tom 6, nr 2, 66 73
© Copyright 2009 Via Medica
Psychiatria PRACA POGL 
DOWA ISSN 1732 9841
Maja Stańko
Zakład Psychologii Ogólnej i Psychodiagnostyki, Instytut Psychologii
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Arteterapia z dziećmi i młodzieżą
 perspektywa rozwojowa
Art therapy with children and adolescents
 the developmental perspective
Abstract
Art therapy is a form of psychological help which can support medical approach to treatment of mental disorders
in children and adolescents. A selection of art therapy interventions for children and adolescents is presented
Psychiatry 2009; 6, 2: 66 73
from developmental psychopathology perspective. Psychiatry 2009; 6, 2: 66 73
Psychiatry 2009; 6, 2: 66 73
Psychiatry 2009; 6, 2: 66 73
Psychiatry 2009; 6, 2: 66 73
key words: children, adolescents, development, psychotherapy, art therapy
Wstęp nych, a także psychologii i psychoterapii. Nazywany
Arteterapia jest formą oddziaływania psychotera- jest on  arteterapeutą [2].
peutycznego, która może skutecznie wspomagać te- Arteterapia znajduje swoje zastosowanie zarówno
rapię farmakologiczną zaburzeń psychicznych na w leczeniu osób dorosłych, jak i w psychiatrii dzieci
wszystkich etapach ich rozwoju [1]. Pełni ona róż- i młodzieży. Praca terapeutyczna z dziećmi i nastola-
ne funkcje, począwszy od diagnozy i terapii do ak- tkami różni się jednak od arteterapii z osobami do-
tywizacji, rehabilitacji, relaksacji, a nawet profilak- rosłymi. Aktywność plastyczna, która jest głównym
tyki zaburzeń psychicznych [1, 2]. Arteterapia jest narzędziem arteterapii, zazwyczaj przychodzi łatwiej
terminem niezwykle szerokim. Na potrzeby niniej- dzieciom. Jak podaje Sikorski [4] rysunek tym lepiej
szego artykułu przyjęto definicję arteterapii w jej spełnia swoją funkcję, im młodszy jest jego autor.
węższym znaczeniu, w którym traktowana jest jako Dorosłym (ale również młodzieży) często trudno jest
psychoterapia za pomocą sztuk plastycznych, pole- pokonać opór przed aktywnością plastyczną, koja-
gająca na wykorzystaniu technik plastycznych do rzoną z dziecinną zabawą. Natomiast większość dzie-
wyrażania i przepracowywania problemów oraz ci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym chęt-
trudności pacjenta [3]. U podłoża praktyki artetera- nie podejmuje działania plastyczne. Spontaniczna
peutycznej leżą teorie psychologiczne, takie jak na ekspresja treści w formie obrazu, często oparta na
przykład psychoanaliza lub podejście poznawczo- zjawisku projekcji, jest dla nich łatwiejszym środkiem
behawioralne oraz przekonanie o tym, że proces komunikacji niż wyrażanie swoich przeżyć i uczuć
twórczy może mieć właściwości terapeutyczne oraz w sposób werbalny. W arteterapii z najmłodszymi
rozwojowe. Osobą prowadzącą arteterapię jest pro- pacjentami możliwe jest, a często wręcz konieczne,
fesjonalista, posiadajÄ…cy odpowiednie przygotowa- zastÄ…pienie rozmowy ekspresjÄ… plastycznÄ… [5]. Arte-
nie oraz gruntowną wiedzę z zakresu sztuk plastycz- terapia ułatwia nawiązanie kontaktu oraz ustanowie-
nie relacji z terapeutÄ… i dlatego jest bardzo warto-
ściowym narzędziem pracy diagnostycznej i terapeu-
tycznej w ramach psychiatrii rozwojowej [5, 6]. Jed-
Adres do korespondencji:
nak ze względu na niejednorodność grupy dzieci
mgr Maja Stańko
i młodzieży, prowadzenie arteterapii wymaga zwró-
ul. Kosynierska 3/3 60 241 Poznań
tel.: [phone]
cenia uwagi nie tylko na cechy indywidualne danej
www.psychiatria.viamedica.pl
66
Maja Stańko, Arteterapia z dziećmi i młodzieżą
osoby oraz jej stan chorobowy, ale na to co najbar- trzeb fizjologicznych dziecka, ale również od możli-
dziej ogólne  cechy charakterystyczne dla danego wości nawiązania bliskiej więzi w jedną osobą. Za-
etapu rozwoju pacjentów. burzenia więzi w dzieciństwie (oznaczone w ICD-10
Celem niniejszego artykułu jest prezentacja wybra- [International Clasiffication of Diseases] kodami F94.1,
nych działań arteterapeutycznych z dziećmi i mło- F94.2) należą do zaburzeń psychicznych mających
dzieżą w kontekście poszczególnych etapów rozwo- swój początek w tym właśnie okresie rozwoju [12].
ju psychicznego i fizycznego, co umożliwia ukazanie Problematyka prawidłowego i zaburzonego rozwo-
ich w sposób szeroki i całościowy [7]. Orientacja na ju więzi przywiązaniowej należy do wiodących kon-
temat potrzeb, czynników ryzyka, deficytów i zaso- cepcji będących podłożem arteterapii [3].
