Quo Vadis


Henryk Sienkiewicz rozczytywał się w łacińskich utworach starożytnych,
szczególnie Tacyta. Odbył wiele podróży do Rzymu, zwiedzał zabytki, wędrował po
katakumbach. �Quo Vadis" jest urzeczywistnieniem zamysłów, jakie w tamtym
czasie zrodziły się w umyśle pisarza. Była to chęć ukazania w utworze dwóch
światów: starożytnego - pogańskiego i nowego - chrześcijańskiego. Pierwszego, w
chwili gdy nadciąga już zmierzch jego wielkości, a drugiego w początkach jego
istnienia, w okresie prześladowania pierwszych chrześcijan za czasów Nerona.
Zamierzeniem pisarza było także pokazanie siły tego świata, która to siła, jego
zdaniem, odegrała decydującą rolę w historii Rzymu i ludzkości, oraz zwycięstwo
chrześcijańskiego ducha nad potęgą pogańskiego Rzymu. Co bardzo istotne,
Sienkiewicz poszukiwał niejako przy okazji analogii między prześladowaniem
chrześcijan przez Nerona, a prześladowaniem Polaków pod zaborami. Powieść,
drukowana początkowo w odcinkach w dwóch czasopismach (�Gazeta Polska",
�Dziennik Poznański"), szybko rozeszła się po całym świecie, tłumaczona na
wiele języków. Wszędzie zdobywała ogromne powodzenie i przyniosła pisarzowi
sławę nie tylko w kraju, ale na obu półkulach - w 1905 roku Sienkiewicz
otrzymał za nią nagrodę Nobla. �Quo Vadis" stała się jedną z pierwszych
powieści polskich, które weszły w skład arcydzieł literatury światowej.
Doczekała się niezliczonych przeróbek teatralnych, operowych, baletowych i
filmowych oraz stała się inspiracją malarską.
Tło historyczne powieści
W powieści ukazane są czasy starożytnego Rzymu za panowania Nerona z okresu
prześladowania pierwszych chrześcijan. Neron (Nero Claudius Caesar, 37-68) był
cesarzem rzymskim w latach 54-68, objął władzę mając zaledwie 17 lat. Akcja
powieści toczy się w latach 63-66, zaś epilog (śmierć Nerona) przypada na rok
68.
Sam Sienkiewicz nazywa utwór powieścią historyczną, a okres panowania Nerona
traktuje jako epokę upadku cywilizacji rzymskiej. Postacie historyczne
występujące w powieści to: Neron, Seneka, Tigellin, Petroniusz, Poppea oraz
apostołowie Piotr i Paweł. Głównymi wydarzeniami historycznymi są: pożar Rzymu
i męczeństwo chrześcijan.
Kompozycja utworu
Powieść �Quo Vadis" stanowi w dużym stopniu analogię do �Trylogii". Ma to
związek z występowaniem dwóch wątków - historycznego i romansowego, połączonych
i przeplatających się ze sobą. Mamy tu do czynienia z tradycyjnym wątkiem
romansowym z przeszkodami (m.in. z powodu usposobienia bohatera, jego
gwałtowności - jak u Kmicica), nagłymi, niespodziewanymi niebezpieczeństwami,
cudownymi ocaleniami, szczęśliwym zakończeniem, a także przemianą wewnętrzną
bohatera (podobnie jak u Kmicica).
Główne wydarzenia w utworze
przybycie Winicjusza z Armenii do Rzymu,
Ligia na dworze cezara,
uprowadzenie Ligii przez Ursusa i chrześcijan,
poszukiwanie Ligii, spotkanie Chilona z Glaukiem,
zgromadzenie chrześcijan, śmierć Krotona,
wewnętrzna przemiana Winicjusza,
�pływająca uczta" Nerona,
pożar Rzymu, oskarżenie chrześcijan, uwięzienie Ligii,
straszne sceny cyrkowe i �pochodnie" Nerona, śmierć Chilona,
walka Ursusa z turem, ocalenie Ligii,
śmierć Petroniusza,
śmierć Nerona (epilog).
