POST
POWANIE S
DOWE W OGÓLNOŚCI
KPK 1983, kan. 1400-1500
 2
WPROWADZENIE
1. Ogólne uwagi na temat kanonicznego prawa procesowego
1.1-1. Pozytywne aspekty procesu
- Prawo procesowe było i jest z
ródłem prawa. Potwierdza to historia prawa: prawo
rzymskie, prawo kanoniczne (kanony i dekretały; kanony dogmatyczne i dyscyplinarne;
dekretały  orzeczenia sędziów w konkretnym przypadku; to wszystko zostało następnie
przyjęte jako zasada ogólna regulująca poszczególne rodzaje spraw), Rota Rzymska.
- Prawo procesowe jest narzędziem pokoju, porządku. Ustawy są tworzone z myślą o
dobru wspólnym. Spór, konflikt, wątpliwość zagrażają dobru wspólnemu i dlatego prawo
powinno je rozstrzygać na drodze pozaprocesowej albo procesowej. Proces wprowadza pokój
pomiędzy stronami znajdującymi się w sporze, konflikcie, wprowadza porządek w
społeczności, skłania do zachowania prawa.
- Prawo procesowe skłania do lepszego poznania przepisów prawa kanonicznego w
zakresie poszczególnych dziedzin przepisów kościelnych.
1.1-2. Negatywne aspekty procesu
- Pod względem eklezjalnym. proces zakłada sytuację przeciwną komunii, więzi życia
i miłości (Kościół), pociąga za sobą sytuację konfliktową (kontradyktoryjność), sytuację
niezgody.
Por. Pierwszy List św. Pawła do Koryntian (6,7): wchodzenie z drugim człowiekiem
na drogę procesu jest czymś niedobrym; ewentualne spory powinno się poddawać pod osąd
trybunału kościelnego.
KPK zachęca wszystkich wiernych do unikania procesów i rozwiązywania powstałych
sporów na drodze pokojowej:
 Wszyscy wierni, przede wszystkim zaś biskupi, winni pilnie pracować, by
zachowując sprawiedliwość, na ile to możliwe, wykluczyć spory w Ludzie Bożym i jak
najszybciej pokojowo je rozwiązywać (kan. 1446 ż 1).
Szczególny obowiązek w tym zakresie spoczywa na sędziach i innych pracownikach
sądów kościelnych:
 3
 Sędzia, na początku sprawy, a także w każdym innym czasie, dostrzegając
jakąkolwiek nadzieję dobrego wyniku, powinien zachęcić strony i dopomóc im, by szukały
słusznego rozwiązania sporu przez wspólne porozumienie, i wskazać odpowiednie do tego
drogi, korzystając także z pośrednictwa poważnych osób (kan. 1446 ż 2).
 Jeśli spór dotyczy prywatnego dobra stron, sędzia powinien się zorientować, czy nie
byłoby pożyteczne zastosować ugodę lub sąd polubowny, zgodnie z przepisami kan. 1713-
1716 (kan. 1446 ż 3).
 Celem uniknięcia sporów sądowych można z pożytkiem zastosować transakcję czyli
ugodę, albo spór można powierzyć jednemu lub kilku sędziom polubownym (kan. 1713).
Podobne stanowisko w tej sprawie zajmuje instrukcja procesowa Dignitas connubii
(25.01.2005), a więc Papieska Rad ds. Tekstów Ustawodawczych:
 Art. 65 - ż 1. Sędzia, zanim przyjmie sprawę i ilekroć dostrzeże nadzieję dobrego
wyniku, powinien zastosować środki pastoralne, aby nakłonić małżonków, o ile to możliwe,
do uważnienia małżeństwa i do wznowienia wspólnego życia małżeńskiego (kan. 1676).
ż 2. Jeśli to nie jest możliwe, sędzia powinien zachęcić małżonków, aby 
pozostawiwszy wszelkie osobiste pragnienia  szczerze współpracowali, działając w prawdzie
i z miłością, w poszukiwaniu prawdy obiektywnej, tak jak tego wymaga natura spraw
małżeńskich.
ż 3. Gdyby zaś sędzia zauważył, że małżonkowie są do siebie nawzajem wrogo
nastawieni, powinien ich usilnie zachęcać, aby w trakcie procesu, porzuciwszy wszelką
niechęć, kierowali się nawzajem uprzejmością, dobrocią i miłością bliz
niego .
Postępowanie procesowe powinno być podejmowane tylko wtedy, kiedy inne środki
nie zdołają rozwiązać sporu, konfliktu czy wątpliwości.
- Pod względem prawnym. Prawo procesowe jest prawem skomplikowanym, jego
interpretacja jest trudna. Natura procesu zakłada kontradyktoryjność. To zaś wymaga
dogłębnej znajomości prawa. Prawo procesowe jest prawem formalistycznym. Formalności
rodzą jednak przekonanie, że końcowa decyzja sędziego jest sprawiedliwa i zgodna z prawdą
obiektywnÄ….
- Pod względem dydaktycznym. Prawo procesowe jest mało znane.
 4
1.2. Prawo procesowe w KPK z 1983 roku
Obecny Kodeks Prawa Kanonicznego zawiera regulacjÄ™ procesu w sensie technicznym
(księga VIII). Po Soborze Wat. II, zaznaczyły się jednak różne tendencje dotyczące procesu
kanonicznego.
- Pierwsza: radykalna, postulowała całkowite pominięcie procesu w prawie Kościoła
(sprzeczne z istotą misji kościelnej, z Ewangelią).
- Druga: mniej radykalna i mało prawna, uważała, że j w Kościele powinien pozostać
tylko proces  pastoralny , bez formalności.
- Trzecia: uważała, że w Kościele powinien pozostać proces prawdziwy, w ścisłym
znaczeniu, zgodny z wymogami dzisiejszej techniki procesowej.
Trzecia opcja przeważyła i dlatego Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku reguluje
prawdziwy proces, uproszczony w porównaniu z procesem z poprzedniego Kodeksu (1917),
zgodny z tradycją Kościoła.
1.3. VII Księga KPK (1400-1752)
Kanoniczne prawo procesowe (znaczenie b. szerokie) jest podzielone w Kodeksie z
1983 roku na 5 części:
Część I: Postępowanie sądowe w ogólności (1400-1500)  traktat o założeniach kanonicznego
prawa procesowego (proces statyczny):
 założenia jurysdykcyjne: władza sądownicza w Kościele, kompetencje trybunałów,
tytuły właściwości trybunałów;
 założenia strukturalne: różne trybunały pierwszej instancji, drugiej instancji, trybunały
Stolicy Apostolskiej (organizacja, struktura sądownictwa kościelnego);
 założenia personalne: sędziowie, pomocnicy sędziów, obrońcy węzła, promotorzy
sprawiedliwości, urzędnicy sądowi, strony procesowe, zdolność procesowa stron,
pełnomocników i adwokatów, skargi i zarzuty;
 założenia dyscyplinarne: porządek, jaki należy zachować w różnych trybunałach,
terminy i odroczenia, miejsce i czas trwania procesu.
 5
Część II: Proces sporny (1501-1670): zawiera dwie sekcje:
Sekcja I:
proces sporny zwyczajny (1500-1655); na nim opierają się poszczególne procesy
specjalne. Zawiera czysto procesowe regulacje (wprowadzenie sprawy, zawiÄ…zanie sporu,
dowody, publikacja kat, dyskusja, orzeczenie sędziego, zaskarżeniu wyroku, stan rzeczy
osądzonej, koszty sądowe, wykonanie wyroku) To traktat o czynnościach procesowych
(proces dynamiczny).
Sekcja II: proces sporny ustny (1655-1670), skrócony, uproszczony.
Część III: Niektóre procesy specjalne (1671-1716): ze względu na przedmiot oraz sposób
rozpatrywania spraw:
1) procesy małżeńskie (sprawy o orzeczenie nieważności małżeństwa, o separację
małżonków, dyspensy od małżeństwa zawartego a niedopełnionego, wydanie
dekretu o domniemanej śmierci współmałżonka) (1671-1707);
2) sprawy o orzeczenie nieważności święceń (1708-1712);
3) sposoby uniknięcia procesów (1713-1716).
Część IV: Proces karny (1717-1731): przebieg kanonicznego postępowania karnego
(wymierzenie kary lub wyjaśnienie kary na drodze sądowej).
Część V: Sposób postępowania w rekursach administracyjnych oraz przy usuwaniu lub
przenoszeniu proboszczów (1732-1752). Dzieli się na dwie sekcje:
Sekcja I: rekursy hierarchiczne przeciwko dekretom administracyjnym (sposoby unikania
tego rodzaju sporów) (1732-1739).
Sekcja II: procedura przy usuwaniu lub przenoszeniu proboszczów (1740-1752).
2. Sądowa ochrona praw w Kościele
Zwykle ochrona kościelnego porządku prawnego dokonuje się za pomocą środków
pastoralnej troski, jakimi dysponują przełożeni w Kościele, oraz poprzez zwyczajne
realizowanie kościelnej władzy wykonawczej. Zdarzają się jednak sytuacje, w których te
środki nie wystarczają: powstają spory, wątpliwości, które muszą być rozstrzygnięte
autorytatywnie.
 6
Władza sądownicza jest miarodajną władzą publiczną służącą do wymiaru
sprawiedliwości. Pozostaje ona w ścisłym związku z naturalnym prawem człowieka do
przyznania mu tego, co mu się ściśle należy (unicuique suum). Jeśli więc powstaje spór
dotyczący uprawnień lub wątpliwość dotycząca faktu prawnego, wówczas osoba musi mieć
możliwość zwrócenia się do kompetentnej władzy sądowniczej o pomoc (zagwarantowanie
prawnej ochrony).
Prawo dostępu do sądu jest zaliczane do podstawowych praw,
- zarówno człowieka (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, 10.12.48 art. 10;
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, 16.XII.1966, art. 14)
- jak i chrześcijanina:  Wiernym przysługuje legalne dochodzenie i obrona
przysługujących im w Kościele uprawnień na właściwym forum kościelnym według
przepisów prawa (kan. 221).
