0.75
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Bartłomiej Marcinkiewicz
Wykonywanie elementów i przedmiotów z blachy
metodami obróbki plastycznej i cieplnej 721[01].Z1.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr in\
. Radosław Krzy\
anowski
mgr in\
. Sylwester Wesołowski
Opracowanie redakcyjne:
mgr in\
. Bartłomiej Marcinkiewicz
Konsultacja:
mgr in\
. Jolanta Skoczylas
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 721[01].Z1.05
Wykonywanie elementów i przedmiotów z blachy metodami obróbki plastycznej i cieplnej,
zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu blacharz.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Obróbka plastyczna na zimno i na gorąco 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 15
4.1.3. Ćwiczenia 15
4.1.4. Sprawdzian postępów 17
4.2. Procesy i operacje tłoczenia 18
4.2.1. Materiał nauczania 18
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 20
4.2.3. Ćwiczenia 21
4.2.4. Sprawdzian postępów 25
4.3 Prasy 26
4.3.1. Materiał nauczania 26
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 26
4.3.3. Ćwiczenia 27
4.3.4. Sprawdzian postępów 28
4.4. Obróbka cieplna 29
4.4.1. Materiał nauczania 29
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 32
4.4.3. Ćwiczenia 33
4.4.4. Sprawdzian postępów 35
4.5. Wpływ zabiegów cieplnych na właściwości i strukturę blach 36
4.5.1. Materiał nauczania 36
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 36
4.5.3. Ćwiczenia 37
4.5.4. Sprawdzian postępów 38
4.6. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciw po\
arowej oraz
ochrony środowiska 39
4.6.1. Materiał nauczania 39
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 40
4.6.3. Ćwiczenia 40
4.6.4. Sprawdzian postępów 42
5. Sprawdzian osiągnięć 43
6. Literatura 47
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o metodach obróbki plastycznej
blach, zasadach tłoczenia elementów z blach oraz rodzajach pras, a tak\
e ułatwi
Ci wykonywanie wyrobów blacharskich z zastosowaniem obróbki plastycznej na zimno
i na gorąco oraz ocenę ich jakości.
W poradniku zamieszczono:
Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
- Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
- Materiał nauczania (rozdział 4), który umo\
liwia samodzielne przygotowanie
się do wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on równie\
ćwiczenia,
które zawierają wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczeń.
Przed ćwiczeniami zamieszczono pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do ich
wykonania. Po ćwiczeniach zamieszczony został sprawdzian postępów. Wykonując
sprawdzian postępów powinieneś odpowiadać na pytania tak lub nie, co oznacza,
\
e opanowałeś materiał albo nie.
- Sprawdzian osiągnięć, w którym zamieszczono instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań
testowych sprawdzających opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki.
Zamieszczona została tak\
e karta odpowiedzi.
- Wykaz literatury obejmujący zakres wiadomości dotyczących tej jednostki modułowej,
która umo\
liwi Ci pogłębienie nabytych umiejętności.
Je\
eli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Jednostka modułowa: Wykonywanie elementów i przedmiotów z blachy metodami
obróbki plastycznej i cieplnej, której treści teraz poznasz stanowi jeden z elementów modułu
721[01].Z1.05  Wykonywanie elementów i przedmiotów z blachy metodami obróbki
plastycznej i cieplnej i jest oznaczona na zamieszczonym schemacie na stronie 4.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpo\
arowych, wynikajÄ…cych z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
721[01].Z1
Technologie robót blacharskich
721[01].Z1.01
Posługiwanie się podstawowymi pojęciami
z zakresu blacharstwa
721[01].Z1.02
Wykonywanie elementów i przedmiotów
z blachy z zastosowaniem narzędzi ręcznych
721[01].Z1.03 721[01].Z1.04
721[01].Z1.05
Wykonywanie elementów Wykonywanie elementów
Wykonywanie elementów
i przedmiotów z blachy i przedmiotów z blachy
i przedmiotów z blachy
z zastosowaniem maszyn z zastosowaniem operacji
metodami obróbki plastycznej
i urządzeń mechanicznej obróbki
i cieplnej
skrawaniem
721[01].Z1.06 721[01].Z1.07
Wykonywanie nierozłącznych Wykonywanie konserwacji
połączeń blach i naprawy elementów
i konstrukcji z blachy
721[01].Z1.07
Wykonywanie monta\
u
i demonta\
u elementów
i zespołów blacharskich
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- rozpoznawać podstawowe materiały budowlane,
- posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu blacharstwa,
- dobierać materiały i sprzęt do robót blacharskich,
- odczytywać dane z dokumentacji technicznej,
- sporządzać szkice robocze z obmiaru,
- wykonywać podstawowe operacje blacharskie sposobem ręcznym,
- wykonywać ró\
ne przedmioty z blachy z u\
yciem narzędzi ręcznych,
- stosować podstawowe przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy,
- korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 rozró\
nić procesy obróbki blachy na zimno i na gorąco,
 scharakteryzować proces obróbki cieplnej blach,
 określić właściwości blach przewidzianych do obróbki cieplnej,
 dobrać narzędzia ręczne i mechaniczne, przyrządy pomiarowe, maszyny i urządzenia
do wykonywania prac blacharskich z wykorzystaniem obróbki plastycznej i cieplnej,
 scharakteryzować budowę i działanie urządzeń do obróbki plastycznej,
 zaplanować procesy kształtowania blach z zastosowaniem obróbki plastycznej,
 przygotować blachy do obróbki plastycznej,
 zorganizować stanowisko do wykonywania obróbki cieplnej i plastycznej zgodnie
z wymaganiami ergonomii,
 wykonać prace blacharskie z zastosowaniem obróbki plastycznej,
 dokonać konserwacji urządzenia do obróbki plastycznej,
 dobrać środki ochrony indywidualnej do wykonywanej pracy,
 określić zagro\
enia związane z wykonywaniem operacji obróbki cieplnej i plastycznej,
 posłu\
yć się dokumentacją technologiczną,
 zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo\
arowej
i ochrony środowiska podczas wykonywania pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Obróbka plastyczna na zimno i na gorąco
4.1.1. Materiał nauczania
Definicja obróbki plastycznej.
Obróbka plastyczna polega na wywołaniu w materiale (blasze) odkształceń plastycznych
tzn. takich, które nie ustępują po ustaniu działania siły je wywołującej. Odkształcenia trwale
plastyczne powodują zmiany w strukturze materiału, a co za tym idzie zmianę jego
właściwości fizykochemicznych.
W procesie obróbki plastycznej wykonuje się blachy, naczynia blaszane, elementy osłon,
obróbki blacharskie w budownictwie, przemyśle samochodowym itp.
Zalety procesów obróbki plastycznej.
Do najwa\
niejszych zalet procesów obróbki plastycznej zaliczymy:
- oszczędność materiału. Ilości materiału w półfabrykacie i gotowym elemencie
sÄ… praktycznie takie same,
- wysokie własności mechaniczne i u\
ytkowe elementów poddanych procesom obróbki
- plastycznej,
- krótki czas wykonania elementu,
- oszczędność i trwałość narzędzi,
- wysoka powtarzalność wyrobów.
Klasyfikacja procesów obróbki plastycznej.
W skład procesów obróbki plastycznej wchodzą:
- walcownictwo,
- ciÄ…garstwo,
- kuz
nictwo,
- prasownictwo.
Walcownictwo i kuz
nictwo zaliczamy do procesów obróbki plastycznej na gorąco.
Kuz
nictwo zwane inaczej kowalstwem polega na wykonywaniu przedmiotów
u\
ytkowych ze stali lub innych metali metodÄ… kucia.
Wyró\
nimy następujące metody kucia:
- swobodne,
- kształtowe,
- matrycowe.
Dodatkowo kucie dzielimy na ręczne  wykonywane za pomocą specjalnych młotów
na kowadłach i mechaniczne  wykonywane na specjalnych maszynach kuz
niczych.
Kucie ręczne odbywa się najczęściej na gorąco. Po nagrzaniu materiału do odpowiedniej
temperatury nadaje mu siÄ™ po\
ądany kształt za pomocą rozmaitych narzędzi. Narzędzia
kowalskie przedstawia rysunek 1 oraz 2.