bów charakterystycznych dla danych faz rozwoju Przywiązanie traktowane jest jako  swoista więz
,
i związanych z nimi zaburzeń jest bowiem jednym pomiędzy dzieckiem a jego najważniejszym opieku-
z podstawowych wymagań skutecznej pomocy me- nem, długotrwały, emocjonalny związek z konkretną
dycznej i psychologicznej [8]. Poszczególne etapy osobą [11]. Przywiązanie kształtuje się od momen-
życia człowieka niosą ze sobą zmiany w różnych ob- tu narodzin do około 2,5 roku życia, w interakcji
szarach funkcjonowania. Ich świadomość łącznie z opiekunem. Rozwija się dzięki sygnałom wysyła-
z wiedzą na temat przebytych i aktualnych urazów nym przez dziecko, takim jak uśmiech lub płacz, które
psychicznych ma istotny wpływ na realizację proce- są wyrazem jego stanu psychofizycznego, i reakcjom
su diagnostycznego i terapeutycznego [9]. Prezento- opiekuna, który na przykład podaje dziecku pokarm.
wane rozważania mają charakter problemowy. Wy- Jeśli rodzic wielokrotnie odpowiada w sposób ade-
brane działania arteterapeutyczne zostały uporząd- kwatny i trafnie zaspokaja potrzeby noworodka,
kowane według kolejnych etapów rozwoju i omó- w dziecku wykształca się poczucie bezpieczeństwa.
wione w kontekście związanych z nimi kwestii. Zgod- Rodzaj sprawowania opieki przez opiekuna (np. do-
nie z podziałem cyklu życia na poszczególne etapy stępność v. odrzucenie) determinuje charakter prze-
rozwoju [10] refleksje na temat arteterapii z dziećmi konań dziecka na temat świata i siebie oraz kształtu-
i młodzieżą rozpoczęto od omówienia zjawisk doty- je zdolność do regulacji emocji, które utrzymują się
czących okresu niemowlęcego i poniemowlęcego. Na- we względnie stałej formie na póz
niejszych etapach
stępnie przedstawione zostały działania arteterapeu- życia [8, 11]. Ainsworth wyróżnia podstawowe typy
tyczne z uczestnikami z fazy wieku przedszkolnego przywiÄ…zania i dokonuje opisu funkcjonowania dzie-
i szkolnego, a potem okresu dorastania. ci prezentujących każdy z nich [11]. Dziecko o bez-
piecznym wzorcu przywiązania będzie zdolne do nie-
Wiek niemowlęcy i poniemowlęcy zależnego funkcjonowania w przyszłości, przy jed-
Wiek niemowlęcy i poniemowlęcy są określane jako noczesnej umiejętności tworzenia bliskich relacji
odrębne fazy rozwoju, które charakteryzują się od- z innymi. W przeciwieństwie do niego jest wzorzec
miennymi zjawiskami i procesami. Dlatego też każ- unikający wpływa na wytworzenie się postawy nie-
dy z nich wymaga indywidualnej charakterystyki. ufności i poczucia niskiej wartości w życiu dorosłym.
Wiek niemowlęcy rozpoczyna się w momencie naro- Podobnie, pozostałe dwa pozabezpieczne wzorce:
dzin i trwa do 1. roku życia. Jest to okres bardzo ambiwalentny i zdezorganizowany mogą prowadzić
intensywnych przemian w każdej z czterech głów- między innymi do silnych lęków w kontaktach z in-
nych sfer funkcjonowania: fizycznej, emocjonalnej, nymi, poczucia zagrożenia ze strony otoczenia oraz
społecznej i poznawczej. Rozwój dziecka jest uzależ- poważnych trudnościach w funkcjonowaniu emocjo-
niony od otoczenia społecznego, które stanowi pod- nalnym. Ustanowienie bezpiecznej relacji, dzięki któ-
stawowe z
ródło zaspakajania potrzeb noworodka [9]. rej dziecko może przeżyć, a następnie wzrastać i roz-
Jakość interakcji pomiędzy opiekunami (którymi naj- wijać się jest wspólnym zadaniem matki i dziecka bę-
częściej są rodzice) a niemowlęciem, warunkuje jego dącego w okresie niemowlęcym. Gdy na drodze do
funkcjonowanie. Według Barbary i Philipa Newma- utworzenia i podtrzymana więzi pojawiają się prze-
nów [11], do głównych zmian, jakie zachodzą w tym szkody, w postaci lekceważenia podstawowych po-
okresie, należą rozwój inteligencji sensoryczno-mo- trzeb psychofizycznych dziecka lub celowych urazów,
torycznej, prymitywnej przyczynowości oraz stałości które prowadzą do zaburzeń psychicznych, potrzeb-
przedmiotu. Na tym etapie tworzą się też fundamenty na jest profesjonalna interwencja z zewnątrz. Jedną
relacji przywiÄ…zania oraz kompetencji komunikacyj- z form pomocy w takich sytuacjach jest arteterapia [7].
nych i emocjonalnych. Ich prawidłowe ukształtowa- Powszechne jest przekonanie, że niemowlęta są zbyt
nie uzależnione jest nie tylko od zaspokojenia po- słabo rozwinięte, żeby korzystać z arteterapii [13].
www.psychiatria.viamedica.pl
67
Psychiatria 2009, tom 6, nr 2
Mimo tego, że może się to wydawać niewykonalne, się, kładąc fundamenty pod rozwój wszystkich kom-
prowadzenie arteterapii z udziałem niemowląt i dzieci petencji. Natomiast u dziecka przebywającego w śro-
poniżej 3. roku życia jest prężnie rozwijającym się dowisku zdeprawowanym, w którym dominują prze-
obszarem arteterapii. Ponieważ funkcjonowanie nie- moc i napięcie, rozwój mózgu jest zahamowany lub
mowląt zachodzi w diadzie dziecko rodzic, w sesjach podlega zniekształceniu, prowadząc do zaburzeń
arteterapeutycznych skierowanych na poprawÄ™ wa- w funkcjonowaniu [13]. Stymulacja poprzez aktyw-
runków funkcjonowania małych dzieci biorą udział ność twórczą oraz bliski kontakt z opiekunem, które
również opiekunowie, przeważnie matki. W związ- mają miejsce w arteterapii pełni funkcję wzmacnia-
ku z trudnościami psychicznymi występującymi na jącą, a nawet naprawczą wobec uszkodzonych struk-
tym etapie rozwoju działania terapeutyczne koncen- tur mózgowych i redukuje ryzyko powstania zabu-
trują się najbardziej wokół poprawy relacji matka rzeń psychicznych [13].