3. Program
WPROWADZENIE
1. Uwagi ogólne na temat kanonicznego prawa procesowego
1.1. Pozytywny i negatywny charakter procesu
1.2. Prawo procesowe w KPK 1983
1.3. VII księga KPK 1983
2. Sądowa ochrona praw w Kościele
3. Program
4. Bibliografia
I: PRZEDMIOT PROCESU I ZAKRES WA
ADZY S
DOWNICZNEJ W KOÅšCIELE
I.1. Pojęcie kościelnego postępowania sądowego
I.1.1. Pojęcie procesu
I.1.2. Pojęcie procesu sądowego
I.2. Elementy kościelnego (kanonicznego) postępowania sądowego
I.3. Rodzaje procesów sądowych
I.3. ObowiÄ…zywanie kanonicznych norm procesowych
I.3.1. ObowiÄ…zywanie w czasie
I.3.2. ObowiÄ…zywanie w przestrzeni
I.4. Zakres kościelnej władzy sądowej
I.5. y
ródła poznania kanonicznego prawa procesowego
 7
II: STRUKTURA S
DOWNICTWA KOÅšCIELNEGO
II.1. Pojęcia wstępne (trybunał, instancja, stopień)
II.2. Hierarchia trybunałów kościelnych
II.2.1. Trybunały pierwszej instancji
II.2.2. Trybunały drugiej instancji
II.2.3. Trybunały trzeciej i dalszej instancji
II.2.4. Trybunał Najwyższy
II.3. Nadrzędna rola Papieża
II.4. Wzajemne relacje trybunałów
II.4.1. Autonomia trybunałów
II.4.2. Zależność administracyjna trybunałów
II.4.3. Wzajemna pomoc trybunałów
III: KOMPETENCJE S
DÓW KOŚCIELNYCH
III.1. Pojęcie sądu właściwego
III.1.1. Pojęcie forum
III.1.2. Pojęcie właściwości
III.1.3. Pojęcie sądu właściwego
III.1.4. Niewłaściwość sądu
III.2. Podstawowe zasady właściwości sądu
III.3. Sądowa nietykalność Papieża
III.4. Właściwość trybunałów uprzywilejowanych
III.4.1. Sprawy zarezerwowane Papieżowi
III.4.2. Sprawy zarezerwowane Rocie Rzymskiej
III.5. Tytuły właściwości trybunałów wspólnych (pierwszej instancji)
III.5.1. Tytuł pobytu
III.5.2. Tytuł położenia rzeczy
III.5.3. Tytuł umowy
III.5.4. Tytuł przestępstwa
III.5.5. Tytuł miejsca zarządzania oraz ostatniego pobytu spadkodawcy lub
zapisodawcy
III.5.6. Tytuł łączności spraw
III.5.7.Tytuł wyprzedzenia
III.6. Konflikty kompetencyjne
IV. ORGANIZACJA S
DÓW KOŚCIELNYCH
 8
IV.1. Trybunał pierwszej instancji
IV.1.1. Sędzia  władza biskupa diecezjalnego
IV.1.2. Wikariusz sÄ…dowy i jego pomocnicy
IV.1.3. Sędziowie diecezjalni
IV.1.4. Trybunał jednoosobowy
IV.1.5. Trybunał kolegialny
IV.1.5.1. Sposób ustanawiania
IV.1.5.2. Odstępstwa od sądowej zasady kolegialności
IV.1.6. Audytor
IV.1.7. Relator
IV.1.8. Promotor sprawiedliwości
IV.1.9. Obrońca węzła
IV.1.10. Notariusz
IV.2. Trybunał drugiej instancji
IV.3. Trybunały Stolicy Apostolskiej
IV.3.1. Rota Rzymska i Studium Roty Rzymskiej
IV.3.2. Najwyższy Trybunał Sygnatury Apostolskiej
V: ZASADY FUNKCJONOWANIA S
DÓW
V.1. Obowiązki sędziów i urzędników sądowych
V.1.1. Troska o pokojowe rozstrzyganie sporów
V.1.2. Zakaz uczestniczenia w procesie
V.1.3. Postępowanie sędziego na wniosek stron i z urzędu
V.1.4. Sprawne działanie
V.1.5. Wierne sprawowanie urzędu
V.1.6. Zachowanie tajemnicy
V.1.7. Zakaz przyjmowania podarunków
V.1.8. Odpowiedzialność za sprzeniewierzenie się obowiązkom
V.2. PorzÄ…dek rozpoznawania spraw
V.3. Terminy i odroczenia
V.4. Miejsce sÄ…du
V.5. Dopuszczanie osób na rozprawę
V.6. SporzÄ…dzanie i przechowywanie akt
VI: STRONY PROCESOWE
VI.1. Powód i strona pozwana
 9
VI.2. Pełnomocnicy procesowi i adwokaci
VII: ÅšRODKI S
DOWEJ OCHRONY PRAW
VII.1. Skargi
VII.2. Zarzuty
VII.3. Sekwestr
4. Bibliografia
- TADEUSZ PAWLUK, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, IV, Warmińskie
Wydawnictwo Diecezjalne, Olsztyn 1990, 159-232 (jest póz
niejsze wydanie).
- RYSZARD SZTYCHMILER, Sądownictwo kościelne w służbie praw człowieka,
Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2000, 19-145.
- PIO VITO PINTO, I processi nel Codice di Diritto Canonico. Commento sistematico al.
Lib. VII, Libreria Editrice Vaticana, CittÄ… del Vaticano 1993, 1-219.
- Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, V, Procesy, red. J. KRUKOWSKI,
Pallottinum, Poznań 2007, 8-121.
- Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, red. P. MAJER, Kraków 2011, 1047-1127.
- MANUEL J. ARROBA CONDE, Diritto processuale canonico, Institutum Iuridicum
Claretianum, Roma 20014, 1-298.
- FRANCISCO J. RAMOS, I tribunali ecclesiastici. Costituzione, organizzazione, norme
processuali, cause matrimoniali, Pontificia UniversitÄ… S. Tommaso d Aquino, Roma 20002,
23-307.
- JUAN JOSÉ GARCÍA FAILDE, Tratado de Derecho Procesal Canonico. Comentario al
Código de Derecho Canónico vigente y a la Instrucción  Dignitas connubii del 25 enero
de 2005 del Pontificio Consejo para los textos legislativos, Publicaciones Universidad
Pontificia Salamanca, 2005, 11-129.
- Comentario exegético al Código de Derecho Canónico, IV/1, dir. Á. MARZOA  J. MIRAS
 R.RODRÍGUEZ-OCAŃA, Ediciones Universidad de Navarra, Pamplona 20023, 599-
1131.
- C. DE DIEGO LORA  R. RODRIGUEZ-OCAŃA, Lecciones de Derecho Procesal
Canónico. Parte general, Eunsa, Pamplona 2003, 449 p.
- Komentarz do instrukcji procesowej  Dignitas connubii , Sandomierz 2007, rozdz. 1-5
(artt. 1-113), 23-177.
 10
I. PRZEDMIOT PROCESU I ZAKRES WA
ADZY S
DOWNICZEJ
W KOÅšCIELE
1.1. Pojęcie kościelnego procesu sądowego
1.1.1. Pojęcie procesu
Wieloznaczność pojęcia proces: odnosi się ono do wielu rzeczywistości i wskazuje na
powstawanie pewnego zjawiska (np. biologicznego, fizjologicznego, społecznego,
kulturalnego, fizycznego, religijnego).
Etymologicznie wywodzi się od słowa procedere  postępowanie naprzód,
przemieszczać się (uporządkowana seria czynności skierowanych do wspólnego celu).
Niektórzy uważają, że od słowa cedere pro  ustąpić miejsca przez jedną rzecz innej, zająć
miejsce jednej rzeczy przez innÄ….
W prawie kanonicznym pojęcie proces miało różne znaczenia:
- dekretały:  czynności dokonane przez sędziego (iudicium);
- KPK 1917 pojmował proces bardzo szeroko: czynności dokonywane przez sędziego,
obiektywne normy sądowe, , przepisy o osobach tworzących trybunał lub biorących udział w
rozstrzyganej sprawie, normy dotyczące osób i postępowania w sprawach nie ściśle
sądowych, ale mające być rozpatrywane i rozstrzygane na sposób sądowy (np. sprawy
beatyfikacyjne i kanonizacyjne, administracyjno-dyscyplinarne).
- KPK 1983 w VII księdze przyjmuje bardzo szerokie znaczenie pojęcia proces:
 podmiotowo: zbiór czynności prawnych, podejmowanych przy rozpoznawaniu i
rozstrzyganiu lub załatwianiu spraw sądowych i pozasądowych przez władzę
kościelną;
 przedmiotowo: zbiór ustaw, określających sposób rozpoznawania, rozstrzygania lub
załatwiania spraw sądowych i pozasądowych przez władzę kościelną.
1.1.2. Pojęcie kościelnego procesu sądowego
Obecny KPK nie podaje definicji kościelnego procesu sądowego. Podawał ją KPK
1917, w kan. 1552 ż1:  prawne rozpoznanie i rozstrzygnięcie przed sądem kościelnym
sprawy o rzecz podlegającą sądownictwu Kościoła .
 11
Jest to ścisłe znaczenie pojęcia  proces : cognitio causae  właściwe rozpoznanie i
rozstrzygnięcie sprawy; pokrywa się ze znaczeniem pojęcia iudicium  sąd, z wyłączeniem z
tego pojęcia wykonania podjętej przez sąd decyzji.
Za takim postawieniem sprawy stoi tradycyjna koncepcja władzy sędziego: sędzia
posiada jedynie iurisdictionem (władzę aplikowania przepisu prawa do konkretnego
wypadku), podczas gdy imperium, władza rządzenia, a więc wykonania orzeczonego przez
sędziego prawa, należy już tylko do władzy wykonawczej. Konsekwentnie do tego
stanowiska aktualny Kodeks pozostawia wykonanie decyzji sÄ…dowych biskupowi diecezji
(kan. 1653):
ż 1. Jeśli ustawa partykularna inaczej nie stanowi, wykonanie wyroku powinien
nakazać osobiście albo przez kogoś innego biskup diecezji, w której zapadł wyrok
pierwszego stopnia.
ż 2. Jeśliby on nie chciał lub zaniedbał, na żądanie zainteresowanej strony albo
także z urzędu wykonanie należy do władzy, której zgodnie z postanowieniem
kan. 1439, ż 3, podlega trybunał apelacyjny.
Tej konsekwencji brak w układzie materii sekcji I księgi VII, zatytułowanej zwykły
proces sporny, w której ustawodawca podaje także normy dotyczące wykonania orzeczeń
sędziowskich (kann. 1650-1655). Uwzględnienie w pojęciu kanonicznego procesu sądowego
wykonania podjętej przez sędziego wyroku sprawia, że mamy wówczas do czynienia z
pojęciem procesu sądowego w znaczeniu szerokim: cognitio et executio causae  rozpoznanie
i rozstrzygnięcie sprawy oraz wykonanie podjętej decyzji.
