METODOLOGIA – ZAGADNIENIA NA EGZAMIN

Przykłady zależności pozornej

ZALEŻNOŚĆ POZORNA – przypadkowa korelacja pomiędzy dwiema zmiennymi, którą można wyjaśnić

odwołując się do trzeciej zmiennej.

Przykłady (Babbie)

a) dodatnia zależność między liczbą wozów strażackich, biorących udział w gaszeniu pożaru, a wielkością szkód

– im więcej wozów, tym więcej szkód (trzecią zmienną jest wielkość pożaru).

b) istnieje negatywny związek między liczbą mułów w różnych miejscowościach a liczbą osób mających

doktorat – im więcej mułów, tym mniej doktorów, i odwrotnie. Trzecia zmienna to wiejskie albo miejskie otoczenie.

c) dodatnia korelacja między rozmiarem obuwia a zdolnościami matematycznymi u uczniów. Trzecia zmienna to wiek.

d) rejony, w których występują bociany, charakteryzują się wyższymi stopami urodzeń. Trzecia zmienna to typ regionu (miasto lub wieś).

Przyczyny konieczne i wystarczające

PRZYCZYNA KONIECZNA – oznacza warunek, który musi być spełniony, aby nastąpił określony skutek. Np.

aby otrzymać stopień, konieczne jest chodzenie na zajęcia; aby zajść w ciążę trzeba być kobietą (choć nie jest to wystarczający warunek).

PRZYCZYNA WYSTARCZAJĄCA – oznacza warunek, który jeżeli zostanie spełniony, gwarantuje

oczekiwany skutek. Nie należy przez to rozumieć, że wystarczająca przyczyna jest jedyną możliwą przyczyną danego skutku. Np. ucieczka z egzminu końcowego byłaby wystarczającą przyczyną oblania tego egzaminu, choć studenci mogą go oblać również na inne sposoby. Zatem jakaś przyczyna może być wystarczająca, choć niekonieczna.

Odkrycie przyczyny zarówno koniecznej, jak i wystarczającej jest wynikiem najbardziej satysfakcjonującym badacza. Niestety gdy analizujemy nomotetyczne związki między zmiennymi, nigdy nie odkrywamy

pojedynczych przyczyn, które są absolutnie konieczne i absolutnie wystarczające. Nierzadko jednak wśród przyczyn znajdujemy czynniki, które są albo w 100% konieczne (trzeba być kobietą, aby zajść w ciążę), albo w 100% wystarczające (ucieczka z egzaminu powoduje oblanie go).

Etapy procesu badawczego (Babbie) - ??? nie wiem, czy to ma być tak ogólnie, czy nie trzeba rozwijać???

- Określenie celu badań

- Konceptualizacja

- Operacjonalizacja

- Populacja i dobór próby

- Obserwacje

- Przetwarzanie danych

- Analiza

- Zastosowanie

(poniżej rys.)

1

2

Co to jest konceptualizacja, a co operacjonalizacja

KONCEPTUALIZACJA – (1) proces myślowy, w którym nieostre, nieścisłe pojęcia (koncepty) są precyzowane i ściśle definiowane. Np. jeśli chcemy się dowiedzieć, czy kobiety są bardziej współczujące niż mężczyźni musimy zastanowić się na tym, co rozumiemy pod pojęciem „współczucie”. (2) sposób rozmnażania płciowego intelektualistów.

OPERACJONALIZACJA – (1) krok dalej w stosunku do konceptualizacji – proces tworzenia definicji

operacyjnych czy inaczej określania dokładnych procedur pomiaru wartości zmiennej. (2) zabieg chirurgiczny na intelektualiście (Babbie to wariat ☺).

Wskaźniki i wymiary

– są związane z konceptualizacją. W toku konceptualizacji powstaje szczególne, uzgodnione dla celów

badawczych pojęcie. Proces określania dokładnego znaczenia wymaga opisu wskaźników, których będziemy

używać do pomiaru pojęcia oraz rozmaitych jego aspektów, zwanych wymiarami.