 dziecko [13]. Najczęściej przyjmują one formę zajęć W arteterapii biorą udział również dzieci w wieku
grupowych, opartych na działaniach plastycznych [5]. poniemowlęcym, czyli od 1. do 3. roku życia. W tym
Taka forma arteterapii jest korzystna zarówno dla okresie następuje dynamiczny rozwój lokomocji
dzieci, które, kontaktując się ze sobą, mają okazję i funkcji motorycznych oraz posługiwania się języ-
do naturalnego ćwiczenia kompetencji społecznych, kiem. Zdobyte kompetencje umożliwiają wzrost sa-
jak i dla matek, które mogą się wzajemnie wspierać mokontroli w zakresie emocji oraz kontroli otocze-
się i dzielić doświadczeniami macierzyńskimi. Poczu- nia. Jednocześnie następuje silny rozwój fantazji,
cie zrozumienia i wsparcia u opiekunów w sposób naturalna skłonność do tworzenia i zabawy [11].
pośredni kształtuje zmiany w relacji z dzieckiem. Hall Wszystkie te  zdobycze leżą u z
ródeł tendencji do
[13] opisuje arteterapię prowadzoną dla matek cier- aktywnej eksploracji otoczenia [14], która przyczy-
piących na depresję poporodową, niebędących nia się do spontanicznego angażowania w działanie
w stanie ostrego kryzysu. Jak podaje autorka, wspól- podczas sesji arteterapeutycznych. Arteterapia jest
na aktywność plastyczna w bezpiecznych warunkach z
ródłem stymulacji oraz doskonałą okazją do eks-
arteterapii budzi zainteresowanie oraz wzmacnia wiÄ™- ploracji w bezpiecznych warunkach. Sprzyja rozwo-
zi pomiędzy członkami rodziny. Dzieci w sposób au- jowi więzi z opiekunem, poczucia bezpieczeństwa,
tomatyczny są zainteresowane działaniem razem poczucia sprawstwa (posiadania kontroli nad wła-
z matkami, na co te zwykle odpowiadają z entuzja- snymi działaniami) oraz wszystkich wymienionych
zmem. Wspólne tworzenie sprzyja budowaniu gra- wcześniej funkcji. Ma to szczególne znaczenie w pracy
nic, rozwojowi tożsamości oraz szacunku dla indy- z dziećmi pochodzącymi ze środowisk, w których na
widualizmu drugiej osoby, na przykład poprzez do- co dzień doświadczają różnego rodzaju deficytów
świadczanie przynależności. Jednocześnie wzmacnia i patologii, będących jedną z przyczyn zaburzeń psychicz-
się więz
matki z dzieckiem, oddzielajÄ…c zwiÄ…zek od nych. PodsumowujÄ…c, arteterapia sprzyja budowaniu
reszty świata. Powstałe prace plastyczne pozwalają twórczego porozumienia pomiędzy małymi dziećmi
na  zatrzymanie dobrych chwil w czasie i przywo- oraz ich opiekunami oraz tworzeniu zasobów potrzeb-
łują pozytywne doświadczenia jeszcze przez długi nych do prawidłowego funkcjonowania i rozwoju.
czas po spotkaniu.
W odniesieniu do koncepcji przywiÄ…zania, artetera- Wiek przedszkolny
pia jest okazją do częstych i bezpiecznych interakcji Konieczność spędzenia określonego czasu w ciągu
niezbędnych do ustanowienia relacji, co sprzyja wzro- dnia poza domem przez dzieci w wieku przedszkol-
stowi kompetencji w zaspokajaniu potrzeb fizjolo- nym (4 5 lat) stanowi pierwszą poważną próbę od-
gicznych i psychologicznych dziecka. Na przykład dzielenia się od rodziców i samodzielnego wejścia
wspólne malowanie pozwala na ekspresję emocji w szerszy krąg kontaktów społecznych [15]. Ta zmia-
i lepsze wzajemne zrozumienie, nawet bez użycia na pociąga za sobą rozwój w wielu obszarach. Rodzi-
słów. Zajęcia stwarzają wiele okazji do bliskości fi- ce małego przedszkolaka często obserwują u niego
zycznej, z którą może wiązać się więz
duchowa. Ak- wzrost śmiałości w kontakcie, rozwój komunikacji
tywność twórcza ma również wpływ na przemiany i żywotności. W tym okresie kształtuje się pojęcie płci
o charakterze neurologicznym [13]. Od momentu na- oraz identyfikacja z rolą płciową [11]. Pojawiają się
rodzenia część struktur mózgowych niemowlęcia pierwsze oznaki rozwoju moralnego, takie jak wyka-
kształtuje się w toku interakcji z otoczeniem. Jeśli zywanie się empatią i umiejętnością przyjęcia per-
noworodek doświadcza czułej opieki i miłości w kon- spektywy innej osoby, a co za tym idzie  rozwój
taktach z otoczeniem, jego  mózg społeczny rozwija sumienia. Zwiększony kontakt społeczny przyczynia
www.psychiatria.viamedica.pl
68
Maja Stańko, Arteterapia z dziećmi i młodzieżą
się w tym okresie do wzrostu intensywności zabaw ko zauważane przez społeczne otoczenie dziecka,
grupowych, często opartych na współpracy i fantazji. przez co po ustaleniu wstępnej diagnozy może się
Wraz ze zwiększonym doświadczeniem społeczno- ono stać uczestnikiem arteterapii.