1.2. Elementy kościelnego procesu sądowego
Trzy elementy kościelnego procesu sądowego:
- element materialny (przedmiot procesu sądowego) (1400 ż 1):
a) prawa osób fizycznych lub prawnych, celem ich dochodzenia lub
obrony;
b) fakty prawne, celem ich stwierdzenia;
c) przestępstwa, celem wymierzenia lub stwierdzenia kary (1400 ż 1).
d) Kodeks postanawia, że spory powstałe na skutek wydania
konkretnego aktu władzy wykonawczej (konkretny dekret
 12
administracyjny) mogą być wniesione tylko do przełożonego
hierarchicznego (rekurs hierarchiczny) albo do trybunału
administracyjnego (proces sporno-administracyjny  1400 ż 2; II
Sekcja Sygnatury Apostolskiej).
- element formalny:  czynności przepisane prawem, przy pomocy których dochodzi do
rozstrzygnięcia sporu lub załatwienia sprawy.
- element personalny (podmiot procesu sÄ…dowego):
 podmiot czynny  trybunał działający na podstawie władzy
zwyczajnej lub delegowanej
 podmiot bierny  strony prowadzące spór.
1.3. Rodzaje procesów sądowych
W zależności od kryterium rozróżniamy:
1. ze względu na przedmiot (ogólnie):
a) proces sporny  różnego rodzaju, w zależności od przedmiotu, m.in. proces o
nieważność małżeństwa
b) proces karny
2. ze względu na rodzaj rozstrzyganych spraw:
a) pr. w sprawach osobowych
b) pr. w sprawach rzeczowych
3. ze względu na to czy chodzi o spór o własność czy posiadanie rzeczy
a) petytoryjny
b) posesoryjny
4. ze względu na naturę władzy sądowniczej
a) pr. zwyczajny
b) pr. delegowany
5. ze względu na formę:
a) pr. zwyczajny (zwykły), zgodnie z przepisami 1501-1655 (proces sporny)
b) pr. specjalny
 specjalna procedura przewidziana do pewnych spraw
 specjalny ze względu na przedmiot lub formę
 13
1.4. ObowiÄ…zywanie kanonicznych norm procesowych
Kanoniczne normy procesowe majÄ… swoje granice w czasie i w przestrzeni
(terytorium). Bliższe określenie czasowych i przestrzennych granic kanonicznych norm
procesowych pozwala na zastosowanie właściwych norm w konkretnym przypadku.
1.5.1. ObowiÄ…zywanie kanonicznych norm procesowych w czasie
Naczelna zasada to kan. 9:  ustawy odnoszą się do przyszłości nie do przeszłości,
chyba że zastrzega się w nich wyraz
nie o rzeczach przeszłych . Zatem normy procesowe nie
działają wstecz. Przy wszystkich sprawach należy stosować prawo formalne obowiązujące w
tym czasie, w którym prowadzi się proces.
Inaczej z normami prawa materialnego. W sprawach spornych ma zastosowanie
zasada  tempus regit actum - spór należy rozstrzygać zgodnie z normami prawa
materialnego, które obowiązywało w chwili dokonania spornego aktu, a w sprawach karnych
obowiązuje zasada kan. 1313, która stwierdza, że  jeśli po dokonaniu przestępstwa zmienia
się ustawa, należy stosować ustawę korzystniejszą dla winnego .
1.5.2. ObowiÄ…zywanie kanonicznych norm procesowych w przestrzeni (terytorium)
Zasadę ogólną to kan. 1402: normy procesowe Kodeksu obowiązują we wszystkich
trybunałach kościelnych, chyba że posiadają one normy własne (m.in. Trybunały Stolicy
Apostolskiej).
1.6. Zakres kościelnej władzy sądowej
KPK w kan. 1401 określa, jakie sprawy sądowe władza kościelna rozpatruje i
rozstrzyga mocą własnego1 i wyłącznego prawa2 (iure proprio et exclusivo):
 sprawy dotyczące rzeczy duchowych. Rzeczy duchowe to te, których natura jest
niematerialna: wprost i bezpośrednio dotyczą wiary i instytucji prawa Bożego, misji
1
Mocą własnego prawa - Kościół nie nabył tego prawa na podstawie czyjegoś nadania; prawo to wypływa z
natury Kościoła. Kościół bowiem został wyposażony przez Chrystusa we wszystkie środki zapewniające mu
właściwe funkcjonowanie, odpowiednio do zleconej misji.
2
Mocą prawa wyłącznego: władza świecka nie może ingerować w te sprawy z żadnego tytułu; tylko Kościół
może rozstrzygać pewne sprawy.
 14
Kościoła i jego funkcjonowania, praw i obowiązków wiernych wynikających z przyjęcia
chrztu, ważność chrztu, święceń, małżeństwa, skutku ślubu) (kan. 1401, 1o);
 sprawy dotyczące rzeczy złączonych z duchowymi: sprawy doczesne, które niepodzielnie
Å‚Ä…czÄ… siÄ™ ze sprawami duchowymi.
A
ączność niepodzielna (istotna): rzecz materialna tak jest złączona z rzeczą duchową, że
rozdzielenie tych dwóch składowych elementów przekreśla sens istnienia rzeczy jako
takiej (kan. 1401, 1o).
A
ączność podzielna (nieistotna): oddzielenie elementu duchowego od materialnego nie
przekreśla istnienia rzeczy jako takiej, a tylko pozbawia ją specyficznego przeznaczenia do
celów duchowych.
 przekroczenie ustaw kościelnych (kan. 1401, 2o).
 wszystkie inne sprawy, w których wchodzi w grę grzech (kan. 1401, 2o). Grzech rozumiany
szeroko  jako naruszenie porządku moralnego wyrażonego przez prawo naturalne, prawo
Boże pozytywne, ludzkie (kościelne i świeckie).
1.7. y
ródła poznania kanonicznego prawa procesowego
SÄ… nimi:
1. VII księga KPK z 1983 r. Przepisy te obowiązują we wszystkich trybunałach
kościelnych obrządku łacińskiego oprócz trybunałów Stolicy Apostolskiej. W sądach
katolickich Kościołach wschodnich obowiązuje Kodeks Kanonów Kościołów
wschodnich, tytuły XXIV (De iudiciis in genere), XXV (De iudicio contentioso),
XXVI (De quibusdam processibus specialibus), XXVIII (De procedura in poenis
irrogandis).
2. Własne normy proceduralne trybunałów Stolicy Apostolskiej, tj.:
- Trybunał Roty Rzymskiej (SACRETARIA STATUS, Rescriptum, 23.02.1995,
Normae Romanae Rotae, 18.04.1994, in: AAS 86 (1994) 508-540).
- Najwyższy Trybunał Sygnatury Apostolskiej (BENEDICTUS XVI, Motu proprio
Antiqua ordinatione, 21.06.2008).
- Najwyższy Trybunał Kongregacji Nauki Wiary ( BENEDICTUS XVI, Normae de
gravioribus delictis, 21,05,2010 (nowy tekst). [GIOVANNI PAOLO II, Lettera
apostolica Sacramentorum sanctitatis tutela et Normae de gravioribus delictis
 15
Congregationis pro Doctrina Fidei reservatis (promulgantur), 30.04.2001;
CONGREGAZIONE PER LA DOTTRINA DELLA FEDE, Lettera De delictis
gravioribus Congregationis pro Doctrina Fidei reservatis, 18.05.2001].
3. Normy dotyczące niektórych procesów specjalnych, np.
 postępowanie kanonizacyjne:
a) JP II Const. Ap., Divinus perfectionis Magister, 25 I 1983.
b) Kongr. ds. Kan., Normae, 7 II 1983.
c) Kongr. ds. Kan., Instrukcja Sanctorum Mater, 17.05.2007.
 proces do dyspensy od obowiązków wynikających ze święceń:
a) Kongr. ds. Nauki Wiary, Per litteras ad universos, 14 X 1980.
b) Kongr. ds. Nauki Wiary, Ordinarius competens, 14 X 1980.
 orzeczenie nieważności święceń:
CONGREGAZIONE PER IL CULTO DIVINO E LA
DISCIPLINA DEI SACRAMENTI, De Regulis servandis ad
nullitatem sacrae Ordinationis declarandam, 16.10.2001, in:
Enchiridion Vaticanum, vol. 20, 1276-1297 (decreto, istruzione
di 32 articoli).
4. Partykularne akty normatywne (np. Konferencji Biskupów (1421 ż 2, 1425 ż 4, 1439)
lub biskupa diecezjalnego (1423, 1470 ż 1, 1561, 1649 ż 1). Stolica Apostolska może
wydać dla Kościołów Partykularnych jakiegoś kraju specjalne indulty dotyczące
sÄ…downictwa.
5. Do z
ródeł kan. prawa procesowego w szerokim tego słowa znaczeniu zaliczają się
także wyroki Roty Rzymskiej i wyroki Sygnatury Apostolskiej.
 16
II. STRUKTURA S
DOWNICTWA KOÅšCIELNEGO
2.1. Pojęcia wstępne: trybunał, instancja, stopień, rodzaj
Trybunał (tribunal) - pojęcie wieloznaczne: zazwyczaj należy rozumieć samego
sędziego, czasem sędziego wraz ze wszystkimi towarzyszącymi mu w procesie osobami, a
także miejsce, w którym sędzia spełnia swe urzędowe funkcje i wydaje wyrok.
Instancja (instantia) posiada też kilka znaczeń: proces w ogóle (przebieg całego
procesu); określona część procesu kanonicznego rozpoczynającą się zawiązaniem sporu, a
kończącą zazwyczaj wyrokiem (kan. 1517); ilość rozpatrywań i rozstrzygnięć w jednej i tej
samej sprawie, co jest zazwyczaj równoznaczne z określeniem stopnia jurysdykcji trybunału
(trybunały pierwszej, drugiej, czy trzeciej instancji).
Stopień (gradus) oznacza miejsce zajmowane przez trybunał w porządku
hierarchicznym sądownictwa kościelnego.
Ilość stopni trybunałów odpowiada zazwyczaj ilości instancji; na ogół też, z pewnymi
tylko wyjątkami, trybunały pierwszego stopnia przeprowadzają proces w pierwszej instancji.
Rodzaj (genus) trybunału kościelnego jest uzależniony od tego, które z kryteriów
bierzemy przede wszystkim pod uwagÄ™:
- ze względu na pochodzenie: z prawa Bożego (papieski i biskupie) oraz z prawa kościelnego
(metropolitalne, Stolicy Apostolskiej, zakonne, itd.);
- ze względu na charakter władzy sądowej: zwyczajne, które jurysdykcję sądową mają z mocy
samego prawa oraz delegowane, które mają władzę sądowniczą na mocy zlecenia;
- ze względu na zakres rozpatrywanych spraw: powszechne  powołane z reguły do
rozpatrywania wszystkich sporów niezastrzeżonych oraz specjalne  powołane do sądzenia
niektórych spraw wydzielonych (np. zakonnych);
- ze względu na terytorium na którym wykonują władzę sądową: diecezjalne, metropolitalne i
Stolicy Apostolskiej, zakonne;
- ze względu na hierarchiczny stosunek do siebie: równorzędne, podległe czyli niższe oraz
nadrzędne czyli wyższe i najwyższe;
- ze względu na skład osobowy: jednoosobowe i kolegialne.