Obraz dwóch światów w powieści - upadającego pogańskiego Rzymu i rodzącego się
chrześcijaństwa Starożytny świat pogański to potęga rządząca i wszechmocna,
zadziwiająca ludzkość wspaniałością swojej kultury, bogactwem form życia i
myśli filozoficznej. Stworzył on trwałe pomniki architektury, literatury,
filozofii i prawa. Z jednej strony był to świat przepychu i bogactwa, poczucia
piękna, radości i różnorodności życia, a z drugiej świat niewolnictwa, wyzysku,
wojen, rzezi i okrutnych, despotycznych rządów. Jego reprezentanci w powieści
to:
Neron, Petroniusz, Chilon, Tigellin, Poppea oraz Winicjusz (do czasu). Ten
schyłkowy, zbliżający się do zagłady, odchodzący w przeszłość świat przepojony
był zmysłowością, cynizmem, rozwiązłością, rozpustą, okrucieństwem,
nikczemnością, a także sceptycyzmem, materialistycznym widzeniem świata i
chęcią użycia przy braku jakichkolwiek ideałów i skrupułów. Przyczyn jego
klęski Sienkiewicz nie ukazuje w pełni. Poprzestaje na odtworzeniu życia
obyczajowego, a źródeł upadku doszukuje się wyłącznie w sferze moralności
najwyższych warstw społecznych. Świat chrześcijański natomiast reprezentują w
utworze: Ursus, Pomponia Grecyna, Ligia, Glaukus, apostołowie Piotr i Paweł
oraz rzesze chrześcijan. Chrześcijaństwo - religia głosząca miłość, braterstwo
i równość wszystkich ludzi jako dzieci jednego Boga, przeznaczonych do
wiecznego życia - pojawia się w I w n.e. w wyniku działalności Jezusa Chrystusa
i apostołów. Sienkiewicz podkreśla potęgę wiary chrześcijańskiej (�Ta nauka
ogarnia świat i ona jedna może go odrodzić").
Chrześcijaństwo obejmowało coraz szersze kręgi. Za czasów Nerona są tysiące
chrześcijan w Rzymie, w Grecji, w Azji Mniejszej. �Ci ludzie nie tylko czuli
swego Boga, ale go z całej duszy kochali, tego zaś Winicjusz nie widział dotąd
w żadnej ziemi, w żadnych obrzędach, w żadnej świątyni". Chcąc uniknąć
prześladowań chrześcijanie modlili się w ukryciu, zbierając się w opustoszałych
miejscach za miastem.
Najważniejsze postacie utworu
1. NERON
postać negatywna, młody, żył 31 lat (37-68), ukazany pod koniec swego życia,
pyszny, próżny, żądny sławy, odrażający, wulgarny, śmieszny, zniewieściały,
tchórzliwy, okrutny, zdemoralizowany, rozpustnik, wróg chrześcijan, tyran,
zdrajca, zbrodniarz, potwór, komediant, arcybłazen, dekadent, krótkowidz, otyły
(dużo jadł i pił), przedstawiciel rozkładu moralnego; skupiły się w nim
wszystkie ujemne strony rozpadającego się Rzymu, prowadzi hulaszczy tryb życia,
codziennie urządza huczne uczty;
jego dwór jest źródłem zła, które promieniuje na otoczenie;
piastuje urząd cezara, najwyższą godność w imperium, otoczony gromadą
zauszników (Tigellin) i tłumem pochlebców, którzy nazywają go nawet zbawicielem
świata;
mówi: �Ja nie mam innego Boga niż siebie";
uważa, że każdy, kto nie wielbi cezara, jest wrogiem Rzymu;
w pierwszym okresie swoich rządów pod wpływem filozofa Seneki i Burrusa
(prefekta pretorianów, tj. przybocznej straży cesarza) rządzi rozsądnie i jest
cenionym; później pod wpływem Tigellina staje się krwawym despotą i morduje
tych, w których widzi przeszkodę dla siebie; każe zabić matkę, żonę, brata i
syna cesarza Klaudiusza;
zaniedbuje obowiązki państwowe; czuje się wszechstronnym poetą, aktorem,
muzykiem, śpiewakiem, tancerzem i w tej roli występuje na widowiskach
publicznych w Ancjum i w Grecji oraz w teatrach rzymskich, przekonany o
wielkości swojego talentu - czuje się bardziej artystą niż władcą i nudzi się w
Rzymie;