-emocjonalnym rozwija się również sfera poznaw- Praca artetereapeutyczna z dziećmi w wieku szkolnym
cza maluchów. Dochodzi do odkrycia zasady stałoś- może przyjmować rozmaite formy, w zależności od
ci, umiejętności klasyfikacji i kombinatoryki, czyli wy- trudności, zaburzeń i potrzeb dziecka. Najczęściej
kształcenia operacji konkretnych [11]. opisywane w literaturze przypadki arteterapii z dzieć-
Wszystkie nowo zdobyte umiejętności zwiększają mi będącymi w tym okresie dotyczą: specyficznych
obszar możliwości oddziaływania poprzez artete- zaburzeń w rozwoju umiejętności szkolnych (ozna-
rapię. Cztero- i pięciolatki zwykle z dużym entuzja- czone w ICD-10 kodami F.81.0 F81.2) zaburzeń
zmem przyjmują propozycję podjęcia aktywności w relacjach społecznych, problemów rodzinnych (czyli
plastycznej. Ponieważ arteterapia z perspektywy przemoc domowa, wykorzystywanie seksualne, roz-
dzieci w tym wieku jest postrzegana w kategoriach wody, śmierć w rodzinie), zaburzeń zachowania i opo-
zabawy, stanowi atrakcyjne narzędzie pracy tera- zycyjno-buntowniczych (oznaczone w ICD-10 koda-
peutycznej i diagnostycznej [5]. Dzięki przyrostowi mi F91.0 F91.3), zaburzeń odżywiania (oznaczone
różnorodnych kompetencji są w stanie objąć zacho- w ICD-10 kodami F50.0, F50.2), fobii szkolnych, auty-
wanie własne oraz zachowanie innych osób pewną zmu, zespółu Aspergera, zespół nadpobudliwości psy-
refleksją i podjąć rozmowę z terapeutą na temat choruchowej (ADHD, attention deficit hyperactivity di-
kwestii, które mogą być przedmiotem sesji. Rozwój sorder), niepełnosprawności oraz psychicznych kon-
we wszystkich opisanych obszarach może przebie- sekwencji przewlekłych chorób somatycznych (w tym
gać u różnych dzieci w odmiennym tempie w zależ- tych nieuleczalnych) [7, 16]. Ponieważ często proble-
ności od czynników biologicznych i środowisko- my te współwystępują, stosowane interwencje arte-
wych. W przypadku dzieci, które doświadczają trud- terapeutyczne mogą przebiegać w podobny sposób
ności w różnych sferach, przejawiają zaburzenia oraz wykorzystywać te same metody.
emocjonalne, zaburzenia funkcjonowania społecz- W tym okresie poziom rozwoju w sferze poznawczej,
nego (oznaczone w ICD-10 kodami F93.0 F94.0) emocjonalnej, społecznej oraz moralnej, wpływa tak
lub pochodzą z grup ryzyka, arteterapia poprzez ak- silnie jak nigdy wcześniej na poczucie kompetencji
tywność plastyczną, połączoną z częściową komu- dziecka. Szczególny wpływ na samoocenę ma zdol-
nikacją werbalną w ramach relacji terapeutycznej, ność do opanowania sprawności szkolnych (intelek-
wspomaga rozwój lub koryguje nieprawidłowości, tualnych i motorycznych), które są zaliczane do jed-
przyczyniając się na przykład do wzrostu poczucia nego z głównych obszarów rozwoju w tym czasie [11].
bezpieczeństwa i redukcji lęku. Arteterapeuta pracujący z dzieckiem powinien więc
zwrócić uwagę nie tylko na objawy zaburzenia, ale
Wiek szkolny również na ich związek z innymi sferami funkcjono-
Okres szkolny obejmuje dzieci w wieku 6 12 lat. Jest wania. Na przykład trudności w nauce mogą mieć
ostatnim etapem dzieciństwa w życiu człowieka, wpływ na zaniżenie ogólnej samooceny, wzrost agre-
a zarazem pierwszym krokiem ku dorosłości [15]. Ten sywności, powstawianie zaburzeń afektywnych, które
etap wiąże się z przyjęciem roli ucznia i dominacją z kolei wpływają na trudności szkolne.