 17
2.2. Hierarchia trybunałów kościelnych
Podstawą hierarchicznego systemu sądownictwa kościelnego jest prawo Boże: prymat
św. Piotra i jego następców daje podwaliny najwyższej władzy sądowniczej w Kościele,
której z kolei podlegają biskupi, sami będący również sędziami z ustanowienia Bożego.
Wokół tych dwóch trybunałów, pozostających pomiędzy sobą w relacji hierarchicznej,
uformowała się cała sieć innych trybunałów, z ustanowienia kościelnego.
A. TRYBUNAA
Y ZWYCZAJNE
2.2.1. Trybunały pierwszej instancji
a) diecezjalny biskupa (1419) oraz trybunały struktur kościelnych które są
zrównane z diecezją: prałatura terytorialna, opactwo terytorialne, wikariat
apostolski, prefektura apostolska, administratura apostolska erygowana na stałe
(368).
b) t. międzydiecezjalny. Może być utworzony przez kilku biskupów
diecezjalnych za aprobatą Stolicy Apostolskiej (1423 ż 1) dla wszystkich
spraw albo tylko dla niektórych (ż 3).
c) zakonny (1427).
2.2.2. Trybunały drugiej instancji
a) metropolitalne dla spraw rozstrzyganych w I instancji przez trybunały
biskupów sufraganów (1438 n. 2).
b) trybunały na stałe wybrane przez metropolitów i zatwierdzone przez Stolicę
Apostolską jako trybunały apelacyjne od wyroków sądów metropolitalnych
(1438 n. 3).
c) metropolitalny dla spraw rozstrzyganych w I instancji przez trybunał
międzydiecezjalny, którego diecezje są sufragalnymi tej samej archidiecezji
(1439 ż 1).
d) trybunał ustalony przez Konf. Episkopatu za zgodą Stolicy Apostolskiej dla
spraw rozstrzyganych w I instancji przez trybunał międzydiecezjalny, którego
diecezje nie są sufragalnymi tej samej archidiecezji (1439 ż 1).
 18
e) trybunał ustalony przez Konf. Ep. za zgodą Stolicy Apostolskiej poza
wypadkami wymienionymi w punkcie c i d. (trybunał narodowy) (1439 ż 2).
f) zakonny.
g) Rota Rzymska stanowi konkurencyjny trybunał II instancji w stosunku do
spraw osądzających w I instancji przez zwyczajne trybunały (1444 ż 1 n. 1).
2.2.3. Trybunały III i dalszej instancji
a) w zasadzie jedynym trybunałem trzeciej i dalszej instancji jest Rota
Rzymska (1444 ż 1 n. 2) w stosunku do wszystkich trybunałów II
instancji na całym świecie i do spraw rozpatrywanych już przez samą
RotÄ™ RzymskÄ…
b) wyjątkowo, mocą specjalnego przywileju, Rota Hiszpańska w
Madrycie; dawnej posiadały go także Węgry i Polska.
2.2.4. Trybunał Najwyższy
Jest nim Najwyższy Trybunał Sygnatury Apostolskiej (1445) stanowiący raczej
trybunał kasacyjny i do zadań specjalnych.
B. TRYBUNAA
Y SPECJALNE
W Kościele istnieją trybunały specjalne, które w rzeczywistości nie zawsze są
trybunałami w ścisłym znaczeniu. Nazywają się trybunałami, ponieważ stosują procedurę
trybunałów, procedurę sądową. Są nimi m.in.:
 Najwyższy Trybunał Kongregacji Nauki Wiary (właściwa w
sprawach nauki i moralności chrześcijańskiej);
 Kongregacja Nauki Wiary: rozwiązanie związku małżeńskiego na
korzyść wiary;
 Penitencjaria Apostolska: w zakresie wewnętrznym
pozasakramentalnym;
 Kongregacja ds. Kanonizacyjnych;
 19
 Kongregacja ds. Duchowieństwa: dyspensa od obowiązków
wynikających ze święceń.
2.3. Nadrzędna rola Papieża (kan. 1417)
Papież jako najwyższy sędzia stoi ponad całą strukturą sądownictwa kościelnego.
Najwyższa sądownicza władza papieża odnosi się do wszystkich spraw podlegających
jurysdykcji Kościoła. Stąd każdy wierny ma prawo skierować lub wprowadzić do Stolicy
Apostolskiej swoją sprawę sporną lub karną, bez względu na to jaki stopień trybunału ją
rozpatruje, lub w jakim stadium znajduje się spór (kan. 1417 ż 1).
Możliwość zwrócenia się do Papieża rozumiana jest bardzo szeroko:
- ze względu na podmiot dotyczy wszystkich wiernych;
- ze względu na przedmiot obejmuje wszystkie możliwe sprawy sporne i karne;
- ze względu na stan sprawy pozwala przedstawić Papieżowi zarówno sprawy nie
wniesione jeszcze przed żaden trybunał, jak i będące już w toku przed jakimkolwiek
trybunałem niższym;
- ze względu na czas, wierni nie są skrępowani ani stopniem trybunału, który sprawę
rozpatruje, ani etapem, na którym spór się znajduje, ani nawet wyrokiem czy wyrokami, mocą
których spór przeszedł w stan rzeczy osądzonej.
Te szerokie uprawnienia wiernych nie mogą stać na przeszkodzie wymiarowi
sprawiedliwości drogą normalną (odwołanie się, provocatio), dlatego też prawo postanawia,
że rekurs wniesiony do Stolicy Apostolskiej nie zawiesza, z wyjątkiem wypadku apelacji,
wykonywania jurysdykcji u sędziego, który już zaczął rozpatrywać sprawę. Sędzia ten może
sprawę prowadzić dalej, aż do ostatecznego wyroku, o ile nie stwierdzi, że Stolica Apostolska
przywołała ją przed swój trybunał (kan. 1417 ż 2).
Do Papieża można się odwołać w dwojaki sposób: poprzez rekurs pozasądowy albo
sÄ…dowÄ… apelacjÄ™.
2.4. Wzajemne relacje trybunałów
Z wyjątkiem spraw zarezerwowanych Stolicy Apostolskiej (Papieżowi, Sygnaturze
Apostolskiej, Rocie Rzymskiej), albo przed nią przywołanych, wszystkie inne są
 20
rozpatrywane przez cały system trybunałów kościelnych pierwszej i drugiej instancji. Z tym
systemem sÄ… zwiÄ…zane trzy kwestie:
2.4.1. Autonomia trybunałów
Wszystkie trybunały kościelne cieszą się pełną autonomią. W wydawaniu wyroku nie
podlegają one władzy biskupa ordynariusza ani władzy innych wyższych trybunałów, które
nie mogą poprawiać wydanego wyroku, chociaż mogą go zmienić w instancji apelacyjnej.
Wyjątek: niższy trybunał musi zmienić swą decyzję na zlecenie wyższego, gdy na
skutek rekursu, wyższy trybunał uzna, że należy przyjąć skargę powodową, odrzuconą
uprzednio przez trybunał niższy (kan. 1505 ż 4); inne podobne wyjątki - kan. 1634 ż 2; 1646.
2.4.2. Zależność administracyjna trybunałów
W porządku dyscyplinarnym, niższy stopniem trybunał nie jest zależny od wyższego,
podlega jednak temu zwierzchnikowi kościelnemu, który go powołał. Tak więc biskup
diecezjalny ma prawo nominacji na stanowiska sędziów i innych urzędników trybunału,
upominania i karania urzędników za ich ewentualne niedbalstwa i wykroczenia oraz usuwania
ich z zajmowanych stanowisk.
Wszystkie trybunały na całym świecie podlegają nadzorowi Najwyższego Trybunału
Sygnatury Apostolskiej, który czuwa nad właściwym wymiarem sprawiedliwości.
2.4.3. Wzajemna pomoc trybunałów (kan. 1418)
Zasięg jurysdykcji większości trybunałów kościelnych jest terytorialnie ograniczony.
Sędzia nie może, bez naruszenia ustalonego porządku prawnego, wykonywać swej władzy
sądowej na obcym terenie (wyjątki), ma jednak prawo żądać pomocy w wykonywaniu
niezbędnych czynności procesowych, od każdego innego trybunału.
 Każdy trybunał ma prawo do zwrócenia się do innego trybunału z prośbą o pomoc w
przeprowadzeniu instrukcji procesu lub doręczeniu pism sądowych (1418).
Pomoc może dotyczyć wszystkich czynności procesowych, które trybunał uzna za
konieczne dla sprawy (przesłuchanie świadków, zbadanie dokumentów, dokonanie oględzin
miejsca, doręczenie pisma procesowego). Trybunał wezwany jest obowiązany udzielić
żądanej pomocy (wyjaśnić powody odmowy).
 21
Wezwanie o pomoc (rekwizycja) powinno być wykonane zgodnie z obowiązującymi
przepisami prawa procesowego i z przysłaną instrukcją.
 22
III. KOMPETENCJE S
DÓW KOŚCIELNYCH (1404-1416)
3.1. Pojęcie sądu właściwego
Pojęcie sąd właściwy (forum competens) pochodzi z prawa rzymskiego.
3.1.1. Pojęcie forum
Znaczenie dosłowne: plac publiczny (rynek).
U starożytnych Rzymian:
- publiczne miejsce przeznaczone do kupna i sprzedaży towarów, czyli targ (f.
boarium, vinorum, granarium),
- publiczne miejsce służące do załatwiania wszelkiego rodzaju spraw, czyli rynek (f.
flavianum, Traiani).
W prawie procesowym (rzymskim, kanonicznym): terytorium, nad którym sędzia
sprawował jurysdykcję lub miejsce w którym rozstrzygano spór (trybunał, audytorium,
konsystorz); sędzia, władza sądowa w ogólności (jurysdykcja), właściwość (kompetencja)
trybunału lub sędziego.
Wszystkie wymienione procesowe znaczenia forum znajdujemy w kodeksowym
prawie procesowym. Pojęcie forum odnosi się do władzy sędziowskiej (posiada forum
czynnie) i do stron procesowych (posiada forum biernie).
Forum, pojęte przede wszystkim jako trybunał, dzieli się na różne rodzaje w
zależności od przyjętego kryterium podziału.