marzy o zagładzie Rzymu, by móc zbudować nowe miasto, które ma nosić nazwę
Neronia;
jest bezwzględnym, nieodpowiedzialnym, słabym władcą, nie dostrzegającym
istotnych potrzeb państwa, zapatrzonym wyłącznie w siebie i realizującym własne
kaprysy, narzeka, że nigdy nie widział płonącego miasta; zazdrości Priamowi,
który mógł oglądać pożar Troi i uważa, że pożar Rzymu byłby doskonałą
inspiracją do stworzenia poematu większego od �Iliady" Homera;
jego pragnienia zostają zaspokojone przez służącego Tygellina;
w czasie pożaru Rzymu specjalnie powraca do niego nocą, by się zachwycać jego
widokiem i spogląda na nie z wodociągu Appijskiego w odpowiednio wystudiowanej
pozie, ubrany w purpurowy płaszcz i wieniec ze złotych laurów, z lutnią w ręku;
upaja się patosem własnych słów, nie troszcząc się wcale o los nieszczęśliwych
ludzi; nie wydaje żadnych rozkazów odnośnie ratowania palącego się miasta,
�radował się w sercu, że wreszcie ujrzał tragedię, podobną do tej, którą
opisuje";
chcąc zrzucić z siebie odpowiedzialność za zbrodnię podpalenia Rzymu, szuka
rzekomych podpalaczy i nakazuje aresztować chrześcijan pod zarzutem podpalenia
miasta;
urządza igrzyska, na których chrześcijanie są rzucani na pożarcie dzikim
zwierzętom, krzyżowani i żywcem paleni;
skazuje chrześcijankę Ligię na śmierć, nie licząc się z prawem, które chroniło
zakładniczkę;
z powodu tchórzostwa nie ośmiela się w amfiteatrze sprzeciwić się woli tłumów,
które domagają się groźnie ułaskawienia Ligii i Ursusa; po długim wahaniu daje
znak łaski;
w ostatnim okresie panowania wydaje bardzo liczne wyroki śmierci; zbuntowani
pretorianie ogłaszają cezarem Galbę; senat wydaje na Nerona wyrok śmierci;
chcąc ujść pomsty i pohańbienia, kończy samobójstwem, mając 31 lat; gdy
przyłożył sobie sztylet do szyi, brak mu było odwagi, by zagłębić ostrze i
wówczas Epafrodyt popchnął mu rękę i nóż wszedł aż po głownię.
2. PETRONIUSZ
postać sympatyczna, najciekawsza w powieści, doskonała kreacja psychologiczna,
wysuwa się na pierwszy plan w utworze;
bogaty patrycjusz, egoista, wygodny, opanowany, wyniosły, inteligentny,
wyrozumiały, łagodny, sceptyczny, tolerancyjny, niczemu i nikomu się nie dziwi,
lubiany przez plebs rzymski, którym pogardza jako patrycjusz i artysta;
wykształcony, znawca literatury i sztuki, pisarz, pisze wierszem i prozą, autor
epigramatów i utworu �Satyricon";
bardzo kocha życie, umie rozkoszować się nim i urządza je sobie, jak potrafi
najwygodniej; mówi do siebie: �Zawsze próbowałem tak żyć, by cieszyć się każdym
dniem";
nie może i nie chce zrozumieć chrześcijan, bo każą mu się wyrzec używania
życia, uczt i rozkoszy, ale mówi o nich z szacunkiem i podziwem;
przebywa na dworze Nerona jako jeden z najbliższych jego ludzi w roli �arbitra
elegancji" (doradcy w sprawach artystycznych), traktując cezara z góry; bardzo
nisko ocenia jego talent, twórczość i smak artystyczny i brzydzi się jego
okrucieństwami, nie jest donosicielem;
bierze udział w orgiach cesarskiego dworu, zbyt leniwy, aby im się
przeciwstawić;
mimo że zdaje sobie sprawę z otaczającego zła i podłości, nie walczy z tym
stanem rzeczy za cenę wygodnego, opromienionego blaskiem piękna życia; jest
biernym świadkiem tego, co się dokoła niego dzieje, aprobuje świat, do którego
należy, starając się go wysubtelnić;
widzi zbliżający się upadek Rzymu, zanik rzymskich cnót i cywilizacji; zdaje
sobie sprawę z tego, że patrzy na schyłek swojego świata i na wschód nowej ery;
jest łącznikiem obu światów.