WSKAŹNIK – to znak obecności lub nieobecności badanego pojęcia; jest to wybrana obserwacja, którą

traktujemy jako odzwierciedlenie zmiennej, którą chcemy badać. Np. udział w nabożeństwach jako wskaźnik religijności. Wskaźnikiem „współczucia” może być odwiedzanie szpitali podczas świąt Bożego Narodzenia.

WYMIAR – możliwy do wyszczególnienia aspekt pojęcia. Np. „religijność” może być specyfikowana ze

względu na wymiar wiary, kultu, pobożności, wiedzy. „Współczucie” może mieć wymiar uczuciowy,

behawioralny, można współczuć ludziom, zwięrzętom.

Co to jest krąg hermeneutyczny?

KRĄG HEREMENEUTYCZNY – cykliczny proces pogłębiania rozumienia; związane z tworzeniem ładu

pojęciowego przy ich wyjaśnianiu.

Skale:

Skala Bogardusa (skala dystansu społecznego) – technika pomiaru, określająca skłonność do wchodzenia w różne – bliższe lub dalsze – stosunki społeczne z innymi kategoriami ludzi.

Przykładowe pytania na skali Bogardusa mogą wyglądać następująco:

1.

Czy zgodziłbyś się, aby Romowie mieszkali w twoim kraju?

2.

Czy zgodziłbyś się, aby Romowie mieszkali w twojej miejscowości?

3.

Czy zgodziłbyś się, aby Romowie mieszkali w twojej dzielnicy?

4.

Czy zgodziłbyś się, aby Romowie byli twoimi sąsiadami?

5.

Czy zgodziłbyś się, aby twoje dziecko poślubiło Roma?

Im wcześniej zostanie udzielona negatywna odpowiedź, tym dystans społeczny do danej grupy społecznej jest większy.

Skala Thurstone’a – typ złożonego narzędzia pomiarowego, skonstruowanego na podstawie określonych przez

„kompetentnych sędziów” wag przypisanych poszególnym wskaźnikom zmiennych. (Sędziowie z

doświadczeniem metodologicznym określają moc ☺)

Skala Likerta – najbardziej znane i powszechne narzędzie pomiarowe. Ma ono na celu określenie względnego natężenia różnych postaw i poglądów. Podawana jest lista twierdzeń + dwubiegunowa skala odpowiedzi, np.

„zdecydowanie się zgadzam”, „raczej się zgadzam”, „raczej się nie zgadzam”, „zdecydowanie się zgadzam”.

Skala Guttmana – typ złożonego narzędzia pomiarowego stosowanego do syntetycznego ujęcia wyników kilku odrębnych obserwacji i przedstawienia pewnej ogólniejszej zmiennej. Szereg pytań dotyczących tego samego zagadnienia, służy do badania postaw, stopnia akceptacji zjawisk.

Cechą skali Guttmana jest to, że odpowiedź twierdząca na pierwsze lub każde kolejne pytanie, powinna

powodować odpowiedź twierdzącą również na wszystkie następne pytania.

3

Skala Guttmana może wyglądać następująco:

A. Czy zgadasz się, żeby cudzoziemcy mieszkający w Polsce przez dłuższy okres czasu mieli prawo do:

1. otrzymania obywatelstwa polskiego i wszystkich praw

2. karty stałego pobytu

3. kupna ziemi lub nieruchomości

4. założenia własnej firmy

5. pozwolenia na pracę najemną

6. pozwolenia na naukę

7. przedłużenia wizy pobytowej.

Dyferencjał semantyczny (skala Osgooda) – forma pytania kwestionariuszowego, w którym respondent

proszony jest o dokonanie oceny czegoś na skali kończącej się dwoma przeciwstawnymi przymiotnikami (np. w przypadku ocen podręczników: „nudny” i „ciekawy”), której stopnie pośrednie są sformułowaniami, takimi jak:

„bardzo”, „raczej”, „ani taki, ani taki”, „raczej”, „bardzo”, mającymi objąć całą przestrzeń między dwoma przeciwieństwami. Stosowana w ocenie postaw, produktów, usług.