Do podstawowych operacji kowalskich zalicza siÄ™:
- przecinanie  odbywa się na kowadle za pomocą przecinaków i podcinek,
- przebijanie  odbywa siÄ™ na kowadle lub dziurownicy,
- wydłu\
anie  wykonuje się młotkiem lub \
Å‚obnikiem,
- spęczanie  polega na zwiększaniu przekroju poprzecznego elementu kosztem długości,
- wyginanie,
- odsadzanie  zmniejszenie grubości materiału na końcu,
- zgrzewanie  łączenie stali o małej zawartości węgla.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Rys. 1. Narzędzia kowalskie i ich zastosowanie: a) przecinak, b) podcinka, c) zastosowanie podcinki,
d) przebijaki, e) trzpienie, f) podsadzki, g) nadstawki, h) \
Å‚obniki, i) odsadzak, j) foremniki [2 s. 328].
Kucie kształtowe realizuje się przy pomocy ró\
nego rodzaju podsadzek, form, nadstawek
i foremników.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Rys. 2. Narzędzia kowalskie i ich zastosowanie: k) gładziki, l) kowadło na pieńku, ł) dziurownica (płytka
kowalska), m) kleszcze [2 s. 329].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Podstawowe operacje kowalskie przedstawione zostały na rysunku 3 i 5.
Rys. 3. Wydłu\
anie na kowadle z u\
yciem \
łobnika: a) wydłu\
anie za pomocÄ… \
Å‚obnika, b) poszerzanie za
pomocÄ… \
łobnika, c) poszerzanie płaskownika rabem młotka, d) wygładzanie gładzikiem kowalskim [2 s. 330].
Materiał do nagrzewania nagrzewa się w ogniskach kowalskich lub w piecach.
Nowocześniejszą formą nagrzewanie jest nagrzewanie oporowe za pomocą prądu
elektrycznego. Stale narzędziowe nagrzewa się dwuetapowo.
Schemat ogniska kowalskiego pokazany jest na rysunku 4.
Rys. 4. Ognisko kowalskie [2 s. 332].
Temperaturą kucia nazywa się temperaturę powierzchni materiału w chwili jego wyjęcia
z pieca. Temperaturę kucia stali określa się w przybli\
eniu na podstawie barwy \
arzenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Temperatury \
arzenia podstawowych metali podaje tabela 1.
Tabela 1. Graniczne temperatury nagrzewania i kucia [2 s. 335].
Graniczne temperatury w °C
Nagrzewanie Kucie
Materiał
Temperatury Barwa \
arzenia Temperatury Barwa \
arzenia
Stal
konstrukcyjna: wiśniowo-
700 750 czerwona 1150 850 jasno\
ółta
- miękka
680 700 wiśniowa 1050 950 \
ółtoczerwona
- twarda
Stal
narzędziowa
węglowa:
680 700 wiśniowa 1050 850 czerwono\
ółta
- N4E N8
550 600 ciemnobrązowa ok. 500 jasnopomarańczowa
BrÄ…z
Rys. 5. Operacje kowalskie: a) spęczanie sworznia na końcu, b) spęczanie sworznia na środku, c) wyginanie na
rogu kowadła, d) wyginanie na krawędzi kowadła, e) zgrzewanie stykowe (doczołowe), f) zgrzewanie
krawędzi na zakładkę, g) zgrzewanie w klin [2 s. 331].
Kucie mechaniczne (maszynowe) polega na tym, \
e nacisk na materiał wywoływany
poprzez uderzenie części roboczej (ruchomej) maszyny. Do maszyn tych zaliczamy prasę,
kuz
niarke, młot mechaniczny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Kucie na prasach nazywa się prasowaniem, jednak najczęściej do kucia mechanicznego
u\
ywa się młotów mechanicznych o ró\
nym napędzie. Na rysunku 6 przedstawiono schemat
młota sprę\
ynowego.
Rys. 6. MÅ‚ot sprÄ™\
ynowy [2 s. 333].
Kucie mechaniczne podzielić mo\
na tak\
e na swobodne i matrycowe. Swobodne polega
na uderzaniu w materiał niczym nie ograniczony  swobodnie spoczywający na podstawie
maszyny, natomiast kucie matrycowe polega na uderzaniu w materiał, który spoczywa
w wykroju matrycy.
Matryca składa się z dwóch części oddającej kształt wyrobu. Część dolna matrycy
spoczywa na stole prasy natomiast część górna zamocowana jest do suwaka i jest ruchoma.
Kucie odbywa się poprzez uderzenie górnej części ruchomej w materiał. Kucie
matrycowe obrazuje rysunek 7.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Rys. 7. Kucie matrycowe [2 s. 333].
W odniesieniu do blachy ma zastosowanie proces prasowania (pozostałe procesy dotyczą brył).
Prasownictwo elementów płaskich (blaszanych) nazywamy tłocznictwem.
Je\
eli procesy tłoczenia naruszają spójność materiału wówczas mówimy o wykrawaniu,
ręcznym lub mechanicznym. Oba te rodzaje dzielimy na:
- odcinanie,
- wycinanie,
- dziurowanie,
- przycinanie,
- okrawanie,
- nacinanie,
- rozcinanie.
Wykrawanie mechaniczne wykonuje się na prasach za pomocą wykrojników. Schemat
wykrojników pokazuje rysunek 8.
Je\
eli zaś proces nie narusza spójności materiału, to mamy do czynienia
z kształtowaniem.
Kształtowanie płytkie to gięcie, które z kolei dzieli się na:
- wyginanie,
- zaginanie,
- zwijanie,
- zawijanie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Rys. 8. Wykrojniki: a) bez prowadzenia, b) z prowadzeniem słupowym. 1 i 2  słupy, 3  głowica, 4  stempel,
5  płyta tnąca [2 s. 335].
Natomiast kształtowanie głębokie to ciągnienie, dzielące się na:
- wytłaczanie,
- przetłaczanie.
Ponadto do procesów kształtowania zaliczamy:
- skręcanie,
- profilowanie,
- prostowanie,
- wygniatanie,
- dotłaczanie,
- obciÄ…ganie,
- wywijanie,
- obciskanie,
- rozpęczanie,
- wybijanie,
- wyoblanie,
- zgniatanie.
Walcownictwo polega na nadawaniu kształtu stali za pomocą obracających się walców,
między którymi przechodzi kształtowany materiał.
W wyniku walcowania otrzymuje się taśmy, folie, blachy, pręty, rury, płaskowniki,
kształtowniki, koła zębate, gwinty, wielowypusty i inne elementy.
Proces walcowania mo\
e odbywać się na zimno lub gorąco.
Sposoby walcowania gwintów pokazuje rysunek 9.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Rys. 9. Walcowanie gwintu: a) szczękami, b) rolkami. [2 s. 339].
Dodatkowo obróbkę plastyczną dokonywaną w temperaturze ni\
szej od temperatury
rekrystalizacji (odbudowy struktury materiału) nazywamy obróbką plastyczną na zimno.
Je\
eli temperatura materiału jest wy\
sza od temperatury rekrystalizacji, wówczas mamy
do czynienia z obróbką plastyczną na gorąco.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega obróbka plastyczna?
2. Jak scharakteryzujesz odkształcenia plastyczne?
3. Jakie znasz zalety obróbki plastycznej?
4. Jakie podstawowe procesy wchodzą w skład obróbki plastycznej?
5. Jak nazywamy prasownictwo elementów z blach?
6. Jak dzielimy procesy tłoczenia?
7. Jak nazywamy proces tłoczenia naruszający spójność materiału?
8. Do jakiego rodzaju obróbki plastycznej zaliczymy kształtowanie?
9. Przy jakiej temperaturze odbywa się obróbka plastyczna na zimo?
10. Przy jakiej temperaturze odbywa się obróbka plastyczna na gorąco?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przyporządkuj w formie pisemnej nazwy poszczególnych operacji obróbki plastycznej
do odpowiedniej kategorii zawierajÄ…cej dany rodzaj operacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4) zapoznać się z zapisanymi nazwami operacji obróbki plastycznej,
5) przyporządkować nazwom poszczególnych operacji kategorie, do której nale\
Ä…,
6) zapisać przyporządkowanie operacji na kartce papieru
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 arkusze z wypisanymi nazwami operacji obróbki plastycznej,
 arkusze z wypisanymi nazwami kategorii operacji obróbki plastycznej,
 przybory do pisania, notatnik,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca podziału operacji obróbki plastycznej.