nowego rodzaju aktywności jaką jest nauka szkolna. W zależności od problemów dziecka arteterapia przyj-
Z nowymi zadaniami rodzą się liczne zmiany w sfe- muje różne formy. Do najbardziej powszechnych
rze poznawczej, emocjonalnej, społecznej oraz mo- sposobów pracy należą terapia indywidualna oraz
ralnej [11]. Większa ilość czasu w towarzystwie ró- terapia grupowa. Możliwe są również sesje, w któ-
wieśników prowadzi do wzrostu wrażliwości na nor- rych bierze udział kilkoro dzieci, jednak terapeuta
my, zasady społeczne, naciski i oczekiwania grupy. pracuje z każdym z nich indywidualnie. Dużą warto-
Stopniowo rozwija się też zdolność do dostrzegania ścią takiego rozwiązania jest możliwość obserwacji
różnych punktów widzenia. W tym okresie odmien- nie tylko zachowania pojedynczych uczestników
ne sposoby w poziomie funkcjonowania różnych w relacji z terapeutą, ale również stylu wzajemnych
dzieci zaczynają być szczególnie widoczne. Dziecko interakcji dzieci. Zachowanie w kontakcie z rówie-
przebywa w nowym środowisku, w którym jego za- śnikami może być z
ródłem cennych informacji na te-
chowanie jest obserwowane przez liczne osoby: na- mat społecznego sposobu funkcjonowania każdego
uczycieli, innych uczniów czy rodziców. Odbieganie z pacjentów. Bardzo ciekawym, aczkolwiek jeszcze
od powszechnie uznanej normy jest względnie szyb- mało znanym w Polsce sposobem prowadzenia
www.psychiatria.viamedica.pl
69
Psychiatria 2009, tom 6, nr 2
arteterapii, jest włączanie do niej rodzeństwa [17] w klasie szkolnej z udziałem wszystkich uczniów oraz
oraz terapia rodzinna, w której oprócz dzieci biorą nauczyciela/wychowawcy [20]. Ta forma zajęć nie jest
udział również ich rodzice [18]. tożsama z terapią grupową czy zajęciami rozwojo-
Jak wskazuje Boronska, pionierka terapii rodzeństw, wymi. Posiada ono swoją własną dynamikę oraz
siostry i bracia są bardzo ważnymi postaciami dla więk- specyficzny typ relacji między uczestnikami [20]. Klasa
szości osób. Już sama informacja o tym, że w rodzi- szkolna może być miejscem bezpiecznym i lubianym
nie ma się pojawić kolejne dziecko kształtuje psychikę przez uczniów, ale może stać się również z
ródłem
starszego rodzeństwa [17]. Siostry i bracia są dla sie- lęków i konfliktów. Arteterapia prowadzona w kla-
bie towarzyszami, przyjaciółmi, a nawet rywalami [17]. sie szkolnej skupia się na zaburzonych relacjach po-
Zazwyczaj doświadczają również poczucia wzajem- między uczniami, które często prowadzą do poja-
nej odpowiedzialności. Patologiczne relacje pomiędzy wienia się trudności psychicznych pojedynczych osób.
rodzeństwem, których przejawem jest między innymi Najważniejszym elementem w tej formie arteterapii
zaburzenie związane z rywalizacją w rodzeństwie jest koncentracja na tak zwanym  tu i teraz , czyli
(F93.3), mogą mieć destrukcyjny wpływ na funkcjo- obserwacja i analiza relacji i zachowań w danej chwili.
nowanie dzieci [19]. Zdaniem Boronskiej arteterapia Podczas sesji część czasu poświęcona jest na twór-
z rodzeństwem pomaga w kształtowaniu samoregu- czość, lecz równie dużo energii przeznacza się na
lacji emocjonalnej pacjentów oraz ustanowieniu peł- dyskusję. Aktywność plastyczna dostarcza dzieciom
niejszych i zarazem łatwiejszych relacji między braćmi możliwości odsłonięcia się, uwolnienia od napięcia
i siostrami. Ma to szczególne znaczenie dla małych i doświadczenia zrozumienia w komunikacji z inny-
pacjentów, którzy borykają się z doświadczeniami bólu mi [21]. Dyskusja nad pracami w odniesieniu ich do
i straty, spowodowanymi rozpadem życia rodzinnego relacji między uczniami jest o wiele bardziej rozwi-
i rodzinnymi patologiami. Arteterapia może pomóc nięta niż to miało miejsce w terapii z dziećmi na wcze-
w zmianie szkodliwych wzorców odczuwania, myśle- śniejszych etapach rozwojowych. Warto zwrócić
nia i zachowania, prowadzących do cierpienia psy- uwagę na to, że postęp w rozwoju logicznego my-
chicznego pacjentów [17]. ślenia w tym okresie [15] umożliwia przeprowadze-
Prowadzenie arteterapii z rodzeństwem oraz przy nie pogłębionej dyskusji z terapeutą, ale jednocze-
udziale rodziców znajduje powszechne zastosowa- śnie niesie ze sobą koszty w postaci obniżenia dzie-
nie w przypadku zaburzeń okresu dzieciństwa i do- cięcej spontaniczności podczas tworzenia, co jest
rastania, takich jak zaburzenia odżywiania oraz za- szczególnie widoczne u dzieci bliższych wiekiem okre-
burzenia psychotyczne [18]. U podłoża obydwu spo- sowi dorastania. W tej formie arteterapii (podobnie
sobów przeprowadzania terapii leży systemowy spo- jak w opisywanych wcześniej) może brać udział rów-
sób rozpatrywania pojawiających się u dziecka za- nież młodzież w wieku dorastania, o której mowa
burzeń. Zgodnie z nim, zaburzenie nie powstaje będzie w części ostatniej.
w próżni, ale jest wynikiem problemów w relacjach
między członkami rodziny, w środowisku, w którym Wiek dorastania
wszystkie osoby wzajemnie na siebie wpływają. Okres dorastania obejmuje wiek od 10. do około 22.
W związku z tym zmiany w relacjach rodzinnych są roku życia, z umowną granicą w wieku 16 lat, która
podstawą poprawy funkcjonowania tego członka dzieli ten czas na wczesne i póz
ne dorastanie [22].