Przykładowa skala dyferencjału semantycznego może wyglądać następująco:

Czy Pana(i) zdaniem produkt X jest:

Tani 1 2 3 4 5 6 7 Drogi

Definiowanie zmiennych i wartości

ZMIENNA – logicznie powiązane zestawy wartości (atrybutów), np. zmienna płeć składa się z wartości mężczyzna i kobieta. Zmienna klasa społeczna składa się z wartości: klasa wyższa, klasa średnia, klasa niższa.

WARTOŚĆ – cecha osób lub rzeczy.

Związek między zmiennymi a wartościami to samo sedno zarówno opisu, jak i wyjaśniania w nauce.

Proces konceptualizacji i operacjonalizacji można postrzegać jako określenie zmiennych i tworzących je wartości. Np. w koktekście badań dot. bezrobocia status zatrudnienia to zmienna o wartościach „zatrudniony” i

„bezrobotny” – listę wartości można wydłużać, aby objęła inne możliwości, jak np. gospodyni domowa.

Każda zmienna musi mieć dwie istotne cechy:

1) składające się na nią cechy muszą być wyczerpujące. Aby zmienna mogła być użyteczna w badaniu, musimy być w stanie sklasyfikować każdą obserwację w kategoriach wartości składających się na zmienną.

2) wartości zmiennych muszą być wzajemnie rozłączne. Każda obeserwacja musi dać się zaklasyfikować w kategoriach jednej i tylko jednej wartości.

Rodzaje zmiennych

ZMIENNA CIĄGŁA – zmienna, której wartości zmieniają się płynnie, jak wiek czy dochód. Np. w grupie ludzi mogą znaleźć się osoby w wieku 21, 22, 23, 24 lata. Przeciwieństwem zmiennych ciągłych są zmienne

dyskretne, takie jak płeć lub afiliacja religijna, których wartości tworzą odrębne elementy.

ZMIENNA DYSKRETNA (skokowa) – zmienna, np. płeć lub afiliacja religijna, której wartości są wyraźnie od siebie oddzielone (nieciągłe). (Nie można pokazać płynnego przejścia między wartościami „mężczyzna” i

„kobieta” w przypadku zmiennej płeć.)

ZMIENNA NIEZALEŻNA – zmienna, której wartości w analizie traktuje się jako dane i nie próbuje tłumaczyć.

Zakłada się, że zmienne niezależne determinują wartości zmiennych zależnych lub wpływają na nie. Jeśli stwierdzimy, że religijność jest częściowo funkcją płci – ponieważ kobiety są bardziej religijne od mężczyzn –

to zmienną niezależną jest płeć, a zmienną zależną religijność.

4

ZMIENNA ZALEŻNA – zmienna, co do której zakłada się, że jest powodowana przyczynowo lub uzależniona on innej zmiennej (zmiennej niezależnej). Np. jeśli dochód jest częściowo funkcją osiągniętego formalnie wykształcenia, to dochód traktuje się jako zmienną zależną.

ZMIENNA NOMINALNA, PORZĄDKOWA, INTERWAŁOWA, ILORAZOWA (związane z poziomami

pomiaru )

Poziom pomiaru

Wartości zoperacjonalizowane jako rozłączne i wyczerpujące mogą być powiązane również w inny sposób. Np.

wartości składające się na zmienne mogą reprezentować różne poziomy pomiaru. Babbie podaje cztery poziomy pomiaru: nominalny, porządkowy, interwałowy i ilorazowy.

1) pomiar nominalny – poziom pomiaru, którego jedyną własnością jest to, że wartości zmiennej są

wyczerpujące i wzajemnie rozłączne. Tzn. jeśli zmienna mierzona jest na skali nominalnej, to o jej wartościach możemy orzec jedynie, że są różne. Przykładem zmiennej nominalnej może być płeć.

2) pomiar porządkowy (rangowy) – poziom pomiaru zmiennej, który umożliwia uszeregowanie wartości

zmiennej wg jakiegoś kryterium. Przykładem zmiennej mierzonej na tej skali może być status społeczno-

ekonomiczny z wartościami: niski, wysoki, średni.