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj i nazwij poszczególne procesy obróbki plastycznej widoczne na filmie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć film prezentujący ró\
ne procesy obróbki plastycznej,
2) zapisać charakterystyczne operacje widoczne na filmie,
3) nadać nazwy poszczególnym operacjom,
4) nazwy operacji zapisać w notatniku,
5) zaprezentować efekt swojej pracy,
6) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 notatnik,
 przybory do pisania,
 film instrukta\
owy pokazujące ró\
ne procesy i operacje obróbki plastycznej,
 instrukcja ze specyfikacją (krótka charakterystyką) poszczególnych procesów,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca procesów obróbki plastycznej.
Ćwiczenie 3
Ustal rodzaj procesu zastosowanego do wykonania udostępnionego przez nauczyciela
wyrobu blacharskiego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) obejrzeć udostępniony wyrób blacharski (element tłoczony, zwinięty itp.),
5) wypisać w notatniku, jakie operacje zastosowano do wykonaniu danego wyrobu,
6) zaprezentować efekt swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
 Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 arkusz z wyszczególnionymi operacjami obróbki plastycznej,
 przybory do pisania, notatnik
 wyroby blacharskie wykonane z zastosowaniem jednej lub dwóch operacji obróbki
plastycznej,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca procesów obróbki plastycznej.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić definicję obróbki plastycznej?
2) wymienić rodzaje procesów obróbki plastycznej?
3) ustalić rodzaj procesu na podstawie gotowego wyrobu?
4) omówić klasyfikację procesów obróbki plastycznej?
5) określić temperaturę graniczną obróbki plastycznej na zimno
i gorÄ…co?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.2. Procesy i operacje tłoczenia
4.2.1. Materiał nauczania
Proces tłoczenia jest zaliczany do obróbki plastycznej i mo\
e być wykonywany na zimno
lub na gorąco. Podczas tłoczenia poddaje się blachę naciskowi za pomocą specjalnych
urządzeń zamocowanych w prasach. Na skutek wywołanego nacisku blacha doznaje trwałych
odkształceń.
Proces tłoczenia dzieli się na operacje:
- cięcie (wykrawanie),
- kształtowanie.
Cięcie to operacja naruszająca spójność materiału. Cięcie wykonuje się na prasach.
W zale\
ności od układu wycinanego elementu w materiale mo\
emy rozró\
nić
następujące operacje cięcia:
- wykrawanie  cięcie blachy na prasach z u\
yciem wykrojników,
- odcinanie  oddzielenie przedmiotu wzdłu\
linii otwartej okalajÄ…cej przedmiot,
- dziurkowanie  oddzielenie materiału wzdłu\
linii zamkniętej, przy czym odpad powstaje
wewnątrz linii cięcia,
- wycinanie  oddzielenie materiału wzdłu\
linii zamkniętej, przy czym odpad powstaje
na zewnątrz linii cięcia,
- okrawanie  oddzielenie brzegowych skrawków materiału,
- przycinanie  oddzielenie elementu od materiału, gdy linia cięcia nie jest zamknięta,
a oddzielona część jest odpadem,
- nacinanie  przecinanie materiału bez całkowitego oddzielania,
- rozcinanie  podział materiału na części,
- wygładzanie  oddzielenie niewielkiego nadmiaru materiału od uprzednio wyciętego
elementu w celu utworzenia równych krawędzi i dokładnych wymiarów.
Operacja cięcia mo\
e być wykonana no\
ycami gilotynowymi, stołowymi
lub krÄ…\
kowymi. Ciąć mo\
na tak\
e na prasie z zamocowanymi wykrojnikami. Przebieg cięcia
na prasie pokazano na rysunku 10.
Rys. 10. Przebieg cięcia na prasie: 1  stempel, 2  matryca tnąca [1, s. 109].
Gięcie to kształtowanie blachy w jednej płaszczyz
nie. Rozró\
nia siÄ™ cztery zasadnicze
rodzaje gięcia:
- wyginanie  jest to zginanie materiału przy jego podparciu na dwóch krawędziach,
realizuje się je na prasach. Przy wyginaniu po cofnięciu nacisku prasy materiał wykazuje
pewne, niewielkie odgięcie powrotne  jest to sprę\
ynowanie materiału, dlatego te\
, aby
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
uzyskać zało\
ony kąt zagięcia nale\
y materiał zgiąć pod katem mniejszym. Proces
wyginania obrazuje rysunek 11.
Rys. 11. Przebieg wyginania: I, II, III  kolejne etapy wyginania [1 s. 112].
- zaginanie wykonuje się na materiale, który jest jednym końcem zamocowany.
W blacharstwie zaginanie mo\
na wykonywać ręcznie w imadle lub na dwurogu dłu\
sze
elementy zaginamy na krawędziarce  długość linii gięcia do 3 m. Gięcie blachy za pomocą
krawędziarki pokazano na rysunku 12.
Rys. 12. Gięcie blachy na krawędziarce [1, s. 77].
- zwijanie jest to zaginanie po okręgu na całej szerokości materiału. Blachę zwijamy
ręcznie lub za pomocą zwijarki trój- bądz
czterowalcowej. Sposoby zwijania pokazano
na rysunku 13.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Rys. 13. Sposoby zwijania blach: a), b), e)  ręczne na drewnianej belce, c)  na dwurogu, d)  na drewnianych
listwach (dotyczy blach grubych), f)  na zwijarce trójwalcowej [1 s. 79].
- Zawijanie jest to gięcie kołowe na części szerokości materiału.
W wyniku zawijania powstaje zwój. W blacharstwie zwoje wykonuje się najczęściej przy
blacharskich obróbkach budowlanych, gdzie zwój najczęściej pełni funkcję kapinosa, a tak\
e
usztywnia krawędz
blachy. Wykonywanie zwojów odbywa się sposobem ręcznym
na zwojarkach. Ró\
ne rodzaje zwojów pokazano na rysunku 14.
Rys. 14. Rodzaje zwojów [1, s. 80].
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak scharakteryzujesz proces tłoczenia?
2. Na jakie podstawowe operacje dzieli się proces tłoczenia?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
3. Jak scharakteryzujesz operację cięcia?
4. Jakie operacje cięcia mo\
na wyró\
nić, w zale\
ności od układu wycinanego elementu
w materiale?
5. Jakimi narzędziami wykonuje się operacje cięcia?
6. Co określamy pod pojęciem gięcia?
7. W jaki sposób wykonujemy wyginanie blachy?
8. W jaki sposób wykonujemy zaginanie blachy?
9. W jaki sposób wykonujemy zawijanie blachy?
10. W jaki sposób wykonujemy zwijanie blachy?
11. Jakimi narzędziami wykonujemy podstawowe operacje gięcia?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj odcięcie wyrobu blacharskiego, z arkusza blachy stalowej ocynkowanej
0,5 mm, według załączonej dokumentacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) zapoznać się z rysunkiem technicznym,
5) wytrasować element na blasze,
6) odciąć element,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- rysunek techniczny przedstawiajÄ…cy wycinany element,
- narzędzia traserskie (punktak, rysik, liniał, kątownik, cyrkiel),
- młotek ślusarski 500 g,
- no\
yce ręczne do blachy prawe i lewe,
- przecinaki blacharskie (zwykłe i z poszerzonym ostrzem),
- miara składana lub zwijana,
- blacha stalowa ocynkowana,
- przybory do pisania, notatnik,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca odcinania elementów z blachy.
Ćwiczenie 2
Wykonaj dziurkowanie w blasze stalowej czarnej 0,5 mm wg załączonego schematu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) pobrać blachę i narzędzia z miejsca składowania,
5) zgodnie z dokumentacją, wytrasować miejsca wykonywania otworów,
6) wykonać otwory o \
ądanej średnicy,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- dokumentacja techniczna do zadania (schemat rozmieszczenia otworów w arkuszu blachy
z podaniem odległości od krawędzi, rozstawu i średnic),
- kleszcze do otworów,
- przebijaki (komplet średnic),
- narzędzia do trasowania (punktak, rysik, liniał, kątownik, cyrkiel),
- młotek ślusarski 500 g,
- blacha stalowa czarna 0,5 mm,
- przybory do pisania, notatnik,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca dziurkowania elementów z blachy.