rodziny, którego stan jest powodem udziału w tera- Ponieważ jest to okres przejściowy, w którym dziec-
pii. Odmianą tego sposobu prowadzenia terapii jest ko pod każdym względem stopniowo zamienia się
arteterapia multirodzinna, w której uczestniczy jed- w osobę dorosłą, zachodzą w nim przemiany we
nocześnie kilka rodzin borykających się z podobnymi wszystkich sferach funkcjonowania [22]. Najbardziej
trudnościami. Taka forma pozwala na wzajemne widoczne dla młodego człowieka oraz jego otocze-
uczenie się i wsparcie, co może redukować poczucie nia są przejawy dojrzewania fizycznego, takie jak
izolacji u każdej z rodzin [18]. Okazja do interakcji wzrost i zwiększenie masy ciała, dojrzewanie seksu-
pomiędzy poszczególnymi członkami grup (matek alne i skok pokwitaniowy [11]. Zachodzi także roz-
z matkami, ojców z ojcami, córek z córkami itd.), jest wój emocjonalny, poznawczy (myślenie formalne)
okazją do dzielenia się doświadczeniem, udzielania oraz moralny [11]. Pojawia się wzrost autonomii
sobie pomocy i porad co do pozytywnych zmian względem rodziców, która manifestuje się niezależ-
w życiu każdego z nich. nością emocjonalną, fizyczną oraz pierwszymi ozna-
Ostatnią z prezentowanych form arteterapii z dzieć- kami niezależności ekonomicznej [11]. Ze względu
mi w wieku szkolnym jest arteterapia prowadzona na liczne zmiany jest to okres, w którym młody czło-
www.psychiatria.viamedica.pl
70
Maja Stańko, Arteterapia z dziećmi i młodzieżą
wiek znajduje się w swojego rodzaju  próżni . innych ludzi, często połączony z agresją wobec ludzi
W tym okresie  stare wzorce i schematy ukształto- i zwierząt, wandalizmem, oszustwami i kradzieżami
wane w dzieciństwie przestają pełnić już swoje funk- [24]. Może pojawiać się uzależnienie od alkoholu
cje, a nowe jeszcze się nie pojawiły [8]. Dorastający i substancji psychotycznych oraz zaburzenia obse-
człowiek kroczy krętą drogą w poszukiwaniu tożsa- syjno-kompulsyjne, zaburzenia dysocjacyjne i psycho-
mości oraz poczucia własnej wartości [23]. tyczne. Poczucie braku zrozumienia wynikające
Akceptacja siebie pod względem własnej fizyczno- z różnic międzypokoleniowych oraz współczesnych,
ści, płciowości oraz cech psychicznych należy do gwałtownych przemian społeczno-kulturowych (czyli
podstawowych wyznaczników sposobu funkcjono- globalizacja, rozwój nowych technologii itp.) dodat-
wania nastolatków. Jednym z determinantów ukształ- kowo mogą utrudniać prawidłowe funkcjonowanie
towania się samoakceptacji jest akceptacja ze strony wielu współczesnych nastolatków. Młodzież z zabu-
rówieśników obojga płci. Świadomość tego faktu rzeniami zachowania oraz zaburzeniami emocjonal-
pozwala spojrzeć szerzej na wiele z prezentowanych nymi w okresie adolescencji szczególnie silnie prze-
przez nastolatków problemów, takich jak trwała nie- żywa kryzys poczucia własnej tożsamości i doświad-
pełnosprawność ruchowa [23]. W tym okresie rola cza trudności związanych z obrazem własnej osoby.
rówieśników wysuwa się na pierwszy plan. Nastola- W arteterapii z młodzieżą dotkniętą problemami psy-
tek spędza ponad połowę czasu w towarzystwie zna- chicznymi szczególnie ważną rolę odgrywają działa-
jomych i przyjaciół, co jest ilością znaczącą w po- nia dotykające tematu pozytywnych emocji i warto-
równaniu z około 5% czasu spędzonego z rodzicami ści, których z
ródłem jest sam nastolatek lub jego śro-
[22]. Dochodzi do aktywnego uczestniczenia w gru- dowisko [19, 20]. Jackowska wskazuje na przydat-
pach rówieśniczych, w ramach których nawiązywa- ność w pracy z nastolatkami techniki psychorysunku
ne sÄ… bliskie zwiÄ…zki: przyjaz
nie, związki preintymne i autoportretu, które niosą korzyści zarówno terapeu-
i intymne, często dochodzi również do inicjacji sek- tyczne, jak i diagnostyczne [25]. W procesie artetera-
sualnej [11]. Interakcje z rówieśnikami są podłożem pii młodzi ludzie są zachęcani do wyrażania swoich
kształtującej się tożsamości seksualnej, która powstaje przekonań poprzez szeroko rozumianą twórczość pla-
na drodze internalizacji oczekiwań społecznych [11]. styczną, a ich wypowiedz
jest szanowana, co przyno-
Do wielu wyborów, jakich musi dokonać młody czło- si pozytywne efekty [26]. Przykładem powszechnego
wiek w związku z powyższymi zmianami, dochodzą stosowania arteterapii u młodzieży jest praca z oso-
jeszcze decyzje związane z koniecznością określenia bami cierpiącymi na zaburzenia odżywiania. Bazuje
przyszłej drogi zawodowej oraz pracy. ona na zaangażowaniu w proces, który z jednej stro-
Ribner, terapeuta nastolatków, twierdzi że praca te- ny odrywa od myśli silnie skoncentrowanych wokół
rapeutyczna z nimi nie zawsze jest przyjemna i po- jedzenia, a z drugiej umożliwia wyrażanie przeżyć i
zbawiona zakłóceń czy trudności [23]. Z reguły nie- trudności chorych w sposób odbiegający od stosowa-
chętnie odnoszą się oni do terapii jako takiej i artete- nych wcześniej autodestrukcyjnych wzorców zacho-
rapia często jest jedyną formą oddziaływania, do któ- wań związanych z odżywianiem [27, 28]. W przypad-
rego można ich przekonać. W arteterapii z młodzieżą, ku wielu nastolatków ta forma terapii może przynieść
tak jak w innych rodzajach terapii, bardzo ważne jest szersze spojrzenie oraz nowe, korektywne doświad-
nawiązanie więzi terapeutycznej opartej na szacun- czenia emocjonalne i kompetencje związane z kon-
ku i zaufaniu. Jednak wiedza na temat norm rozwo- trolą i samooceną w efekcie doprowadzić do zmian
jowych, znajomość problemów i trudności charak- w obrazie własnej osoby [29].
