkie papirusy biblijne, które posiadamy, znaleziono na pustyniach Egiptu). Powodem

niewielkiej ilości odpisów było równieŜ niszczenie ksiąg biblijnych na mocy dekretów cesarskich, co

było wynikiem trwającego prześladowania chrześcijaństwa. Dopiero dekret mediolański z 313 roku

cesarza Konstantyna Wielkiego zniósł prześladowania i przyznał fundusze na sporządzanie kodeksów

pergaminowych.

W najstarszych kodeksach pisano stychometrią, tzn. w kolumnach, bez odstępów między wyrazami i

zdaniami. Linia (stych) miała zwykle 16 sylab lub 36 liter. Od IV wieku stosuje się kolometrię, tzn. w

kaŜdej linii umieszczano frazę mającą wewnętrzny sens, podobnie jak dziś stosuje się taki zabieg przy

pisaniu tekstów poetyckich. Pergamin był bardzo kosztowny, dlatego często dla oszczędności uŜywano

kart juŜ zapisanych po wyskrobaniu z nich zapisanego tekstu. Były to palimpsesty (gr. palin psao –

ponownie wymazuję).

Z najwaŜniejszych kodeksów naleŜy wymienić:

- Kodeks Synajski, oznaczany najczęściej: S lub 01. Odkryty został w XIX wieku przez C. Tischendor-

fa w klasztorze św. Katarzyny na Synaju. Obecnie znajduje się w British Museum. Powstał w Egipcie

lub Cezarei Palestyńskiej w IV wieku i zawiera niemal kompletny tekst grecki Starego Testamentu

oraz cały Nowy Testament.

- Kodeks Watykański (B, 03), przechowywany od XV wieku w bibliotece watykańskiej. Powstał w

Egipcie w IV wieku i zawiera cały tekst grecki Pisma Świętego z wyjątkiem kilku listów św. Pawła (1-

2 Tm, Tt, Flm) oraz Apokalipsy.

9

- Kodeks Aleksandryjski (A, 02), jeden z najkompletniejszych rękopisów Nowego Testamentu był w

posiadaniu patriarchów aleksandryjskich od XI wieku. W XVII wieku patriarcha Lukaris podarował go

Karolowi I, królowi Anglii i obecnie znajduje się w British Museum. Kodeks ten powstał w Egipcie w

V wieku i zawiera cały tekst grecki Pisma Świętego z wyjątkiem części ewangelii Mateusza, Jana oraz

Drugiego Listu św. Pawła do Koryntian.

- Kodeks Bezy (D, 05), został znaleziony przez T. Bezę w Lyonie i podarowany Uniwersytetowi w

Cambridge w XVI wieku. Powstał w Galii w V wieku i zawiera Ewangelie i Dzieje Apostolskie napi-

sane po grecku (lewa strona) i po łacinie (prawa strona tekstu).

- Kodeks Efrema zwany równieŜ palimpsestem Efrema (C, 04). Do XVI wieku znajdował się we Flo-

rencji, skąd do Francji przywiozła go Katarzyna Medycejska. Obecnie znajduje się w Bibliotece Naro-

dowej w ParyŜu. Tekst Pisma Świętego został w XII wieku wyskrobany i na nim napisano poematy

Efrema. Wyskrobany tekst został ponownie odczytany przez Tischendorfa.

- Kodeks Claromontanus (D, 06), powstał w VI wieku w Italii, a obecnie znajduje się w Bibliotece Na-

rodowej w ParyŜu. Dwujęzyczny tekst grecko-łaciński uzupełnia kodeks Bezy o 13 listów św. Pawła.

- Kodeks Laudianus (E, 08). Jego nazwa pochodzi od imienia arcybiskupa Canterbury Laudy. Kodeks

znajduje się obecnie w Oksfordzie, powstał zaś na Sardynii w VI wieku. Dwujęzyczny tekst łacińsko-

grecki zawiera Dzieje Apostolskie z wyjątkiem 2 ostatnich rozdziałów.

- Kodeks Purpureus (N, 022), powstał w Konstantynopolu w VI wieku. Jest on pisany na purpurowym

pergaminie srebrnym kolorem (imiona są pisane złotem). Zachowały się 182 karty w Petersburgu, po

kilkanaście kart w róŜnych muzeach i klasztorach.

- Kodeks Waszyngtoński (W, 032). Został on kupiony przez Ch. Freera w 1907 r. w Egipcie. Pochodzi

z V wieku i zawiera tekst Ewangelii.

- Kodeks Koridethi (038) znajduje się w Tbilisi w Gruzji i zawiera tekst Ewangelii z VII-IX wieku;

KODEKSY MINUSKUŁOWE

Obecnie znamy ok. 2700 kodeksów minuskułowych. Były one pisane tak wielkimi, jak i małymi lite-

rami na pergaminie, a od XIV wieku równieŜ na papierze. Oznaczane są kolejnymi cyframi. Więk-

szość z nich zawiera jedynie tekst Ewangelii. Tylko 50 rękopisów posiada cały Nowy Testament.

Znaczna ich liczba oraz rozproszenie po róŜnych bibliotekach spowodowało, Ŝe uczeni usiłowali po-

grupować je w rodziny tekstów. Stąd teŜ od nazwisk tych uczonych wyodrębniamy dziś rodzinę ko-

deksów z Ferrary i Lake.