Ćwiczenie 3
W blasze miedzianej wytnij otwory o średnicy Ś 10 mm według udostępnionego przez
nauczyciela schematu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) pobrać blachę i narzędzia z miejsca składowania,
5) wytrasować miejsca wykonywania otworów,
6) wyciąć otwory o \
ądanej średnicy,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- dokumentacja techniczna do zadania (schemat rozmieszczenia otworów w arkuszu blachy
z podaniem odległości od krawędzi, rozstawu i średnic itp.),
- wycinaki do otworów (komplet średnic)
- narzędzia do trasowania (punktak, rysik, liniał, kątownik, cyrkiel),
- młotek ślusarski 500 g,
- blacha miedziana 0,5 mm,
- przybory do pisania, notatnik,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca wykonywania otworów w blasze miedzianej.
Ćwiczenie 4
Wykonaj okrawanie wcześniej wytrasowanego okręgu o średnicy Ś 200 mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
 Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) pobrać blachę i narzędzia z miejsca składowania,
5) wykonać operację okrawania,
6) zaprezentować efekt swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 no\
yce ręczne do blachy prawe i lewe,
 arkusz blachy (dowolnego rodzaju) o grubości 0,5 mm o wymiarach 200x200 mm
z wytrasowanym centralnie okręgiem o średnicy Ś 200 mm,
 przybory do pisania, notatnik,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca okrawania elementów z blachy.
Ćwiczenie 5
Wykonaj zagięcie, do kąta prostego, na krawędziarce blachy stalowej ocynkowanej
0,5 mm wzdłu\
wytrasowanej linii.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) pobrać blachę i narzędzia z miejsca składowania,
5) wytrasować linię prostą o długości ok. 50 cm (przez cały arkusz blachy)
6) wykonać operację zaginania,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 krawędziarka przelotowa,
 arkusz blachy stalowej ocynkowanej o wymiarach ok. 500x250 mm i grubości 0,5 mm,
 przybory do pisania, notatnik,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca wykonywania zagięć na krawędziarce blachy stalowej
ocynkowanej.
Ćwiczenie 6
Wykonaj usztywnienie krawędzi blachy poprzez wykonanie zwoju (zwijanie).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) pobrać blachę i narzędzia z miejsca składowania,
5) umieścić blachę w zawijarce,
6) wykonać operację zaginania,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 zwojarka stołowa,
 przybory do pisania, notatnik,
 arkusz blachy stalowej ocynkowanej o wymiarach ok. 500x550 mm i grubości 0,5 mm,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca wykonywania zwojów.
Ćwiczenie 7
Z blachy stalowej ocynkowanej wykonaj odcinek rury spustowej o średnicy 100 mm
i długości 1000 mm (wg załączonej dokumentacji). Połączenie (wzdłu\
tworzÄ…cej) wykonaj
jako zakład podwójny.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) pobrać blachę i narzędzia z miejsca składowania,
5) zapoznać się z dokumentacją do zadania,
6) wyliczyć wymiary arkusza blachy potrzebnej do wykonania rury,
7) wytrasować rozwinięcie rury spustowej,
8) wykonać operację zwijania,
9) brzegi rury ukształtować tak, aby mo\
liwe było połączenie na rąbek le\
Ä…cy pojedynczy,
10) połączyć brzegi i zaklepać równomiernie rąbek,
11) zaprezentować efekt swojej pracy,
12) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 dokumentacja techniczna dotyczÄ…ca wykonania rury,
 krawędziarka,
 zwijarka trójwalcowa,
 no\
yce stołowe,
 młotek blacharski,
 narzędzia do trasowania (punktak, rysik, liniał, kątownik, cyrkiel),
 miara zwijana lub składana,
 dwuróg,
 arkusz blachy stalowej ocynkowanej o wymiarach ok. 500x1000 mm i grubości 0,5 mm,
 przybory do pisania, notatnik,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca wykonywania rur z blachy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Ćwiczenie 8
SporzÄ…dz
zapotrzebowanie na materiał do wykonania pojemnika z blachy
przedstawionego w dokumentacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) uwa\
nie przestudiować dokumentację techniczną (rysunek),
4) ustalić zewnętrzne gabaryty pojemnika w rozwinięciu,
5) ustalić minimalny wymiar arkusza blachy,
6) zaprezentować efekt swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 dokumentacja techniczna przedstawiająca sposób wykonania pojemnika,
 notatnik, przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca sporządzania zapotrzebowania na materiały.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować proces tłoczenia?
2) dokonać podziału procesu tłoczenia?
3) omówić operacje cięcia?
4) wymienić rodzaje operacji cięcia?
5) scharakteryzować operacje gięcia?
6) wykonać operacje zaginania blachy?
7) wykonać operacje zwijania blachy?
8) wykonać operacje zawijania blachy?
9) rozró\
nić operacje zwijania i zawijania?
10) wykonać proste przedmioty z zastosowaniem operacji cięcia
i gięcia blachy?
11) ustalić ilość potrzebnego materiału do wykonania wyrobu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.3. Prasy
4.3.1. Materiał nauczania
Wiadomości ogólne.
Prasy to maszyny słu\
ące do plastycznej obróbki blachy poprzez wywieranie nacisku.
Ka\
da prasa składa się z nieruchomego korpusu i części ruchomej  suwaka. Suwak
porusza się w prowadnicach korpusu w górę i w dół; przy czym ruchem roboczym jest
z reguły ruch w dół, w czasie, którego suwak wywiera nacisk na materiał.
W zale\
ności od rodzaju napędu prasy dzielimy na mechaniczne, hydrauliczne,
elektromagnetyczne i pneumatyczne.
Prasy mechaniczne ręczne i no\
ne.
Ruch suwaka odbywa się za pomocą śrub lub przekładni poruszanych siłą mięśni:
- ręczna prasa śrubowa  o sile nacisku 0,04 0,2 MN (4 20 ton). U\
ywana jest do cięcia
i gięcia blachy o grubości do 1 mm,
- ręczne prasy dz
wigniowe  nacisk do 0,01 MN (1 tona). W robotach blacharskich
słu\
ą do dziurkowania blach przed nitowaniem czy wyginania drobnych elementów
z cienkiej blachy,
- prasy no\
ne o nacisku do 0,01 MN (ok. 1 tony). U\
ywane w blacharstwie do robót
pomocniczych.
Prasy mechaniczne silnikowe.
Ruch suwaka wywoływany jest poprzez silnik:
- prasy mimośrodowe  o nacisku do 12 MN (1200 ton) przeznaczone są do operacji
wykrawania i gięcia,
- prasy śrubowe (cierne) 0,15 5 MN (15 500 ton)  stosowane do gięcia, dotłaczania,
prostowania,
- prasy podwójnego działania (prasy cięgnowe)  słu\
ą do głębokiego tłoczenia elementów
o kształtach skomplikowanych,
- prasy kolanowe  0,75 4 MN (75 400 ton) mają zastosowanie wszędzie tam, gdzie
potrzebny jest du\
y nacisk przy małym skoku suwaka, a więc przy operacjach
wymagajÄ…cych precyzji. Wykonuje siÄ™ nimi operacje wybijania, kalibrowania,
dotłaczania itp.,
- prasy korbowe ramowe o nacisku do 16 MN (1600 ton), przeznaczone sÄ… do operacji
wykrawania, gięcia, ciągnienia itp.,
Prasy hydrauliczne.
Wykorzystują prawo Pascala. Ruch suwaka, nazywanego tu nurnikiem wywoływany jest
przez ciśnienie cieczy roboczej (wody lub oleju).
- Pojedynczego działania o nacisku 0,5 50 MN (50 5000 ton) słu\
ą do płytkiego tłoczenia
blach na zimno,
- Podwójnego działania o nacisku suwaka ciągowego 0,75 30 MN, gdzie nacisk suwaka
dociskowego wynosi zwykle 20 100% nacisku suwaka ciÄ…gowego. SÅ‚u\
ą do tłoczenia
blach na zimno, kiedy zachodzi wymóg unieruchomienia obrze\
a blachy.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Do czego słu\
Ä… prasy?
2. Z jakich elementów składa się ka\
da prasa?
3. Jak nazywa siÄ™ element ruchomy ka\
dej prasy?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4. Jak nazywa siÄ™ element nieruchomy ka\
dej prasy?
5. Jak dzielimy prasy w zale\
ności od rodzaju napędu?