terystycznych dla okresu dorastania jest jednym Młodzi ludzie często nie rozumieją, dlaczego zacho-
z głównych czynników umożliwiających prowadze- wują się w sposób (auto)destrukcyjny. Nie są świa-
nie skutecznych interwencji [23]. Zmiany zachodzą- domi tego, że ich funkcjonowanie może być deter-
ce w każdej z opisanych sfer mogą być potencjalnym minowane między innymi przez doświadczenia
z
ródłem problemów, z którymi ma do czynienia ar- z wczesnego dzieciństwa, które mogą wpływać na
teterapeuta. Poza zaburzeniami, które zostały przy- proces kształtowania się struktur nerwowych będą-
wołane już podczas omawiania pracy z dzieckiem ce podłożem procesów psychicznych. Jak podaje
w okresie szkolnym, czyli anoreksji i bulimii, w znacz- O Brien [30], doświadczenia z okresu wczesnego
nej ilości dochodzą tutaj również poważne zaburze- dzieciństwa są trudne do zidentyfikowania i wydo-
nia zachowania, czyli trwały, powtarzający się wzo- bycia, ponieważ nie wiążą się z językiem werbalnym,
rzec zachowania, polegający na łamaniu norm i reguł ze względu na okres życia, w którym się pojawiły.
społecznych oraz pogwałceniu podstawowych praw Arteterapia może odgrywać dużą rolę w zrozumie-
www.psychiatria.viamedica.pl
71
Psychiatria 2009, tom 6, nr 2
niu własnego funkcjonowania, które jest pierwszym my pracy arteterapeutycznej z dziećmi w wieku nie-
krokiem ku zmianie. Proces twórczy jest aktywnością, mowlęcym i poniemowlęcym (od urodzenia do 3.
która wiąże się z dominacją prawej półkuli, dzięki cze- rż.), a następnie z dziećmi w wieku przedszkolnym.
mu możliwa jest hipoteza, że dotyka on wczesnodzie- Kolejno zaprezentowano szeroką ofertę oddziaływań
cięcych doświadczeń emocjonalnych, które nie zosta- arteterapeutycznych skierowanych do dzieci w wie-
ły zwerbalizowane. Interpretacje słowne dokonywane ku szkolnym i młodzieży.
przez arteterapeutę i samego uczestnika mogą umoż- Prezentowany zespół norm rozwojowych stanowi
liwiać połączenie werbalizacji z doświadczeniem emo- jedynie pewien teoretyczny konstrukt opisujący ramy
cjonalnym wyrażanym poprzez twórczość [30] i w re- funkcjonowania człowieka w poszczególnych etapach
zultacie prowadzić do zrozumienia siebie i swojego rozwoju. Dzieci w tym samym okresie rozwojowym
zachowania, a następnie terapeutycznej zmiany. mogą się znacznie różnić ze względu na odmienne
deficyty i trudności (zaburzenia) oraz różnice indy-
Wnioski widualne o podłożu genetycznym i środowiskowym.
Na podstawie doniesień z literatury dokonano opisu Każdego uczestnika arteterapii powinno się więc trak-
specyfiki każdej z faz rozwoju dzieci i młodzieży oraz tować jako odrębną jednostkę i zwracać szczególną
prezentacji niektórych działań w ramach arteterapii uwagę na jej indywidualne potrzeby i możliwości.
z młodymi pacjentami przejawiającymi trudności Zawarte w tekście informacje mogą być przykładem
i zaburzenia psychiczne. Uwzględniono działania pro- oraz inspiracją dla praktyków i badaczy, którzy pragną
wadzone z dziećmi, dotkniętymi problemami zdro- rozwijać swoją wiedzę, umiejętności oraz doskona-
wotnymi, charakterystycznymi dla okresu dzieciństwa lić warsztat pracy, w celu jak najlepszej pomocy oso-
i dorastania. Na początku ukazano możliwości i for- bom należącym do tej grupy pacjentów.
Streszczenie
Arteterapia, rozumiana jako forma pomocy psychologicznej, może stanowić wsparcie dla medycznego podejścia
w leczeniu zaburzeń psychicznych występujących u dzieci i młodzieży. W tekście przedstawiono propozycje
oddziaływania metodami arteterapii w pracy z pacjentami na każdym etapie ich rozwoju na tle charakterystyki
poszczególnych etapów rozwoju człowieka uwzględniającej występowanie możliwych trudności oraz zaburzeń
Psychiatria 2009; 6, 2: 66 73
psychicznych. Psychiatria 2009; 6, 2: 66 73
Psychiatria 2009; 6, 2: 66 73
Psychiatria 2009; 6, 2: 66 73
Psychiatria 2009; 6, 2: 66 73
słowa kluczowe: dzieci, młodzież, fazy rozwoju, psychoterapia, arteterapia
8. Stańko M. Odbiorcy, metody i efekty arteterapii  synteza ba-
Piśmiennictwo
dań. W: Karolak W., Gmitrowicz A. (red.). Znaczenie arteterapii
1. Gmitrowicz A. Rola arteterapii w psychiatrii. W: Karolak W.,
w psychiatrii polskiej. PK InSEA, A
ódz
2000; 185 196.
Gmitrowicz A. (red.). Znaczenie arteterapii w psychiatrii pol-
9. Czub M. Wiek niemowlęcy. Jak rozpoznać potencjał dziecka?
skiej. PK InSEA, A
ódz
2000; 10 12.
W: Brzezińska A.I. (red.). Psychologiczne portrety człowieka.
2. Janicki A. Arteterapia we współczesnym krajowym lecznictwie
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004; 41 66.
psychiatrycznym. Uwagi o potrzebie i możliwościach rozwoju.