3. CHILON
postać drugoplanowa, ale istotna z punktu widzenia intrygi w powieści, świetnie
nakreślona w utworze; jest łącznikiem między postaciami świata rzymskiego i
chrześcijańskiego;
lekarz, mędrzec, wróżbita, włóczęga, kłamca, oszust, szpieg, donosicicl,
zdrajca, pochlebca, łotr, tchórz; sprytny, przebiegły, mściwy, zazdrosny,
nikczemny, śmieszny z wyglądu, nie zna uczucia wdzięczności; ideał podłości;
wciąż poszukuje nowin mających się dobrze opłacać, lubi dowiadywać się cudzych
tajemnic, by je w danej chwili obrócić na własny pożytek;
sceptyk, który w nic nie wierzy; jednakową wartość ma dla niego zło i dobro;
filozofujący błazen z ciemną przeszłością rzezimieszka; przed przybyciem do
Rzymu zaprzedał Glauka rozbójnikom, pozbawiając go rodziny i mienia, a
spotkawszy go później w Rzymie w czasie prowadzonej na prośbę Winicjusza pogoni
za Ligią, powtórnie nastaje na jego życie;
zostaje pozornie chrześcijaninem, aby wejść między wiernych, odnaleźć Ligię i
zdobyć od Winicjusza jak najwięcej pieniędzy, oskarża chrześcijan, zdradza
informacje o nich, przyczynia się do okrutnych ich prześladowań; staje się
zausznikiem Tigellina, dygnitarzem, bogaczem i towarzyszy cezarowi na
igrzyskach;
wydaje Glauka w ręce Tigellina, chociaż ten po chrześcijańsku przebaczył mu
jego złe czyny;
nie może znieść widoku rozlewu krwi na arenie cyrkowej, poci się, sinieje,
szczęka zębami, drży cały i mdleje, ale Nero zmusza go do oglądania owoców
swego oskarżenia;
pod ciężarem krwawych widowisk, męczeństwa Glauka, a szczególnie przebaczenia
mu win w imię Chrystusa dokonuje się w jego duszy przemiana; nawraca się,
odnajduje w sobie odwagę i daje świadectwo prawdzie, wyznając publicznie, iż
Nero jest podpalaczem Rzymu, a chrześcijanie są niewinni; przyjmuje chrzest i
ginie śmiercią męczeńską, w ten sam sposób jak wydawani wcześniej przez niego
chrześcijanie;
jego nawrócenie, mimo iż był oporny, jest świadectwem wielkiego triumfu idei
chrześcijańskiej, a obraz męczonego starca, którego niedźwiedź oszczędza i nie
chce rozszarpać, jest wprost przerażający.
4. TIGELLIN
intrygant, zausznik cezara, najpodlejszy z doradców, służalczy; gbur, nieuk,
postać negatywna;
walczy bez skrupułów z Petroniuszem o względy cezara;
za zgodą Nerona zajmuje się zorganizowaniem podpalenia Rzymu; pożar trwał 6 dni
i 6 nocy.
5. GLAUKUS
wprowadza w czyn przykazanie miłości, darując dwukrotnie winy i krzywdy swemu
katowi - Chilonowi;
drugie przebaczenie, którego udziela, gorejąc jako żywa pochodnia Nerona,
dokonuje cudu nawrócenia zatwardziałego Chilona na wiarę chrześcijańską;
do jego zgonu można zastosować sentencję, że �krew męczenników jest nasieniem
nowych wyznawców wiary".
6. APOSTOŁ PIOTR
dobry, wyrozumiały, skromny, wielki; uosobienie idei chrystianizmu, duchowy
przywódca chrześcijan;
organizuje Kościół, zjednując mu coraz więcej wiernych;
przynosi radość, spokój, zachętę do znoszenia cierpień, uczy przebaczania;
cieszy się ogromną popularnością i szacunkiem wśród chrześcijan, cierpi wraz z
nimi niewygody życia, wędrowiec;
czuje się odpowiedzialny za chrześcijan w Rzymie; rozumie, dlaczego Chrystus
zawraca go z drogi do miasta zbrodni, rozpusty i pychy;
w czasie prześladowań chrześcijanie ukrywają go, widząc w nim następcę
Chrystusa;
umiera jako męczennik w tym samym dniu co apostoł Paweł.
Wątek romansowy w utworze - miłość Winicjusza i Ligii
Dzieje miłości Winicjusza i Ligii są głównym wątkiem akcji powieści.
Młodzieniec zakochuje się w dziewczynie od pierwszego wejrzenia, chce ją
zdobyć, lecz ona ucieka. Ten jednak nie rezygnuje - szuka jej po całym Rzymie,
a gdy się wreszcie odnajdują i przysięgają sobie miłość, wybucha pożar miasta.