Pomimo późnego czasu powstania niektóre z tych kodeksów zawierają bardzo stare teksty. Jednak przy

ustalaniu tekstu oryginalnego nie odgrywają większej roli, poniewaŜ większość z nich posiada prototyp

sięgający IX wieku (najstarszym jest Kodeks Uspienski z 835 r.). Z waŜniejszych tekstów naleŜy wy-

mienić:

- 1 - z XII w. przechowywany w Bazylei. Na nim wzorował się Erazm z Rotterdamu wydając pierwszy

tekst krytyczny Nowego Testamentu;

- 33 - z IX w. przechowywany w Bibliotece Narodowej w ParyŜu, zwany jest często królową minusku-

łów. Zdaniem wielu uczonych jest to najlepszy kodeks minuskułowy;

10

- 61 - z XVI wieku jest znany z tego, iŜ jako jedyny z kodeksów greckich zawiera tzw. comma Jo-

hanneum (J 5,7-8) zapoŜyczone z Wulgaty.

LEKCJONARZE

Obecnie posiadamy około 2000 lekcjonarzy. Są to kodeksy zawierające czytania biblijne ułoŜone

zgodnie z potrzebami roku liturgicznego. Są napisane zarówno majuskułą, jak i minuskułą. Oznacza

się je literą „ l” i cyfrą, np. l 10. Najstarsze z nich pochodzą z V wieku np. l 1596 znajdujący się w

Wiedniu lub 1043.

CYTATY OJCÓW KOŚCIOŁA

Cytaty z pism Ojców Kościoła mają znaczenie wtedy, gdy autorzy tych pism Ŝyli przed najwcześniej-

szymi kodeksami biblijnymi. Do grupy więc tych Ojców Kościoła moŜna zaliczyć: Klemensa Alek-

sandryjskiego, Orygenesa, Euzebiusza, Tertuliana, Cypriana, AmbroŜego, Hieronima i Augustyna. Ma-

ją one małe znaczenie, chociaŜ jest ich bardzo wiele, gdyŜ Ojcowie Kościoła prawie nigdy nie cytowali

fragmentów Pisma Świętego dosłownie, ale przytaczali je z pamięci, parafrazowali, streszczali, czy teŜ

celowo zmieniali. Obecnie posiadamy około 250 tys. wariantów tekstowych, z czego znacząca ilość

mocno zniekształca tekst, są jednak i takie, które przekazują starszą postać tekstu od najwcześniej-

szych kodeksów biblijnych.

RECENZJE, Z KTÓRYCH POWSTAŁY RODZINY TEKSTÓW

- rodzina aleksandryjska (oznacza się ją literą H). Często nazywana jest rodziną hezychiańską. Tą na-

zwę zawdzięcza przypuszczeniu, iŜ kapłan Hezychiusz Ŝyjący w Aleksandrii w IV wieku był autorem

tej recenzji. NaleŜą do niej najbardziej liczące się kodeksy: Synajski, Watykański, Efrema, P75, 33,

1596, cytaty w pismach Orygenesa i Atanazego. Kodeksy z tej rodziny posiadają tekst staroŜytny,

uŜywa konsekwentnie textus brevior, język jest prosty, brak jest harmonizacji. Opuszcza jednak trudne

fragmenty Ewangelii (Mk 16,9-20; Łk 22,43n; J 7,53-8,11).

- rodzina antiocheńska (skrót K pochodzi od gr. koine – wspólny) zwana jest równieŜ rodziną bizan-

tyńską. Przypuszczalnie zapoczątkował tę recenzję kapłan Lukian Ŝyjący w Antiochii w IV wieku. Za

podstawę przyjął recenzję H, jednakŜe poprawił jej formę literacką i usunął semityzmy. Z Antiochii

przeszła do Konstantynopola i rozeszła się po całym cesarstwie bizantyjskim. Przez wiele wieków był

to oficjalny tekst grecki Pisma Świętego ( textus receptur). Przedstawicielami tej recenzji są Kodeks

Aleksandryjski, Bazylejski (E), cytaty w pismach Cyryla Aleksandryjskiego i Chryzostoma. Cechami

charakterystycznymi tego tekstu są staranie o piękno języka i poprawność stylu, objaśnianie miejsc

niezrozumiałych i harmonizacje.

- rodzina cezarejska (C) wywodzi się z Cezarei Palestyńskiej z III wieku. Ten typ tekstu reprezentuje

kodeks Koridethi (038), papirus P45, liczne minuskuły i lekcjonarze, cytaty z pism Orygenesa i Euze-

biusza. Tekst wyróŜnia się elegancją stylu i dokładnością, ale nie cieszył się popularnością w Kościele.

- rodzina zachodnia (D). Głównym reprezentantem tej rodziny jest kodeks Bezy (D). Ten typ tekstu

rozpowszechniony był głównie na zachodzie Europy. SłuŜył za podstawę dla tłumaczeń starołacińskich

i przekładów syryjskich i dlatego moŜna sądzić, iŜ sięga II wieku. Tekst rodziny D był cytowany w

dziełach Marcjona, Justyna, Tacjana i Ireneusza. Jego cechą charakterystyczną jest tendencja do wyja-

śniania lekcji trudnych i wygładzania stylu. Przejawia on skłonność do harmonizacji i daje parafrazy

wyjaśniające. Tekst ma charakter wyraźnie semicki.

11