6. Co wywołuje ruch suwaka w prasach mimośrodowych?
7. Co wprawia w ruch suwak prasy mechanicznej ręcznej?
8. JakÄ… nazwÄ™ nosi suwak prasy hydraulicznej?
9. Jaką zasadę wykorzystują w działaniu prasy hydrauliczne?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierz rodzaj prasy do wykonywanej za jej pomocą operacji tłoczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zapoznać się z rodzajami procesów tłoczenia,
4) zapoznać się z rodzajami pras,
5) zapoznać się z listą blach (rodzaj i grubość),
6) dobrać rodzaj prasy do odpowiedniego procesu,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 notatnik, przybory do pisania
 lista procesów tłoczenia np.  tłoczenie głębokoprofilowe
 lista rodzajów blach,
 lista pras,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca zastosowania poszczególnych typów pras.
Ćwiczenie 2
Przyporządkuj poszczególne prasy do odpowiednich kategorii, z uwagi na sposób
wywoływania ruchu suwaka.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zapoznać się z rodzajami pras,
4) zapoznać się z klasyfikacją pras,
5) dokonać przyporządkowania pras do kategorii,
6) zaprezentować efekt swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
 Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 lista pras,
 zestaw kategorii podziału pras, np. prasy hydrauliczne, mechaniczne ręczne itp.,
 notatnik, przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca zastosowania poszczególnych typów pras.
Ćwiczenie 3
Uszereguj prasy pod względem siły wywieranego przez suwak nacisku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zapoznać się z listą pras,
4) zapoznać się z listą sił wywieranych przez suwak,
5) przyporządkować nacisk rodzajowi prasy,
6) uszeregować prasy rosnąco pod względem siły wywieranego nacisku,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 lista pras,
 uszeregowanie nacisków, np. od wartości najmniejszej do największej,
 notatnik, przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca zastosowania poszczególnych typów pras.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować cel stosowania pras?
2) wyszczególnić podstawowe elementy budowy ka\
dej prasy?
3) wymienić rodzaje pras w zale\
ności od zastosowanego
w nich napędu?
4) dokonać doboru prasy do procesu technologicznego?
5) omówić zasadę działania prasy hydraulicznej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.4. Obróbka cieplna
4.4.1. Materiał nauczania
Wiadomości ogólne.
Obróbka cieplna jest procesem technologicznym polegającym na nagrzaniu
(jednorazowym lub kilkukrotnym) metalu do wymaganej temperatury, a następnie na jego
ochłodzeniu.
Na skutek zabiegów obróbki cieplnej dochodzi do zmiany struktury metalu, co pociąga
za sobą zmianę właściwości fizycznych i mechanicznych próbki.
Do głównych rodzajów obróbki cieplnej zaliczamy: wy\
arzanie, hartowanie,
odpuszczenie, przesycanie i starzenie.
Obróbka cieplna blach.
Podstawowym zabiegiem stosowanym przy obróbce blach jest wy\
arzanie. Przeprowadza
siÄ™ je w celu:
- nadania plastyczności blachom twardym i sprę\
ystym np. po walcowaniu lub tłoczeniu,
- pozbawienia gotowych wyrobów blaszanych naprę\
eń wewnętrznych powstających
w procesach obróbki plastycznej lub cieplnej.
Powrót do pierwotnych własności materiału nazywamy zdrowieniem (nawrotem).
W stosunku do blach stalowych stosujemy następujące rodzaje wy\
arzania:
- wy\
arzanie zmiÄ™kczajÄ…ce  polega na nagrzaniu blachy do temperatury 600 650ÚC
i utrzymaniu w tej temperaturze przez dłu\
szy czas lub podgrzewa siÄ™ blachÄ™ do temp.
740ÚC, chÅ‚odzi do 680ÚC i ponownie nagrzewa do 740ÚC. Niezale\
nie od sposobu
podgrzewania chłodzi się blachę wraz ze stygnącym piecem, a potem na powietrzu,
- wy\
arzanie normalizujÄ…ce  polega na podgrzaniu do temperatury 770 920ÚC,
przetrzymaniu w tej temperaturze (wygrzaniu) i powolnym studzeniu na powietrzu,
- wy\
arzanie rekrystalizujÄ…ce  polega na nagrzaniu blachy do temperatury 600 700ÚC
wygrzaniu przez krótki czas a następnie chłodzeniu z dowolną szybkością,
Zmiany zachodzÄ…ce w ziarnistej strukturze stali podczas wy\
arzania rekrystalizujÄ…cego
uwidacznia rysunek 15.
Rys. 15. Wpływ wy\
arzania rekrystalizującego na strukturę materiału poddanego zgniotowi: a) materiał
zgnieciony, b) faza przejściowa rekrystalizacji, c) odbudowanie komórki rekrystalizacji [2, s. 221].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
- wy\
arzanie odprÄ™\
ajÄ…ce  polega na podgrzaniu stali do temperatury 400 500ÚC
wygrzaniu w tej temperaturze przez kilka godzin i ochłodzeniu (zwykle ze stygnącym
piecem).
Wy\
arzanie blach miedzianych i mosiÄ™\
nych przeprowadza się w celu usunięcia skutków
zgniotu i umo\
liwienia dalszej obróbki. Wy\
arzanie blach mosiÄ™\
nych i miedzianych
przeprowadza siÄ™ w temperaturze 600 700ÚC i wygrzewa przez 0,5 1 godz. Blachy
miedziane chłodzi się w wodzie (aby usunąć zgorzelinę) a mosię\
ne na powietrzu.
Blachy ze stopów aluminium poddaje się wy\
arzaniu zmiękczającemu, które polega
na nagrzaniu do temperatury 330 450ÚC, wygrzaniu w tej temperaturze i ochÅ‚odzeniu
lub utwardzaniu dyspersyjnym, polegajÄ…cym na zastosowaniu operacji przesycania i starzenia.
Hartowanie polega na nagrzaniu stali do temperatury ok. 900ÚC, wygrzaniu w celu
osiągnięcia temperatury przez cały przekrój materiału, a następnie szybkim ochłodzeniu
w wodzie, oleju lub strumieniu sprÄ™\
onego powietrza. W wyniku hartowania otrzymuje siÄ™
stal o wysokiej twardości. Sposób chłodzenia hartowanych wyrobów pokazuje rysunek 16.
Rys. 16. Zanurzanie i poruszanie przedmiotów podczas hartowania [2, s. 216].
Miedz
nie podlega procesowi hartowania.
Odpuszczanie stosuje się do przedmiotów uprzednio zahartowanych w celu usunięcia
naprÄ™\
eń powstających w materiale podczas hartowania. Odpuszczenie polega na nagrzaniu
przedmiotu do temperatury nie wy\
szej ni\
723ÚC, wygrzaniu w tej temperaturze, a nastÄ™pnie
powolnym chłodzeniu na powietrzu, w oleju lub w wodzie. W zale\
ności od temperatury
nagrzania rozró\
niamy:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
- odpuszczanie niskie  150 250ÚC,
- odpuszczanie Å›rednie  250 500ÚC,
- odpuszczanie wysokie  500 650ÚC.
Urządzenia do obróbki cieplnej.
Do nagrzewania elementów poddawanych obróbce cieplnej słu\
Ä… piece hartownicze.
Z uwagi na rodzaj czynnika grzejnego rozró\
niamy piece gazowe, elektryczne i z kÄ…pielÄ….
Schemat urządzenia do nagrzewania elementów w kąpieli solnej pokazuje rysunek 17.
Rys. 17. Schemat urządzenia do nagrzewania przedmiotów w kąpieli solnej [2, s. 215].
Często spotykanym rodzajem pieca jest piec gazowy o budowie muflowej. Mufla jest
to zamknięta komora, ogrzewana od zewnątrz, w której umieszcza się przedmiot poddawany
nagrzewaniu. Schemat pieca muflowego pokazuje rysunek 18.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Rys. 18. Schemat pieca muflowego [2, s. 214].
Do studzenia słu\
Ä… wanny hartownicze. Wykonuje siÄ™ je z blachy stalowej, czasem
z podwójnym płaszczem, w którym płynie woda (wanny olejowe).
Do przenoszenia gorących elementów słu\
Ä… szczypce.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do ćwiczeń wykonania.
1. Co to jest obróbka cieplna?
2. Jakie procesy wchodzą w skład obróbki cieplnej?
3. W jakim celu przeprowadzamy wy\
arzanie?