10. Brzezińska A.I. Jak myślimy o rozwoju człowieka? W: Brzeziń-
W: Karolak W., Gmitrowicz A. (red.). Znaczenie arteterapii
ska A.I. (red.). Psychologiczne portrety człowieka. Gdańskie Wy-
w psychiatrii polskiej. PK InSEA, A
ódz
2000; 23 25.
dawnictwo Psychologiczne 2004; 5 20.
3. Case C., Dally T. The handbook of art therapy. Routledge, Nowy
11. Brzezińska A.I., Appelt K., Ziółkowska K. Psychologia rozwoju
Jork 2006; 1 16: 89 112.
człowieka. W: Strelau J., Doliński D. (red.). Psychologia. Pod-
4. Sikorski W. Rysunek jako pozawerbalna technika diagnostycz-
ręcznik akademicki, tom II. Gdańskie Wydawnictwo Psycholo-
no-terapeutyczna. Gestalt 1999; 6: 3 9.
giczne 2008; 95 290.
5. Kornacka B., Laskowska A., Popek L. Arteterapia w Psychiatrycz-
12. Popek L. Zaburzenia funkcjonowania społecznego rozpoczyna-
nym Oddziale Dziennym dla Dzieci  doświadczenia własne.
jące się w dzieciństwie lub w wieku młodzieńczym.W: Namy-
W: Karolak W., Gmitrowicz A. (red.). Znaczenie arteterapii
słowska I. (red.). Psychiatria dzieci i młodzieży. Wydawnictwo
w psychiatrii polskiej. PK InSEA, A
ódz
2000; 95 98.
Lekarskie PZWL, Warszawa 2007; 146 150.
6. Fryze M., A
ucka I., Stępnicka J. Arteterapia, użyteczność w psy- 13. Hall P. Painting together  an art therapy approach to mother
chiatrii dziecięcej. W: Karolak W., Gmitrowicz A. (red.). Zna-
infant relationship. W: Case C., Dalley T. (red.). Art therapy with
czenie arteterapii w psychiatrii polskiej. PK InSEA, A
ódz
2000;
children. From infancy to adolescence. Routledge, Nowy Jork
92 94.
2008; 20 23.
7. Case C., Dally T. Art therapy with children. From infancy to ado- 14. Appelt K. Wiek poniemowlęcy. Jak rozpoznać potencjał dziec-
lescence. Routledge, Nowy Jork 2008; 1 19. ka? W: Brzezińska A.I. (red.). Psychologiczne portrety czło-
www.psychiatria.viamedica.pl
72
Maja Stańko, Arteterapia z dziećmi i młodzieżą
wieka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk 2004; 22. Bardziejewska M. Okres dorastania. Jak rozpoznać potencjał
95 130. nastolatków? W: Brzezińska A.I. (red.). Psychologiczne portrety
15. Appelt K. Wiek szkolny. Jak rozpoznać potencjał dziecka? człowieka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
W: Brzezińska A.I. (red.). Psychologiczne portrety człowieka. 2004; 345 378.
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2004; 259 303. 23. Ribner N.G. Terapia nastolatków. Gdańsk: Gdańskie Wydaw-
16. Rubin J.A. Child Art Therapy. 25th Anniversary Edition. John nictwo Psychologiczne 2005.
Wiley&Sons. Hoboken, New Jersey, Canada 2005; 263 277. 24. Seligmann M.E.P., Walkner E.F., Rosenhan D.L. Psychopatolo-
17. Boronska T. I m the king of the castle the sibling bond  art gia. Wydawnictwo Zysk i Spółka, Poznań 2003.
therapy groups with siblings in care. W: Case C., Dalley T. (red.). 25. Jackowska E. Autoportret w grupowej i indywidualnej psycho-
Art therapy with children. From infancy to adolescence. Routled- terapii młodzieży. Psychoterapia 1997; 4: 37 44.
ge, Nowy Jork 2008; 54 68. 26. Riley S. Contemporary Art therapy with adolescents. Jessica King-
18. Dalley T.  I wonder if I exist? : a multi-family approach to the sley Publishers. London, Philadelphia 1999.
treatment of anorexia in adolescence. W: Case C., Dalley T. (red.). 27. Hinz L.D. Drawing from within using art to treat eating disorders.
Art therapy with children. From infancy to adolescence. Routled- Jessica Kingsley Publishers, London Philadelphia 2006; 7 20.
ge, Nowy Jork 2008; 69 85. 28. Levens M. The eating disorders and magical control of the body.
19. Popek L. Zaburzenia emocjonalne rozpoczynajÄ…ce siÄ™ w dzie- Treatment through art therapy. Routledge, London, Canada,
ciństwie. W: Namysłowska I. (red.). Psychiatria dzieci i młodzie- 1995; 103 116.
ży. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007; 129 140. 29. Jackowska E. Z doświadczeń w prowadzeniu psychoterapii gru-
20. Reddick D. Working with the whole class in primary schools. powej na młodzieżowym oddziale psychiatrycznym, Psychote-
W: Case C., Dalley T. (red.). Art therapy with children. From rapia 1996; 1: 31 38.
infancy to adolescence. Routledge, Nowy Jork 2008; 103 122. 30. O Brien F. Attachment patterns through the generations: inter-
21. Kozłowski J. O potrzebie arteterapii zjawisk lękowych u dzieci. nal and external homes. W: Case C., Dalley T. (red.). Art therapy
W: Popek S., Tarasiuk R. (red.). U podstaw edukacji plastycznej, with children. From infancy to adolescence. Routledge, Nowy
Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000; 173 175. Jork 2008; 35 45.
www.psychiatria.viamedica.pl
73