Winicjusz znów szuka dziewczyny, chcąc ją ocalić. Ligia tymczasem zostaje
uwięziona, później choruje, a następnie w jej obronie walczy zwycięsko Ursus z
turem na arenie cyrkowej. Cały amfiteatr żąda prawa łaski dla zwycięzcy i
ocalonej. Wreszcie zakochani mogą się połączyć i żyć szczęśliwie. Wątek rozwija
się, jak w tradycyjnym romansie, przez pokonywanie piętrzących się przeszkód,
które stają na drodze połączenia się zakochanych - nagłych, niespodziewanych
niebezpieczeństw i cudownych ocaleń - na pozór nie ma tu trójkąta bohaterów,
Ligia ma jednego pretendenta do swej ręki, natomiast funkcję rywala
nieodzownego w dziejach miłości �z przeszkodami" pełni żona Nerona, Poppea,
usiłująca zemścić się na pięknym Winicjuszu za to, że zlekceważył względy,
jakie mu okazywała w czasie nocnej orgii w ogrodach cesarskich. Strach przed
zemstą obrażonej cesarzowej skłania Ligię do szukania schronienia wśród
chrześcijan i z chwilą rozpoczęcia ich prześladowań zostaje wraz z nimi
uwięziona. O perypetiach wątku miłosnego decyduje jego powiązanie z wątkiem
historycznym.
Winicjusz to młody patrycjusz rzymski, postać fikcyjna w utworze, �potomek"
znanego konsularnego rodu patrycjuszy rzymskich, trybun wojskowy, poganin.
Dzielny, dumny, niecierpliwy, nieposkromiony Rzymianin, uosobienie męstwa,
siły, zdecydowania, odwagi wojennej, o dobrym sercu i prawej, ale
nieokiełznanej naturze. Gwałtowny, niemal dziki, nie umie hamować gniewu, gotów
porwać się na samego Nerona, w uniesieniu bez litości dla niewolników. Obcując
z chrześcijanami, zaczyna powoli rozumieć ich naukę, poznaje jej prawdy,
przyjmuje chrzest, jest świadkiem, jak Glaukus przebacza Chilonowi. Wątpliwości
rodzące się w jego duszy rozpraszają słowa apostoła Piotra. Odmieniony, wyzwala
swoich niewolników. Jest typowym przykładem wpływu, jaki chrześcijaństwo
wywiera na pogan. Postać dynamiczna, przechodzi głęboką wewnętrzną przemianę: z
typowego, aroganckiego, okrutnego Rzymianina staje się chrześcijaninem,
pokornym wyznawcą wiary, a w tym przeobrażeniu pomaga mu miłość do
chrześcijanki Ligii.
Ligia to chrześcijanka, Słowianka, córka wodza Lygów - plemienia
zamieszkującego kraj, z którego pochodzi autor powieści - nazywana w ojczyźnie
swojej Kaliną (imieniem kojarzącym się z grec. �kalos" - piękny). Wywieziona do
Rzymu jako zakładniczka wraz z wiernym sługą Ursusem, znajduje przybranych
rodziców - rzymskiego wodza Plaucjusza Aulusa i jego żony Pomponii Grecyny. U
nich właśnie styka się z chrześcijaństwem i poznaje Winicjusza. Jej urodę
podziwia sam Petroniusz, który jako znawca, uważa, że �jest w niej coś
niezwykłego". Ligia to gorąca wyznawczyni nowej wiary, odgrywa decydującą rolę
w przemianie wewnętrznej Winicjusza. To o nią właśnie rozgrywa się akcja
powieści, lecz ona sama jest zawsze bierna.
Wartości poznawcze i ideowo-wychowawcze utworu
1. zobrazowanie życia na dworze cezara (uczty, uroczystości, igrzyska cyrkowe,
podróże) oraz życia starożytnego Rzymu, jego kultury za czasów Nerona;
2. portret Nerona jako człowieka, władcy i artysty uosobieniem zła; ponosi
klęskę moralną;
3. odzwierciedlenie odwiecznej walki dobra ze złem i podkreślenie prawdy, że
zawsze zwycięża dobro;
4. ukazanie nieprzemijających wartości ogólnoludzkich reprezentowanych przez
chrześcijan, które przyczyniają się do ich zwycięstwa nad degenerującym się
światem pogańskim - miłość do drugiego człowieka, dobroć, wyrozumiałość,
przyjaźń, prawość, sprawiedliwość, umiejętność przebaczania.