4. Jakie znasz rodzaje wy\
arzania?
5. Jak chłodzi się wy\
arzane blachy miedziane?
6. Na czym polega hartowanie?
7. W jakim celu wykonujemy odpuszczanie?
8. Jakie znasz rodzaje pieców hartowniczych?
9. Co to jest mufla?
10. Jakie urządzenia słu\
ą do studzenia gorących wyrobów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaplanuj proces wy\
arzania międzyoperacyjnego przy tłoczeniu wyrobów z blachy
stalowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zapoznać się z rodzajem obróbki plastycznej wyrobu (opisem),
4) ustalić rodzaj wy\
arzania,
5) zapisać ustalenia w notatniku,
6) zaprezentować efekt swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 opis przedmiotu (sposób u\
ytkowania) i opis sposobu przeprowadzenia obróbki
za pomocą tłoczenia (instrukcja),
 wykaz operacji wy\
arzania,
 notatnik, przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca planowania procesu wy\
arzania.
Ćwiczenie 2
Wykonaj hartowanie przygotowanego wcześniej przedmiotu (np.: przecinaka, punktaka).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) zapoznać się z instrukcją obsługi pieca,
5) przeprowadzić operację nagrzewania,
6) przeprowadzić operację studzenia,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 stanowisko do hartowania (piec, wanna),
 szczypce hartownicze,
 środki ochrony osobistej (fartuch i rękawice skórzane, okulary),
 elementy do hartowania,
 przybory do pisania, notatnik,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca hartowania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Ćwiczenie 3
Wykonaj odpuszczenie uprzednio zahartowanego elementu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) zapoznać się z instrukcją obsługi pieca,
5) przeprowadzić operację nagrzewania,
6) przeprowadzić operację studzenia,
7) zaprezentować efekt swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 stanowisko do hartowania (piec),
 szczypce hartownicze,
 środki ochrony osobistej (fartuch i rękawice skórzane, okulary),
 hartowane wyroby,
 przybory do pisania, notatnik,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca hartowania.
Ćwiczenie 4
Dokonaj oceny jakości zahartowanego i odpuszczonego przedmiotu, poprzez dokonanie
szeregu prób, a następnie wypełnij dokumentację opisową wg otrzymanego od nauczyciela
wzoru.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) dokonać próby zarysowania przedmiotu (np. pilnikiem),
5) kilkakrotnie u\
yć przedmiotu zgodnie z jego przeznaczeniem,
6) ocenić stan przedmiotu po dokonaniu prób,
7) zakwalifikować przedmiot jako wykonany prawidłowo, bądz
nieprawidłowo,
8) sporządzić dokumentację opisową przedmiotu wg załączonego wzoru,
9) zaprezentować efekt swojej pracy,
10) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- stół warsztatowy z imadłem,
- pilniki do metalu, twarde rysiki(najlepiej widiowe),
- młotek ślusarski,
- wzór dokumentacji opisowej (wypełniona karta)
- czysty blankiet dokumentacji opisowej (niewypełniony),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
- wzór dokumentacji opisowej (wypełniony),
- notatnik, przybory do pisania,
- zahartowany przedmiot np. punktak, rysik, przecinak itp.,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca oceny przedmiotów hartowanych.
Ćwiczenie 5
Wykonaj obróbkę cieplną drutu stalowego polegającą na przeprowadzeniu wy\
arzania
zmiękczającego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
4) zapoznać się z instrukcją obsługi pieca,
5) przeprowadzić operację nagrzewania,
6) przeprowadzić operację studzenia,
7) ocenić skuteczność wykonanego wy\
arzania,
8) zaprezentować efekt swojej pracy,
9) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 stanowisko do hartowania (piec),
 szczypce hartownicze,
 środki ochrony osobistej (fartuch skórzany, rękawice, okulary),
 drut stalowy Åš 1 3 mm (sztywny, sprÄ™\
ysty).
 notatnik, przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca wy\
arzania.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) omówić cel stosowania obróbki cieplnej?
2) rozró\
nić rodzaje obróbki cieplnej?
3) dobrać odpowiedni rodzaj obróbki cieplnej, w zale\
ności
od po\
Ä…danego efektu?
4) ocenić skuteczność zastosowanych zabiegów obróbki cieplnej?
5) wykonać operację hartowania stali?
6) wykonać operację odpuszczania zahartowanego elementu?
7) wykonać operację wy\
arzania?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
4.5. Wpływ zabiegów cieplnych na właściwości i strukturę blach
4.5.1. Materiał nauczania
Podczas obróbki plastycznej na zimno (np. tłoczenia) materiał doznaje szeregu zmian
strukturalnych. Tłoczenie lub prasowanie powoduje zmniejszenie przekroju materiału,
a to z kolei odbywa siÄ™ poprzez zgniecenie ziaren tworzÄ…cych strukturÄ™ stali. Stal utwardza
siÄ™, staje siÄ™ sprÄ™\
ysta (mniej plastyczna) i w zwiÄ…zku z tym mniej podatna na dalsze zabiegi
obróbki plastycznej. Stal poddana zgnieceniu wykazuje większą twardość. Operacje obróbki
plastycznej wprowadzają do wnętrza struktury ziarnistej stali naprę\
enia wewnętrzne.
W skrajnych przypadkach powstające wewnątrz materiału naprę\
enia powodujÄ… krzywienie
się blach, a nawet ich pękanie podczas dalszej obróbki. Zmiany w budowie wewnętrznej stali
pod wpływem obróbki plastycznej na zimno nazywa się umocnieniem.
Bezpośrednią przyczyną umocnienia jest zgniot, którego miarą wielkości jest stopień
zgniotu. Określa się go jako względny ubytek wielkości przekroju, co zapisuje się wzorem:
(1)
gdzie: Z  stopień zgniotu;
F0  przekrój początkowy;
F1  przekrój końcowy.
Niepo\
Ä…dane cechy umocnienia, takie jak utwardzenie blach czy naprÄ™\
enia wewnętrzne,
usunąć mo\
na poprzez odpowiednią obróbkę cieplną. Zabiegi obróbki cieplnej wywołują
ró\
norodne zmiany w strukturze materiału, a to z kolei pociąga za sobą po\
Ä…dane zmiany cech
fizycznych.
Zabiegi usuwania skutków umocnienia nazywamy zdrowieniem lub nawrotem,
Zdrowienie osiÄ…ga siÄ™ poprzez wy\
arzanie odprÄ™\
ajÄ…ce lub rekrystalizujÄ…ce.
W przypadku stali, której ziarna zostały zgniecione poprzez prasowanie lub tłoczenie
stosuje siÄ™ wy\
arzanie rekrystalizujÄ…ce. Nale\
y jednak pamiętać, \
e wy\
arzanie
rekrystalizujÄ…ce ma zastosowanie do blach o stopniu zgniotu nie przekraczajÄ…cym 5% (zwykle
ok. 3%), poniewa\
prowadzi ono do gwałtownego rozrostu uprzednio zgniecionych ziaren,
co pogarsza właściwości plastyczne stali. Dlatego te\
ten rodzaj obróbki cieplnej
ma zastosowanie do materiału, którego struktura wewnętrzna nie odgrywa większej roli.
Je\
eli zgniot nie przekracza 2% lub w materiale utrzymujÄ… siÄ™ naprÄ™\
enia (np. wskutek
zbyt szybkiego ochładzania po wy\
arzaniu rekrystalizującym) wówczas stosuje się
wy\
arzanie odprÄ™\
ajÄ…ce. Stosuje siÄ™ je do blach posiadajÄ…cych naprÄ™\
enia wewnętrzne
(głównie od operacji blacharskich klepania, odsadzania itp.)
W czasie hartowania nale\
y ściśle przestrzegać temperatury nagrzewania, która zale\
y
ściśle od rodzaju stali. Zbytnie nagrzanie stali (przegrzanie) powoduje powstanie struktury
gruboziarnistej, natomiast niedogrzanie jest przyczyną niecałkowitego zahartowania
(przedmioty takie są zbyt miękkie). Przedmioty zahartowane są zbyt kruche, aby mo\
na je było
u\
ytkować zgodnie z przeznaczeniem, dlatego nale\
y je poddać zabiegowi odpuszczania.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakich odkształceń doznają ziarna materiału pod wpływem zabiegów obróbki plastycznej
na zimno?