1o  sposób ustanowienia: f. prawne: określone i wyznaczone przez samo prawo
f. umowne: określono przez prawo w zależności od umowy
stron procesowych
2o  rozpatrywane sprawy: f. konieczne (wyłączne dla określonych spraw) - istnieje
obowiÄ…zek korzystania tylko z niego z wykluczeniem innych
trybunałów, stanowiących dla stron forum prawne (1410), np.
sprawy zastrzeżone Papieżowi, Rocie Rzymskiej
f. dowolne (niekonieczne)  można sobie wybrać spośród kilku
możliwych, np. kan. 1673 (4)
f. ogólne  pozwala na osądzenie każdej sprawy zgodnie z
tytułem (f. miejsca stałego zamieszkania)  408
 23
f. specjalne  pozwala na osądzenie jedynie określonych spraw
(f. oparte na tytule przestępstwa)  1412, np. Najwyższy
Trybunał Kongregacji Nauki Wiary
3o  osoby, których sprawy rozpatruje trybunał:
f. wspólne: przeznaczone dla wszystkich wiernych
f. uprzywilejowane: przeznaczone do rozpatrywania spraw osób
posiadających wysoką godność kościelną lub państwową
(1405), np. sprawy zastrzeżone Papieżowi, Rocie Rzymskiej
4o  terytorium którego dotyczy:
f. powszechne: przeznaczone dla wiernych całego Kościoła
f. partykularne: służy wiernym Kościoła partykularnego
5o  rodzaj trybunału działającego w sprawie:
f. zwyczajne: trybunały zwyczajne działające na zasadzie
władzy zwyczajnej
f. nadzwyczajne: trybunały nadzwyczajne działające na zasadzie
władzy delegowanej
6o  posiadanie przez trybunał odpowiedniej władzy:
f. właściwe, czyli sąd właściwy
f. niewłaściwe, czyli sąd niewłaściwy
3.1.2. Pojęcie właściwości (kompetencja  competentia)
Właściwość (kompetencja) to:
- część jurysdykcji przydzielonej każdemu trybunałowi,
- zakres władzy sądowniczej każdego z trybunałów pozwalający na wykonywanie
jurysdykcji w konkretnych przypadkach.
Zakres ten może być określony kryteriami:
- osobowymi (dotyczy określonych osób),
- terytorialnymi (określa zasięg terytorialny),
- funkcjonalnymi (uhierarchizowanie właściwości)  stopnie.
W granicach tych kryteriów można wskazać cały szereg ustalonych przez
ustawodawcę tzw. tytułów właściwości, czyli konkretnych z
ródeł pozwalających określić, na
jakiej zasadzie trybunał jest właściwy w danej sprawie.
 24
3.1.3. Pojęcie sądu właściwego
Sąd właściwy to ten trybunał, który ze względu na przedmiot sporu i stronę pozwaną,
bÄ…dz
inne okoliczności określone w prawie, jest upoważniony do rozpoznania i
rozstrzygnięcia sprawy.
Aby zatem sąd mógł przyjąć sprawę do swojego rozpatrzenia i rozstrzygnięcia, musi
być właściwy. Sam urząd sędziego jeszcze do tego nie upoważnia. Sędzia bowiem może być
niewłaściwy ze względu na brak jurysdykcji nad daną sprawą (niewłaściwość sądu).
3.1.4. Niewłaściwość sądu
Niewłaściwość sądu to brak jurysdykcji, władzy sądowniczej do sądowego
rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy; może być ona bezwzględna lub względna.
Bezwzględnej niewłaściwości sądu nie można w żaden sposób usunąć przez rozszerzenie
jurysdykcji, natomiast względny brak właściwości może być usunięty przez rozszerzenie
posiadanej już przez sędziego jurysdykcji.
Bezwzględna niewłaściwość sądu oparta jest na kryteriach osobowych i stopni
trybunałów, a względna niewłaściwość  na kryteriach terytorialnych.
3.2. Podstawowe zasady właściwości sądu
1o Nikogo nie można pozwać inaczej, jak tylko przed właściwy trybunał kościelny (1406,
1407).
2o Powód winien dochodzić swych praw przed trybunałem właściwym dla pozwanego (actor
sequitur forum partis conventae 1407 ż 3).
3o Jeśliby pozwany posiadał kilka trybunałów właściwych do rozpatrzenia jego sprawy,
powodowi przysługuje prawo wyboru trybunału (1407 ż 3). (optio fori actori conceditur).
3.3. Sądowa nietykalność Papieża (1404)
Papież jako zastępca Chrystusa na ziemi i najwyższa władza Kościoła, nie podlega
żadnej władzy kościelnej (331, 333, 1), nie może być pozwany przez żaden sąd kościelny ani
w sprawach spornych, ani w sprawach karnych. Nie może go sądzić ani kolegium
 25
kardynalskie, ani synod biskupów, ani sobór powszechny, ani ogół wiernych; nie sprawują
bowiem oni nad nim żadnej jurysdykcji.
Zasada ta jest wyrażona w kan. 1404: Prima Sedes a nemine iudicatur (Stolica
Piotrowa nie może być sądzona przez nikogo).
W razie przekroczenia przepisu kan. 1404 akta i orzeczenia uważa się za niebyłe
(1406 ż 1). Niewłaściwość każdego sądu wobec Papieża jest bezwzględna.
3.4. Właściwość trybunałów uprzywilejowanych
Każda sprawa, sporna czy karna, winna być rozpatrywana w trybunale I stopnia i
kolejno w wyniku apelacji przechodzić do trybunałów wyższych, aż do jej ostatecznego
załatwienia.
Istnieją jednak sprawy, które ze względu na ich znaczenie lub ze względu na
zaangażowane w nich osoby, są zarezerwowane trybunałom hierarchicznym wyższym.
Sprawy te posiadają forum uprzywilejowane i są zarezerwowane samemu papieżowi lub
trybunałom Stolicy Apostolskiej. Niewłaściwość innych sędziów jest tutaj bezwzględna (1406
ż 2).
3.4.1. Sprawy zarezerwowane Papieżowi
Biskupowi Rzymskiemu są zarezerwowane następujące sprawy (1405 ż 1):
1o  sprawy tych, którzy sprawują najwyższą władzę państwową:
2o  sprawy kardynałów (od chwili promocji na konsystorzu [351 ż 2])
3o  sprawy legatów Stolicy Apostolskiej (362-367)
4o  sprawy karne biskupów (diecezjalnych i tytularnych)
5o  inne sprawy, które przywołał przed swój sąd.
Papież nie rozpoznaje ich osobiście, lecz zazwyczaj zleca je do rozpatrzenia specjalnej
komisji albo określonemu trybunałowi lub innej Dykasterii Kurii Rzymskiej.
Również czynności urzędowe lub dokumenty zatwierdzone przez Papieża w formie
specjalnej (wyraz
ne i imienne uznanie przez papieża na specjalnej audiencji lub poprzez
osobny dokument) nie mogą być rozpatrywane przez sędziego bez polecenia papieskiego
(1405 ż 2; SEGRETERIA DI STATO, Regolamento Generale della Curia Romana,
30.04.1999, in: AAS 91 (1999) 629-699).
 26
Inne decyzje Kurii Rzymskiej mogą być przedmiotem rozpoznania sędziowskiego
(1445 ż 1-2).
3.4.2. Sprawy zarezerwowane Najwyższemu Trybunałowi Kongregacji Nauki Wiary
Przestępstwa:
- przeciwko wierze,
- niektóre przestępstwa związane ze sprawowaniem sakramentów (Pokuty i Eucharystii),
- niektóre przestępstwa przeciwko moralności.
(kan. 1362 ż 1, 1o; JP II, Konst. ap. Sacramentorum sanctitatis tutela, 30.04.2001, z
póz
n. zm.)
3.4.3. Sprawy zarezerwowane Rocie Rzymskiej (1405 ż 3)
 sądzenie biskupów w sprawach spornych, z zachowaniem przepisu k. 1419 ż 2 (jeśli
spór dotyczy praw lub dóbr doczesnych osoby prawnej reprezentowanej przez
biskupa diecezjalnego, wówczas w pierwszej instancji rozpatruje sprawę trybunał
apelacyjny).
 sądzenie w sprawach spornych i karnych opata prymasa, opata przełożonego
kongregacji monastycznej oraz najwyższego przełożonego instytutów zakonnych na
prawie papieskim.
 sądzenie diecezji i innych osób kościelnych (fizycznych i prawnych), które nie mają
niższego przełożonego od Biskupa Rzymskiego:
·ð niektóre osoby w Kurii Rzymskiej (audytorzy Roty Rzymskiej w
sprawach o naruszenie tajemnicy czy spowodowanie szkód dla
procesujących się stron; najwyżsi przełożeni stowarzyszeń życia
apostolskiego i instytutów świeckich);
·ð instytuty życia konsekrowanego na prawie papieskim, kongregacje
mnisze, prałatury personalne, opactwa terytorialne, wikariaty
apostolskie, prefektury apostolskie, administratury apostolskie
erygowane na stałe, kongregacje i urzędy Kurii Rzymskiej...
 27
3.5. Tytuły właściwości trybunałów wspólnych (zwyczajnych, pierwszej instancji)
Tytułami tymi są:
1. Tytuł pobytu (znany, tułacza, nieznany).
a) Pobyt znany:  Każdy może być pozwany przed trybunał stałego lub tymczasowego
miejsca zamieszkania (1408).
Członkowie instytutów zakonnych i stowarzyszeń życia apostolskiego nabywają stałe
zamieszkanie w miejscu, gdzie jest położony dom, do którego należą; tymczasowe
zamieszkanie w domu, w którym przebywają, zgodnie z kan. 102 ż 2 (103).
Osoba małoletnia z konieczności ma pobyt stały lub tymczasowy tego, którego władzy
podlega. Po wyjściu z dzieciństwa (7 lat) osoba ta może nabyć również własny pobyt
tymczasowy, a po usamodzielnieniu się zgodnie z przepisami prawa cywilnego  także
własny pobyt stały (105 ż 1).
Ktokolwiek z innego powodu niż małoletniość został prawnie oddany pod czyjąś
opiekę lub kuratelę, ma pobyt stały lub tymczasowy opiekuna lub kuratora (105 ż 2).
Osoby prawne mają swój pobyt w miejscu ich erygowania lub zarządzenia.
b) Pobyt tułacza (osoba fizyczna, która nie ma nigdzie ani stałego, ani tymczasowego
pobytu  100). Tułaczowi przysługuje trybunał tego miejsca, na którym aktualnie przebywa
(1409 ż 1).
c) Pobyt nieznany:  Ten, którego ani pobyt stały lub tymczasowy, ani miejsce
zamieszkania nie są znane, może być pozwany przed trybunał powoda, jeżeli nie przysługuje
mu trybunał z innego tytułu prawnego (1409 ż 2).
2. Tytuł położenia rzeczy:  Z racji położenia rzeczy (budynek, działka), stronę
można pozwać przed trybunał miejsca, w którym znajduje się rzecz sporna, ilekroć sprawa
dotyczy tej rzeczy albo chodzi o bezprawne pozbawienie (1410).