3) pomiar interwałowy (przedziałowy) – poziom pomiaru zmiennej, przy którym wartości zmiennej można

uszeregować, a odległość między sąsiadującymi wartościami zmiennej są równe. Np. standaryzowane testy na inteligencję.

4) pomiar ilorazowy – poziom pomiaru zmiennej, mający wszystkie właściwości pomiaru nominalnego,

porządkowego i przedziałowego, w którym dodatkowo na skali pomiarowej można wyróżnić obiektywny punkt zerowy. Przykładem zmiennej mierzonej na tej skali może być wiek, dochód.

Kryteria jakości pomiaru

- PRECYZJA I POPRAWNOŚĆ (subtelności rozróżnień odrębnych wartości zmiennej).

- RZETELNOŚĆ – właściwość metody pomiaru polegająca na tym, że przy każdym powtórzeniu obserwacji

tego samego zjawiska uzyskuje się ten sam wynik. Np. pytanie „Czy był Pan w kościele w ostatnim tygodniu?”

charakteryzuje się większą rzetelnością niż pytanie „Ile razy w życiu był Pan w kościele?”.

- TRAFNOŚĆ – cecha pomiaru, stwierdzająca, że narzędzie pomiarowe mierzy rzeczywiście to, co ma

mierzyć. Ponieważ rzeczywistej trafności pomiaru nigdy nie da się ustalić, pozostaje nam umówić się na określenie względnej trafności na podstawie:

• trafności fasadowej – własność wskaźnika powodująca, że jest on uznawany za odpowiedni do pomiaru

jakiejś zmiennej (uzgodnienia i indywidualne obrazy mentalne);

• trafności kryterialnej (predykacyjnej) – stopień, w jakim dany miernik powiązany jest z pewnymi

kryteriami zewnętrznymi);

• trafności treściowej – stopień, w jakim dany miernik uwzględnia wszystkie znaczenia zawarte w

pojęciu określającym mierzone zjawisko (skala znaczeń zawartych w pojęciu);

• trafności teoretycznej – stopień, w jakim dany miernik powiązany jest z innymi zmiennymi, z którymi zgodnie z założeniami teorii powinien być powiązany (logiczne powiązanie między zmiennymi);

• walidacji zewnętrznej – proces testowania trafności narzędzia poprzez badanie jego związku z innymi domniemanymi wskaźnikami mierzonej zmiennej;

• walidacji wewnętrznej.

Co to jest diagnoza

BADANIE DIAGNOSTYCZNE – badanie nazywamy diagnostycznym, gdy jego celem jest stwierdzenie, czy

lub jak często w badanej zbiorowości występuje pewne zjawisko istotne dla badacza (lub jego

5

zleceniodawcy) ze względów praktyczno-społecznych, a zarazem jakoś opisywalne, czyli dające się wyjaśnić w kategoriach teoretycznych. Badania diagnostyczne często koncetrują się na problemach społecznych. Diagnozą problemu społecznego jest wówczas takie opisanie stanu rzeczy, które stanowiąc stwierdznie dystansu między stanem pożądanym a rzeczywistością pozwala zarazem na teoretyczną interpretację tego stanu rzeczy (a w przypadku optymalnym również na sformułowanie praktycznych dyrektyw dla zmniejszenia tego dystansu).

Co to jest socjotechnika?

SOCJOTECHNIKA (inżynieria społeczna) – schemat przewidywania warunkowego, czyli zastanawianie się w

jakim układzie warunków zajść może zjawisko przyjęte za cel praktycznych dążeń i co trzeba zrobić, aby ten układ warunków zrealizować.

Wiedza praktyczna służąca do realizacji celów powinna opierać się na tezach przyczynowych i tezach diagnostycznych.

Pytania, które stawia sobie praktyk:

- czy zamierzony układ celów jest w ogóle możliwy do osiągnięcia

- czy nie ma wewnętrznej sprzeczności (logicznej, empirycznej) celów, które chce się osiągnąć

- czy nie pojawi się konflikt spowodowany ograniczonością środków, jakimi się dysponuje

- czy sytuacja pożądana jest teoretycznie możliwa do zrealizowania (zbyt szczegółowy, zbyt abstrakcyjny cel) 6