2. Jakie cechy wykazuje stal poddana zgniotowi?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
3. Jak nazywają się zmiany w budowie wewnętrznej stali powstające pod wpływem obróbki
plastycznej na zimno?
4. Co to jest zgniot?
5. Jak określa się stopień zgniotu?
6. Jak usuwa siÄ™ niepo\
Ä…dane skutki zgniotu?
7. Jak nazywa się usuwanie skutków umocnienia?
8. Jaki największy stopień zgniotu mo\
e wykazywać stal poddana zabiegowi wy\
arzania
rekrystalizujÄ…cego?
9. Jakie zmiany w budowie ziarnistej stali wywołuje wy\
arzanie rekrystalizujÄ…ce?
10. Jaki rodzaj wy\
arzania stosuje się w celu usunięcia naprę\
eń wewnętrznych w materiale?
11. Co stanie się ze stalą, która podczas hartowania zostanie nagrzana do zbyt wysokiej
temperatury?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaplanuj proces technologiczny wy\
arzania w zale\
ności od rodzaju obróbki plastycznej,
jakiej został poddany wyrób z blachy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zapoznać się z rodzajem obróbki plastycznej na zimno,
4) na podstawie rysunku ustalić stopień zgniotu,
5) zaproponować rodzaj procesu wy\
arzania elementu,
6) zaprezentować efekt swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 opis techniczny wyrobu z blachy,
 rysunek techniczny wyrobu z blachy,
 kalkulator,
 przybory do pisania, notatnik,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca planowania procesu wy\
arzania.
Ćwiczenie 2
Określ, czy zastosowano prawidłowy rodzaj wy\
arzania wyrobu blacharskiego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy  plan zapisać w notatniku,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zapoznać się z procesem technologicznym wykonania wyrobu,
4) na podstawie rysunku technicznego obliczyć stopień zgniotu,
5) ustalić, czy zastosowano właściwy rodzaj wy\
arzania,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
6) zaprezentować efekt swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 opis techniczny wykonanego przedmiotu,
 rysunek techniczny wykonanego przedmiotu,
 kalkulator,
 przybory do pisania, notatnik,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca planowania procesu wy\
arzania.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić zmiany, jakie zachodzą w stali pod wpływem zgniotu?
2) omówić, jakich cech nabiera umocniona stal?
3) omówić w jakim celu wykonuje się operacje wy\
arzania?
4) dobrać rodzaj wy\
arzania do rodzaju obróbki plastycznej na zimno?
5) scharakteryzować pojęcie zgniotu?
6) obliczyć wielkość zgniotu?
7) wyjaśnić przyczynę powstania naprę\
eń wewnętrznych w blasze?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.6. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciw
po\
arowej oraz ochrony środowiska
4.6.1. Materiał nauczania
Przepisy bezpieczeństwa, higieny pracy, ochrony przeciw po\
arowej, jak równie\

ochrony środowiska, określają sposób prowadzenia robót w taki sposób, aby zapobiec
niebezpiecznym wypadkom zagra\
ającym pracownikom, mieniu oraz środowisku
naturalnemu.
Podczas posługiwania się prasami zachodzi konieczność zmiany lub demonta\
u
tłoczników. Czynności te wykonują specjalnie do tego przeszkoleni pracownicy nazywani
ustawiaczami.
Aby zapewnić maksymalne bezpieczeństwo ustawiaczowi nale\
y wyłączyć prasę
i zabezpieczyć suwak przed przypadkowym uruchomieniem. Niewłaściwe ustawienie
tłocznika mo\
e być przyczyną uzyskania wyrobów o niewłaściwej jakości (np. z zadziorami
na krawędziach) oraz mo\
e spowodować uszkodzenie lub szybkie zu\
ycie tłocznika.
Podczas pracy na prasach nale\
y bezwzględnie przestrzegać instrukcji obsługi prasy.
Nale\
y równie\
stosować urządzenia zwiększające bezpieczeństwo pracownika
obsługującego prasę. Do urządzeń takich zalicza się osłonę, która uniemo\
liwia ruch suwaka
dopóki nie zostanie opuszczona  eliminuje to niebezpieczeństwo podło\
enia rÄ…k pod
opadajÄ…cy suwak prasy.
Drugim urządzeniem zwiększającym bezpieczeństwo pracownika poprzez
zminimalizowanie kontaktu z niebezpiecznÄ… strefÄ… prasy jest urzÄ…dzenie mechanicznie
podające (i odbierające) blachę pod tłocznik  do wykorzystania przy produkcji seryjnej.
Prasa ręczna śrubowa powinna mieć na obcią\
nikach przymocowaną obręcz
z płaskownika, uniemo\
liwi to uderzenie w głowę obcią\
nikiem. Wszelkie zabiegi
konserwacyjne, takie jak smarowanie, czyszczenie czy regulowanie nale\
y wykonywać przy
wyłączonej i zabezpieczonej prasie. Pracownik przystępujący do pracy na prasie powinien
zawsze być wypoczęty i posiadać kompletne ubranie robocze, które nie mo\
e posiadać luz
no
powiewających fragmentów. Powinno być tak\
e dokładnie dopasowane i zapięte.
Niewskazane jest posiadanie bi\
uterii.
Podczas walcowania zachodzi powa\
ne niebezpieczeństwo pochwycenia dłoni przez
obracajÄ…ce siÄ™ walce, w zwiÄ…zku z tym nale\
y zachować szczególną ostro\
ność i podawać
blachę między walce w sposób uwidoczniony na rysunku 19.
Rys. 19. Podawanie blachy do walców [2 s. 339]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Zu\
yte do czyszczenia szmaty, resztki smarów itp. nale\
y zawsze umieszczać
w pojemniku przeznaczonym na tego rodzaju odpady.
Szczególną ostro\
ność nale\
y zachować podczas pracy z piecem hartowniczym. Bardzo
wysoka temperatura stwarza szczególne zagro\
enie. Elementy poddane nagrzewaniu nale\
y
przenosić z pomocą specjalnych cęgów. Oprócz zwykłego ubrania roboczego konieczny jest
skórzany fartuch i rękawice. Niedopuszczalne jest stosowanie rękawic gumowanych tzw.
 wampirek  kontakt gumy z wysoka temperaturą powoduje stopienie się jej na dłoni
i w efekcie ciÄ™\
kie poparzenie. Podczas hartowania nale\
y zachować szczególną ostro\
ność
przy zanurzaniu gorącego przedmiotu w cieczy chłodzącej. Przedmiot nale\
y zanurzyć
zdecydowanym ruchem na du\
ą głębokość. Pozostawienie przedmiotu hartowanego tu\
pod
powierzchnią lub częściowo ponad powierzchnią cieczy spowoduje jej gwałtowne
odparowanie, a nawet rozpryskiwanie gorÄ…cych kropel. Przedmioty stygnÄ…ce po wy\
arzaniu
pozostawia się w piecu (stygnięcie wraz z piecem) lub w specjalnie do tego przeznaczonym
miejscu, które powinno być wyraz
nie oznaczone i oddzielone od ciągów komunikacyjnych.
Pomieszczenie hartowni powinno być wyposa\
one w dodatkową wentylację (oprócz
grawitacyjnej) mechanicznÄ….
Pomieszczenia produkcyjne powinny być wyposa\
one w gaśnice pianowe (przeznaczone
do gaszenia ludzi), a tam gdzie istnieje niebezpieczeństwo po\
aru instalacji elektrycznej
-gaśnice proszkowe. Niebezpieczne strefy hali produkcyjnej nale\
y wyłączyć z ciągów
komunikacyjnych i oznaczyć \
ółtymi pasami na posadzce oraz umieszczonymi w widocznym
miejscu tablicami informacyjnymi.
Rozgrzane do bardzo wysokiej temperatury przedmioty stalowe emitujÄ… bardzo jasne
światło, dlatego nale\
y patrzeć na nie poprzez specjalne przyciemniane okulary. Pozwoli
to uniknąć podra\
nień oczu.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Dlaczego nale\
y przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy?
2. Kto mo\
e dokonywać zmiany tłoczników w prasach?
3. Jakie urządzenia zapewniają bezpieczeństwo pracownika obsługującego prasę?
4. Jakie warunki powinno spełniać ubranie robocze?
5. Gdzie nale\
y wyrzucać odpadki poprodukcyjne?