3a. Tytuł umowy. Z tego tytułu mogą być kompetentne trzy trybunały do
rozstrzygnięcia sporu:
 28
 Trybunał wybrany przez strony (tym samym wyklucza się pozostałe
dwa trybunały): zawierając umowę (lub w póz
niejszej umowie),
strony mogą uzgodnić trybunał, który w razie konieczności rozpatrzy
spór dotyczący zawartej umowy.
 Trybunał miejsca, w którym zawarto umowę.
 Trybunał miejsca wypełnienia umowy (1411 ż 1).
W przypadku trybunału zawarcia umowy lub jej wykonania strona pozwana powinna
w chwili jej wezwania faktycznie przebywać w miejscu zawarcia umowy albo jej wykonania
albo przynajmniej na terytorium podległym danemu trybunałowi.
3a. Tytuł innego zobowiązania niż umowa (1411 ż 2): jeśli sprawa dotyczy
zobowiązań wypływających z innego tytułu niż umowa (wyrok, testament, szkoda
spowodowana przestępstwem), stronę można pozwać przed trybunał miejsca, w którym
zobowiązanie podjęto lub powinno być wykonane.
4. Tytuł przestępstwa: w sprawach karnych oskarżony może być pozwany przed
trybunał miejsca, w którym przestępstwo zostało dokonane (1412).
Miejscem przestępstwa jest to, w którym zostało ono dokonane, chociażby czynności
przygotowawcze wykonano gdzie indziej, albo też skutek przestępstwa nastąpił gdzie indziej.
Przy przestępstwach ciągłych, na które składa się wiele działań wykonywanych na terenach
podległych różnym trybunałom, każdy z tych trybunałów będzie właściwy do ich osądzania,
przy czym obowiązywać będzie zasada wyprzedzenia.
5. Tytuł miejsca zarządzania oraz ostatniego pobytu spadkodawcy lub zapisodawcy
(1413):
1  w sprawach dotyczących zarządu  przed trybunał miejsca, w którym był on
wykonywany. ZarzÄ…d obejmuje administracjÄ™ publicznÄ… i prywatnÄ…. Jako miejsce
wykonywania zarządu należy uważać główną siedzibę administracyjną. Strona może być
pozwana także przed trybunał swego miejsca pobytu.
2  w sprawach dotyczących dziedziczenia lub pobożnych legatów  przed trybunał
ostatniego stałego lub tymczasowego miejsca pobytu lub zamieszkania, zgodnie z przepisami
kanonów 1408-1409 spadkodawcy lub zapisodawcy.
 29
6. Tytuł łączności spraw:  Z racji łączności sprawy ze sobą związane powinny być
rozpatrywane przez jeden i ten sam trybunał oraz w tym samym procesie, chyba że
sprzeciwiłby się temu przepis ustawy (1414).
Uważa się, że zachodzi łączność spraw, jeśli sprawy posiadają ten sam przedmiot
sporu i tę samą podstawę prawną roszczenia. Decyzję o łączności spraw podejmuje sędzia: on
powołuje przed swój trybunał wszystkie inne sprawy pozostające w łączności ze sprawą
sporną. Korzyści: łatwiejsze i lepsze rozpatrzenie rozstrzygnięcie łączących się ze sobą
spraw; skrócenie czasu postępowania; obniżenie kosztów procesu.
A
ączność spraw posiada granice określone przez przepisy prawa: sędzia nie może
rozpatrywać skargi, w stosunku do której jest bezwzględnie niekompetentny (1406),
wymagany jest sędzia kolegialny, wymagany jest inny stopień trybunału.
7. Tytuł wyprzedzenia:  Z racji wyprzedzenia, jeśli dwa lub więcej trybunałów jest
równie właściwych, ten jest uprawniony do rozpatrzenia sprawy, który pierwszy wezwał
prawnie stronÄ™ pozwanÄ… (1415).
Zasada wyprzedzenia pozwala na ustalenie należytego porządku w działalności
trybunałów równocześnie właściwych w stosunku do określonej sprawy, na uniknięcie
konfliktów właściwości.
Wyprzedzenie to prawo pierwszeństwa do rozpoznania sprawy, skutek legalnie
dokonanego wezwania, przez które sędzia tak wyprzedza jurysdykcję innego trybunału
właściwego, że nie może się on zajmować się sprawą.
Wyprzedzenie dochodzi do skutku w momencie doręczenia pozwu i może mieć
miejsce we wszelkiego rodzaju sprawach wchodzących w zakres właściwości względnej; nie
jest natomiast w stanie przełamać ograniczeń wynikających z bezwzględnego braku
właściwości.
3.6. Konflikty kompetencyjne (1416)
Konflikty kompetencji zachodzące pomiędzy trybunałami podlegającymi temu
samemu trybunałowi apelacyjnemu rozstrzyga tenże trybunał apelacyjny, natomiast w
przypadku przeciwnym konflikty kompetencyjne rozstrzyga Sygnatura Apostolska.
 30
IV. ORGANIZACJA S
DÓW KOŚCIELNYCH (1419-1445)
Wewnętrzna organizacja trybunałów kościelnych, szczególnie trybunału pierwszej
instancji.
4.1. Trybunał pierwszej instancji
Trybunał pierwszej instancji jako pierwszy rozpatruje określoną sprawę sporną; jest to
zazwyczaj trybunał diecezjalny.
4.1.1. WÅ‚adza sÄ…downicza biskupa diecezjalnego
Sędzia kościelny to urząd publiczno-kościelny, mający udział we władzy sądowniczej,
rozpatrujÄ…cy i rozstrzygajÄ…cy sprawy sporne i karne zgodnie z przepisami kanonicznego
prawa materialnego i procesowego.
Sędzia nabywa władzę sądowniczą:
- w ramach otrzymanej władzy rządzenia (135 ż 1);
- w wyniku powierzenia mu urzędu sędziego (kan. 1421 ż 1).
Sędziami pierwszej instancji są:
- biskup diecezjalny (391 ż 1) wykonujący władzę sądowniczą osobiście albo poprzez
wyznaczone przez siebie osoby (kan. 1419 ż 1);
- kierujący kościelnymi jednostkami administracyjnymi zrównanymi z diecezją (prałat
terytorialny, opat terytorialny, wikariusz apostolski, prefekt apostolski, administrator
apostolski)  kan. 368 i 381 ż 2.
Każdy biskup diecezjalny jest sędzią pierwszej instancji dla wszystkich spraw
pojawiających się na podległym mu terytorium, o ile nie są wprost wyjęte spod jego
jurysdykcji (kan. 1419 ż 1.
4.1.2. Wikariusz sÄ…dowy i jego pomocnicy
Wikariusz sądowy (oficjał)  sędzia posiadający zwyczajną władzą sądowniczą w
diecezji, wykonywaną w imieniu biskupa diecezjalnego. Każdy biskup diecezjalny ma
obowiązek ustanowienia takiego urzędu i powołania na niego odpowiedniej osoby, różnej od
wikariusza generalnego. Ta sama osoba mogłaby pełnić obie funkcje jednocześnie tylko w
 31
szczególnych okolicznościach (mało spraw, inne rozwiązanie w sprawach sądowych  por.
kan. 1420 ż 1). W przypadku dużej liczby wpływających biskup diecezjalny mógłby powołać
jednego lub kilku pomocników wikariusza sądowego (pomocniczy wikariusz sądowy,
wiceoficjał  por. kan. 1420 ż 2).
Władza wikariusza sądowego, zwyczajną, ma charakter zastępczy, i dlatego stanowi
on jeden trybunał z biskupem diecezjalnym (kan. 1420 ż 2); nie można zatem apelować od
orzeczeń wikariusza sądowego do biskupa diecezjalnego.
Biskup diecezjalny może ograniczyć władzę wikariusza sądowego, zastrzegając dla
siebie niektóre sprawy.
Zadania wikariusza sÄ…dowego:
- zadania sądowe (sędzia jednoosobowy albo przewodniczący trybunału kolegialnego),
- zadania administracyjne (wyznaczanie spraw i kolegiów sędziowskich, zarządzanie
działalnością trybunału, kwestie dyscyplinarne w sądzie  por. kan. 1457 ż 2).
Wymagania (kwalifikacje):
- święcenia prezbiteratu;
- dobra opinia;
- doktorat albo przynajmniej licencjat z prawa kanonicznego;
- ukończony 30 rok życia (kan. 1420 ż 4).
Kodeks nie określa długości kadencji oficjała i wiceoficjała; kan. 1422 postanawia, że
powinni być mianowani na czas określony.
NB! Obydwaj pozostają na urzędzie w okresie wakatu stolicy biskupiej, zaś administrator
apostolski nie może ich usunąć z urzędu, chyba że w wyniku popełnionego przestępstwa.
Nowy biskup powinien ich potwierdzić na urzędzie (por. kan. 1420 ż 5).
4.1.3. Sędziowie diecezjalni
Niektóre sprawy muszą być rozpatrywane i rozstrzygane przez trybunał kolegialny (3
sędziów), dlatego biskup diecezjalny powinien mianować także sędziów diecezjalnych (por.
kan. 1421 ż 1).
Wymagania:
- duchowni (diakon, pezbiter, biskupi), ale konferencja biskupów może zezwolić, aby na
urząd sędziego mianować osobę świecką (w razie konieczności mogłaby wejść w skład
trybunału kolegialnego, obok 2 lub 4 sędziów duchownych  por. kan. 1421 ż 2);
- dobra sława;
 32
- doktorat lub przynajmniej licencjat z zakresy prawa kanonicznego (por. kan. 1421 ż 3).
Długość kadencji sędziów diecezjalnych powinna być określona w dekrecie
nominacyjnym (por. kan. 1422). Ich usunięcie z urzędu może nastąpić jedynie na podstawie
prawnej i ważnej przyczyny. Administrator apostolski nie może ich zwolnić z urzędy (chyba,
że dopuścili się przestępstwa), a nowy biskup diecezjalny powinien ich zatwierdzić albo
odwołać (por. tamże).
4.1.4. Trybunał jednoosobowy
Stanowi go oficjał lub wiceoficjał, sędzia diecezjalny lub sędzia delegowany.
Rozpatruje i rozstrzyga sprawy, które nie są zastrzeżone trybunałowi kolegialnemu. Sędzia
jednoosobowy może skorzystać z pomocy i doradztwa asesorów (czynny udział w procesie 
studiowanie akt procesowych, opiniowanie sprawy). Ich opinie majÄ… charakter doradczy).
Asesorem może być osoba duchowna lub świecka, odznaczająca się prawością życia (por.
kan. 1424). Sędzia wybiera ich spośród osób mianowanych do tych zadań przez biskupa
diecezjalnego albo spośród sędziów diecezjalnych.