6. Jak nale\
y przenosić gorące przedmioty?
7. W jaki sposób zabezpiecza się strefy niebezpieczne?
8. Jaki rodzaj gaśnicy słu\
y do gaszenia instalacji elektrycznej?
9. Jak zabezpieczyć oczy przed podra\
nieniem jaskrawym światłem?
10. Jaki rodzaj wentylacji nale\
y zapewnić w pomieszczeniach hartowni?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Spośród zgromadzonych środków ochrony osobistej wybierz te, które niezbędne
są podczas hartowania wyrobów stalowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją obsługi pieca hartowniczego,
2) zaplanować poszczególne czynności,
3) dobrać środki ochrony osobistej do zaplanowanych czynności,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
4) zgromadzić środki ochrony osobistej na stanowisku pracy,
5) wskazać na zagro\
enia powstajÄ…ce przy procesie hartowania stali,
6) zaprezentować efekty swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 instrukcja obsługi pieca hartowniczego,
 kartka, przybory do pisania,
 środki ochrony osobistej: (fartuch skórzany, rękawice skórzane, rękawice powlekane,
okulary spawalnicze, okulary przyciemniane, kask, szelki ochronne itp.),
 literatura z rozdziału 6 dotycząca doboru środków ochrony indywidualnej.
Ćwiczenie 2
Określ zagro\
enia występujące podczas poszczególnych operacji obróbki plastycznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z rodzajami obróbki plastycznej,
2) wyodrębnić zagro\
enia powstające podczas poszczególnych procesów obróbki
plastycznej,
3) określić sposoby zapobiegania poszczególnym rodzajom zagro\
eń,
4) zapisać w notatniku zagro\
enia i sposoby zapobiegania im,
5) zaprezentować efekty swojej pracy,
6) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 lista procesów obróbki plastycznej na zimno i na gorąco (np. tłoczenie, hartowanie itp.),
 notatnik, przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca zagro\
eń zdrowia pracowników, powstających podczas
operacji obróbki plastycznej.
Ćwiczenie 3
Określ sposób likwidacji zagro\
enia oraz podaj metodę postępowania podczas
zauwa\
enia wypadku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z listą sytuacji zagra\
ajÄ…cych \
yciu lub zdrowiu pracownika,
2) ustalić sposoby likwidacji zagro\
enia, lub metody postępowania,
3) zapisać w notatniku spostrze\
enia dotyczące sposobów likwidacji zagro\
eń,
4) zaprezentować efekty swojej pracy,
5) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 notatnik, przybory do pisania,
 lista zagro\
eń i sytuacji wypadkowych (np. poparzenie, z
le zamocowany tłocznik
w prasie, niedomknięty piec hartowniczy, pracownik pora\
ony prÄ…dem elektrycznym
itp.),
 literatura z rozdziału 6 dotycząca metod likwidacji i unikania zagro\
eń na stanowisku
pracy podczas wykonywania operacji obróbki plastycznej blach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) dobrać środki ochrony indywidualnej?
2) zastosować przepisy bhp podczas pracy?
3) określić zagro\
enia występujące na poszczególnych stanowiskach pracy?
4) opisać sposób transportu przedmiotów gorących?
5) omówić sposób zabezpieczania stref niebezpiecznych?
6) dobrać rodzaj gaśnicy do typu po\
aru?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o ró\
nym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego wyboru.
5. Za ka\
dÄ… poprawnÄ… odpowiedz
mo\
esz uzyskać 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Dla ka\
dego zadania podane
sÄ… cztery mo\
liwe odpowiedzi: a), b), c), d). Tylko jedna odpowiedz
jest poprawna;
wybierz jÄ… i zaznacz kratkÄ™ z odpowiadajÄ…cÄ… jej literÄ… znakiem X.
7. Staraj siÄ™ wyraz
nie zaznaczać odpowiedzi. Je\
eli się pomylisz i błędnie zaznaczysz
odpowiedz
, otocz ją kółkiem i zaznacz ponownie odpowiedz
, którą uwa\
asz
za poprawnÄ….
8. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
9. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
rozwiÄ…zanie
zadania na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.
10. Po rozwiÄ…zaniu testu sprawdz
czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi na karcie
odpowiedzi.
11. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 min.
Powodzenia
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Obróbka plastyczna wywołuje w blasze odkształcenia
a) doraz
ne.
b) sprÄ™\
yste.
c) krytyczne.
d) plastyczne.
2. Prasownictwo wyrobów blaszanych nazywa się
a) kuz
nictwem.
b) tłocznictwem.
c) ciÄ…gownictwem.
d) walcownictwem.
3. Proces tłoczenia naruszający spójność materiału nazywa się
a) tłoczeniem.
b) wyoblaniem.
c) odsadzaniem.
d) wykrawaniem.
4. Kształtowanie płytkie nazywa się
a) gięciem.
b) ciÄ…gnieniem.
c) profilowaniem.
d) przetłaczaniem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
5. Proces tłoczenia jest rodzajem obróbki
a) cieplnej.
b) sprÄ™\
ystej.
c) podzerowj.
d) plastycznej.
6. Oddzielenie przedmiotu wzdłu\
linii otwartej okalajÄ…cej przedmiot to
a) odcinanie.
b) okrawanie.
c) obrębianie.
d) dziurkowanie.
7. Podział materiału na części to
a) nacinanie.
b) rozcinanie.
c) okrawanie.
d) przecinanie.
8. Cięcie na prasie wykonuje się przy u\
yciu
a) suwaków.
b) tłoczników.
c) wzorników.
d) wykrojników.
9. Gięcie kołowe na części szerokości materiału to
a) zwijanie.
b) owijanie.
c) zawijanie.
d) skręcanie.
10. Część ruchoma prasy nazywa się
a) posuw.
b) suwak.
c) korpus.
d) tłocznik.
11. Nurnik posiadajÄ… prasy
a) ręczne.
b) silnikowe.
c) mechaniczne.
d) hydrauliczne.
12. Który z wymienionych rodzajów obróbki nie zalicza się do obróbki cieplnej?
a) hartowanie.
b) prasowanie.
c) wy\
arzanie.
d) odpuszczanie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
13. W wyniku hartowania otrzymuje siÄ™ stal
a) odprÄ™\
onÄ….
b) umocnionÄ….
c) utwardzonÄ….
d) zmiękczoną.
14. W którym z wymienionych ośrodków nie hartuje się stali?
a) olej.
b) woda.
c) powietrze.
d) para wodna.
15. Stal umocniona wykazuje cechy
a) sprÄ™\
yste.
b) plastyczne.
c) magnetyczne.
d) lepko plastyczne.
16. Zmiany w budowie wewnętrznej stali pod wpływem obróbki plastycznej na zimno
nazywa siÄ™
a) odprÄ™\
eniem.
b) zdrowieniem.
c) umocnieniem.
d) stabilizowaniem.
17. Bezpośrednią przyczyną umocnienia jest
a) ucios.
b) zgniot.
c) posuw.
d) wgniot.
18. Kto ma prawo zmieniać tłoczniki w prasach?
a) ka\
dy.
b) ustawiacz.
c) wytłaczacz.
d) wymieniacz.
19. Jakimi rękawicami posługujemy się podczas hartowania?
a) skórzanymi.
b) wełnianymi.
c) gumowanymi.
d) drelichowymi.
20. Jaki rodzaj gaśnicy słu\
y do gaszenia instalacji elektrycznej?
a) wodna.
b) pianowa.
c) śniegowa.
d) proszkowa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Wykonywanie elementów i przedmiotów z blachy metodami obróbki
plastycznej i cieplnej.
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
Zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
6. LITERATURA
1. Kawecki J., Åšwidzinski J., Zgorzelski S.: Blacharstwo. WSiP, Warszawa 1960
2. Mac S.: Obróbka metali z materiałoznawstwem. WSiP, Warszawa 1996
3. Stojanowski J.: Blacharstwo karoseryjne. WSiP, Warszawa 1974
4. Szenejko W.: Blacharstwo samochodowe. Wyd. Komunikacji i A
ączności, Warszawa 1967
5. Praca zbiorowa pod redakcją Witolda Ziewca.: Technologia cz.I. Materiały do wykładów.
Politechnika Radomska im. Kazimierza Pułaskiego, Radom 1998
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47