Udział asesorów w procesie jest fakultatywny.
4.1.5. Trybunał kolegialny
To kolegium sądzące z 3 lub 5 sędziów diecezjalnych, działające w imieniu biskupa na
mocy władzy zwyczajnej. Trybunał kolegialny ma większą możliwość obiektywnego
rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy.
Trybunałowi kolegialnemu, złożonemu z 3 sędziów, są zastrzeżone:
 sprawy sporne: o nieważność święceń kapłańskich i węzła
małżeńskiego;
 sprawy karne: o przestępstwa, które mogą pociągać za sobą kary
wydalenia ze stanu duchownego, o wymierzenie lub stwierdzenie
ekskomuniki (1425 ż 1).
Kodeks daje także biskupowi możliwość powierzenia spraw trudniejszych i większej
wagi sądowi złożonemu z 3 lub 5 sędziów (1425 ż 2).
 33
4.1.5.1. Sposób ustanawiania kolegium sędziowskiego
Powołuje je oficjał zgodnie z ustalonym porządkiem (regulamin sądu). Biskup może w
niektórych przypadkach inaczej postąpić (1425 ż 3).
Sędzia powołany do kolegium powinien uczestniczyć w całym procesie, aż do
zakończenia sprawy. Tylko bardzo ważna przyczyna może upoważnić oficjała do zastąpienia
go innym sędzią diecezjalnym (w dekrecie należy podać powód  por. kan. 1425 ż 5).
4.1.5.2. Odstępstwa od sądowej zasady kolegialności
Ustawodawca kościelny przewiduje sytuację, w której okaże się niemożliwe
ustanowienie trybunału kolegialnego (misje, małe diecezje, mało duchownych). Wówczas
konferencja biskupów może zezwolić biskupowi na powierzenie spraw jednemu sędziemu
duchownemu. Jeśli to będzie możliwe, sędzia powinien dobrać sobie do pomocy asesora i
audytora (1425 ż 4).
KPK z 1917 nie przewidywał odstępstwa od sądowej zasady kolegialności.
Sposób działania trybunału kolegialnego: działa kolegialnie, wyroki wydaje
większością głosów (1426 ż 1).
Pominięcie zasady kolegialności powoduje nieważność wyroku (nieważność usuwalna
 kan. 1622, 1,3).
Trybunałowi kolegialnemu powinien przewodniczyć  w miarę możności  oficjał lub
wiceoficjał (1426 ż 2). W razie potrzeby może nim być także sędzia diecezjalny.
Zadania przewodniczącego: kierowanie całym procesem zgodnie z przepisami prawa
procesowego. Od decyzji przewodniczącego przysługuje rekurs do kolegium (1505, 4).
4.1.6. Audytor (1428)
Audytor (instruktor) to pomocnik powołany do przeprowadzenia instrukcji sprawy
(zebrania materiału dowodowego). Powołuje go sędzia jednoosobowy lub przewodniczący
kolegium sędziowskiego spośród sędziów trybunału diecezjalnego lub spośród osób
specjalnie powołanych przez biskupa do tego zadania (1428 ż 1).
 34
Udział audytora nie jest bezwzględnie konieczny. Jego obecność w procesie daje
jednak wiele korzyści: szybsze prowadzenie sprawy, lepsze wyświetlenie stanu faktycznego
sprawy, usunięcie niebezpieczeństwa subiektywizmu).
Audytorem może być osoba duchowna lub świecka, odznaczająca się dobrymi
obyczajami, roztropnością i wiedzą (1428 ż 2).
Audytor, w razie potrzeby i o ile nie będzie to sprzeczne z poleceniem sędziego, sam
może decydować w czasie wykonywania swego zadania, które dowody i w jaki sposób mogą
być zebrane (1428 ż 3).
4.1.7. Relator (1429)
Relator (ponens) to jeden z sędziów trybunału kolegialnego, składający kolegium
sprawozdania z aktualnego stanu sprawy oraz sporządzający na piśmie wyrok (1429).
Relatora wyznacza przewodniczący trybunału kolegialnego. W razie zaistnienia
słusznej przyczyny może go zastąpić innym sędzią (votum separatum) (1429).
4.1.8. Rzecznik sprawiedliwości i obrońca węzła
Rzecznik sprawiedliwości to osoba, które zadaniem jest obrona dobra publicznego.
Musi on występować:
 w sprawach spornych, w których może być zagrożone dobro
publiczne (np. nieważność małżeństwa, kapłaństwa);
 we wszystkich sprawach karnych (1430), w których występuje w
charakterze powoda.
Rzecznik sprawiedliwości działa z nakazu ustawy, z nakazu biskupa diecezjalnego
albo z natury rzeczy (1431 ż 1).
Obrońca węzła to osoba, której zadaniem jest obrona węzła święceń i węzła
małżeńskiego. Obrona ta polega na przedkładaniu tego wszystkiego, co w sposób rozumny
można użyć przeciwko nieważności święceń lub nieważności albo rozwiązaniu małżeństwa
(1432).
Jeśli rzecznik sprawiedliwości lub obrońca węzła nie zostaną wezwani w sprawach, w
których ich obecność jest wymagana, wówczas akta procesowe są nieważne, chyba że sami
faktycznie stawili się w sądzie albo przed wydaniem wyroku przeglądnęli akta sądowe
(1433).
 35
Powołania na urząd rzecznika sprawiedliwości i obrońcy węzła dokonuje biskup
diecezjalny (dekret nominacyjny, 1435).
Wymogi (kwalifikacje):
- osoba duchowna lub świecka
- nienaruszona sława
- doktorat lub przynajmniej licencjat z zakresu prawa kanonicznego (1435).
Ta sama osoba, ale nie w tej samej sprawie, może sprawować urząd rzecznika
sprawiedliwości i obrońcy węzła (1436 ż 1).
Mogą być oni mianowani do wszystkich spraw albo do poszczególnych spraw. Mogą
być usunięci z urzędu na podstawie słusznej przyczyny (1436 ż 2).
Kodeks przyjmuje zasadę równouprawnienia stron, promotora sprawiedliwości i
obrońcy węzła:
- ustawowy nakaz wysłuchania stron lub jednej z nich pociąga za sobą obowiązek
wysłuchania promotora sprawiedliwości i obrońcy węzła, jeśli biorą udział w procesie;
- wniosek promotora sprawiedliwości i obrońcy węzła, jeśli uczestniczą w procesie, ma tę
samą skuteczność co wniosek strony wymagany do podjęcia przez sędziego jakiejś decyzji
(por. kan. 1434).
4.1.10. Notariusz
Notariusz to osoba urzędowa, której podpis nadaje aktom sądowym charakter
dokumentu publicznego. Notariusz swoim podpisem poświadcza zdarzenia i zaistniałe
czynności procesowe. Ustawodawca kościelny wymaga, aby notariusz brał udział w każdym
procesie. Brak jego podpisu powoduje nieważność akt sądowych (1437 ż 1).
Zadaniem notariusza jest:
- sporządzanie akt (por. kan. 1437 ż 2)
- protokołowanie instrukcji sprawy
- podpisywanie akt (por. kan. 1437 ż 1)
- dopilnowanie wykonania reskryptów, dekretów, zaleceń
- gromadzenie akt i strzeżenie ich
- prowadzenie księgi spraw i księgi korespondencyjnej.
Notariusz może być mianowany do wszystkich spraw w kurii albo wyłącznie do spraw
sądowych. Do konkretnej sprawy powołuje go przewodniczący trybunału.
 36
Notariuszem może być osoba duchowna lub świecka, ciesząca się dobrą opinią i
będąca wolna od wszelkich podejrzeń (483 ż 2).
W sprawach, w których opinia kapłana mogłaby być narażona na niebezpieczeństwo,
notariuszem powinien być kapłan.
4.2. Trybunał drugiej instancji
To trybunał apelacyjny, dzięki któremu strona czująca się pokrzywdzona wyrokiem
trybunału pierwszej instancji, może odwołać się do sędziego drugiej instancji celem
naprawienia ewentualnych błędów popełnionych przez sąd pierwszej instancji.
Sprawy w drugiej instancji muszą być rozpatrywane przez trybunał apelacyjny
przewidziany w przepisach prawa. Niewłaściwość innych trybunałów apelacyjnych jest
bezwzględna (1440): wyrok nieważny (nieważność bezwzględna).
Konkurencyjnym trybunałem apelacyjnym jest Rota Rzymska.
Trybunał drugiej instancji jest zorganizowany tak samo jak trybunał I instancji.
4.3. Trybunały Stolicy Apostolskiej
4.3.1. Trybunał papieski
Papież jest najwyższym sędzią dla całego Kościoła katolickiego. Zastrzeżone i
przedłożone mu sprawy może rozstrzygać albo osobiście albo przez zwyczajne trybunały
Stolicy Apostolskiej (Rota Rzymska i Sygnatura Apostolska) albo przez trybunały
delegowane przez niego (1442), albo przez trybunały specjalny (Kongregacji Nauki Wiary).
4.3.2. Najwyższy Trybunał Sygnatury Apostolskiej (PB, art. 121-125)
Swoje zadania spełnia poprzez trzy sekcje:
 sÄ…dowÄ… (122; art. 33, 36-72)
 administracyjnÄ… (sporno-administracyjna  123; art. 34, 73-105)
 nadzorczÄ… (kontrolna 0 121; art. 35, 106-121).
Przedstawione mu sprawy orzeka w kolegiach złożonych z 5 kardynałów i biskupów
sędziów lub przy udziale wszystkich kardynałów i biskupów będących członkami Sygnatury.
Od decyzji Sygnatury nie ma odwołania (1629, 1).
 37
Na czele Sygnatury Apostolskiej stoi Prefekt mianowany przez Papieża.
Sygnatura Apostolska rozpatruje:
poprzez sekcjÄ™ sÄ…dowÄ…:
 skargi o nieważność wyroków rotalnych
 prośby o przywrócenie do stanu poprzedniego przeciwko wyrokom rotalnym
 inne odwołania przeciwko wyrokom rotalnym;
 rekursy w sprawach dotyczących stanu osób (jeśli Rota Rzymska odmówiła przyjęcia tych
spraw do ponownego rozpatrzenia);
 zarzuty stronniczości i inne sprawy przeciwko audytorom Roty Rzymskiej w związku z
wykonywaniem swoich zadań sądowych
 konflikty kompetencyjne między trybunałami, które nie podlegają temu samemu
trybunałowi apelacyjnemu (PB, 122).
poprzez sekcjÄ™ administracyjnÄ…:
 rekursy przeciwko konkretnym dekretom administracyjnym wydanym lub potwierdzonym
przez Kurię Rzymską (naruszenie przepisów prawa materialnego lub proceduralnego). Czas
na wniesienie rekursu: 60 dni użytecznych;
 inne kontrowersje administracyjne przedłożone przez Papieża lub Kurię Rzymską;
 konflikty kompetencyjne między dykasteriami Kurii Rzymskiej (PB, 123).
poprzez sekcja nadzorcza:
 czuwa nad prawidłowym wymiarem sprawiedliwości;
 w razie potrzeby zwraca uwagę na działalność adwokatów i pełnomocników;
 rozpoznaje prośby o zezwolenie na przekazanie sprawy Rocie Rzymskiej lub otrzymania
innej łaski w zakresie wymiaru sprawiedliwości;
 rozszerza właściwość niższych trybunałów;
 aprobuje trybunały do rozpatrzenia apelacji zastrzeżonych Rocie Rzymskiej;
 popiera i zatwierdza trybunały międzydiecezjalne (1445, 3; PB, 124).
4.3.3. Rota Rzymska (PB, 126-129)
To zwyczajny trybunał ustanowiony przez Papieża, pełniący potrójną funkcję:
 38
 rozpatrywanie spraw na stopniu apelacyjnym;
 czuwanie na jednością orzecznictwa kościelnego;
 służenie pomocą trybunałom niższego stopnia poprzez swoje wyroki (kan. 1443, PB, art.
126).
Rota Rzymska składa się z audytorów mianowanych przez Papieża, którym przewodzi
dziekan (PB, art. 127). SÄ…dzÄ… oni trzyosobowe kolegialnie. Niekiedy wyrok zapada przy
udziale wszystkich audytorów (videntibus omnibus). Każdy z audytorów winien odznaczać
się ugruntowaną wiedzą i doświadczeniem (PB, art. 127).
Rota Rzymska sÄ…dzi:
 w pierwszej instancji sprawy zastrzeżone Rocie Rzymskiej3 lub zlecone przez Papieża (kan.
1444, 2; PB, art. 128 ż 1). O ile nie jest postanowione inaczej, rozpatruje ona te sprawy także
w drugiej i kolejnej instancji (PB, art. 129 ż 2).
 w drugiej instancji sprawy osądzone przez zwyczajne trybunały pierwszej instancji i
wniesione następnie w drodze apelacji, zgodnie z przepisami prawa, do Roty Rzymskiej (kan.
1441, 1; PB, art. 128, 1o);
 w trzeciej i dalszej instancji sprawy już rozpatrzone przez Rotę Rzymską lub przez
jakikolwiek inny trybunał, chyba przeszły w stan rzeczy osądzonej lub prawie osądzonej (kan.
1441, 1; PB, art. 128, 2o ).
 sprawy o nieważność święceń i sprawy dotyczące dyspensy od małżeństwa zawartego i
niedopełnionego.
Studium Roty Rzymskiej
Zakład naukowo-dydaktyczny w zakresie sądownictwa kościelnego, który
przygotowuje kanonistów do sprawowania urzędów sądowych. Wykładane dyscypliny to
m.in.: metodologia sÄ…dowa, deontologia sÄ…dowa, antropologia, psychologia, psychiatria,
jurysprudencja (poszczególne tytuły nieważności małżeństwa, sprawy karne i funkcja
promotora sprawiedliwości, causae iurium i sprawy incydentalne), praktyka sądowa,
sprawiedliwość administracyjna, prawo katolickich Kościołów Wschodnich.
3
 ż 3. Rocie Rzymskiej rezerwuje się sądzenie:
1° biskupów w sprawach spornych, z zachowaniem przepisu kan. 1419, ż 2;
2° opata prymasa lub opata przeÅ‚ożonego kongregacji monastycznej i najwyższego przeÅ‚ożonego instytutów
zakonnych na prawie papieskim;
3° diecezji czy innych koÅ›cielnych osób, fizycznych lub prawnych, które nie majÄ… niższego przeÅ‚ożonego od
Biskupa Rzymskiego (kan. 1405).
 39
Studia trwają trzy lata. Dyplom uzyskany w Rocie Rzymskiej upoważnia do
występowania w charakterze adwokata we wszystkich trybunałach kościelnych w sprawach
małżeńskich.
4.3.4. Najwyższy Trybunał Kongregacji Nauki Wiary
Trybunał rozpatrujący sprawy karne zarezerwowane Kongregacji Nauki Wiary.
Sędziami są członkowie Kongregacji Nauki Wiary (na mocy samego prawa), a także
sędziowie stali i sędziowie wyznaczeni do konkretnej sprawy.
Wymagania (kwalifikacje) stawiane sędziom: kapłan (maturae aetatis), doktorat z
prawa kanonicznego, dobre obyczaje, roztropność, doświadczenie prawne.
Sprawy są rozpatrywane przez składy kolegialne złożone z 3 lub 5 sędziów (wyznacza
Prefekt).
4.3.5. Penitencjaria Apostolska (PB art. 117-120)
Do kompetencji Penitencjarii Apostolskiej należy:
 rozpatrywanie wszystkich spraw dotyczących zakresu wewnętrznego, zarówno
sakramentalnego, jak i pozasakramentalnego, do których należą: udziela rozgrzeszeń,
dyspens, sanowania, zamiany;
 rozpatrywanie spraw związanych z odpustami, tzn. udzielanie i praktyka odpustów;
 zapewnienie w bazylikach patriarchalnych w Rzymie wystarczajÄ…cej liczby penitencjarzy,
wyposażonych w potrzebne uprawnienia.
 40
V. ZASADY FUNKCJONOWANIA TRYBUNAA
ÓW (1446-1475)
Wszyscy wierni, a zwłaszcza biskupów, maja obowiązek unikać sporów w
społeczności kościelnej i jeśli się już pojawią, to wówczas powinni starć o jak najszybsze ich
rozstrzyganie na drodze pokojowej (1446, 1).
5.1. Obowiązki sędziów i innych urzędników sądowych (1446-1457)
Kodeks wymienia następujące obowiązki:
1. Troska o pokojowe rozstrzyganie sporów
Sędzia w jakimkolwiek momencie postępowania procesowego (przy wszczęciu
procesu, w trakcie procesu), jeżeli widzi nadzieję zakończenia sporu na zasadzie aequitatis
przez wspólne porozumienie się stron, winien je do tego zachęcać oraz wskazać im
odpowiednie środki (1446, 2).
W sprawach dotyczących dobra prywatnego sędzia powinien rozważyć możliwość i
pożyteczność zakończenia sporu na drodze ugody lub sądu polubownego (1446 ż 3).
2. Zakaz uczestniczenia w procesie (w pewnych okolicznościach)
Ważne racje, wynikające z pełnienia określonych obowiązków sądowych albo
powiązania z którąś ze stron procesowych, zakazują sędziemu i innym pracownikom sądu
uczestnictwa w procesie sÄ…dowym:
- sędzia, promotor sprawiedliwości, obrońca węzła, pełnomocnik, adwokat, świadek, biegły
nie mogą ważnie występować w tej samej sprawie w innej instancji jako: sędzia i asesor
(1447). Niewłaściwość sędziego jest tutaj bezwzględna.
 sędzia, promotor sprawiedliwości, obrońca węzła, asesor, audytor nie powinni występować
w procesie dotyczącym sprawy, którą są zainteresowani:
·ð z racji pokrewieÅ„stwa lub powinowactwa w jakimkolwiek stopniu
linii prostej, a w linii bocznej aż do czwartego stopnia,
·ð z racji sprawowania opieki lub kurateli,
·ð z racji zażyÅ‚ej przyjaz
ni lub wielkiej wrogości,
 41
·ð z racji spodziewania siÄ™ z rozstrzygniÄ™cia sprawy korzyÅ›ci lub
uniknięcia szkody (1448, 1, 2).
Ustawodawcy kościelnemu chodzi tutaj o zagwarantowanie obiektywnego wymiaru
sprawiedliwości, eliminowanie niebezpieczeństwa stronniczości.
Jeśli wspomniane osoby same nie wyłączą się ze sprawy, wówczas strona procesowa
może zgłosić wniosek o ich wyłączenie (1449, 1, 4), wskazując na ich powiązanie z drugą
stroną i formułując zarzut podejrzenia o stronniczość.
Zgłoszony sprzeciw rozstrzyga:
 przeciw sędziemu  wikariusz sądowy (2);
 przeciw wikariuszowi sądowemu  biskup, który przewodniczy trybunałowi (2);
 przeciw biskupowi  biskup powinien powstrzymać się od sądzenia (3);
 przeciwko promotorowi sprawiedliwości, obrońcy węzła, innym urzędnikom trybunału 
przewodniczący trybunału kolegialnego albo sędzia w trybunale jednoosobowym
(4).
W przypadku przyjęcia zarzutu (uznania za słuszny) należy zmienić osoby (1450).
Czynności sądowe dokonane przez sędziego przed zgłoszeniem przeciwko niemu
zarzutu są ważne. Dokonane zaś po zgłoszeniu zarzutu należy unieważnić, jeśli strona
procesowa w ciągu 10 dni od uznania zarzutu złoży odpowiedni wniosek (1451, 2).
3. Postępowanie sędziego na wniosek stron i z urzędu
Jeśli wszczęta sprawa dotyczy dobra prywatnego, sędzia może postępować jedynie na
wniosek strony, natomiast w sprawach karnych lub dotyczących publicznego dobra Kościoła
sędzia może i powinien działać także z urzędu (1452, 1).
We wszystkich sprawach, zarówno prywatnych, jak i publicznych, sędzia może
uzupełnić zaniedbania stron w przedkładaniu środków dowodowych lub zgłaszaniu zarzutów,
jeśli uzna to za konieczne w celu uniknięcia niesprawiedliwego wyroku (1452, 2; DC art. 71 ż
1). Dzięki temu wyrok będzie oparty nie na prawdzie formalnej, lecz materialnej.
 42
4. Obowiązek sprawnego działania
Ustawodawca postanawia, że wszystkie sprawy w I instancji powinny zakończyć się w
ciągu jednego roku, w II instancji  w ciągu pół roku (1453).
KPK 1917: 2 lata; 1 rok.
5. Obowiązek wiernego sprawowania urzędu
W tym celu ustawodawca wymaga od sędziego i od wszystkich urzędników sądu
kościelnego złożenia przysięgi (przed objęciem urzędu), że powierzone im zadania spełnią
należycie i wiernie (1454). Przysięgę składają wobec biskupa diecezjalnego lub jego delegata.
6. Obowiązek zachowania tajemnicy urzędowej
Wszyscy uczestniczÄ…cy w procesie sÄ… zobowiÄ…zani do zachowania tajemnicy
urzędowej w każdym procesie karnym, a w procesach spornych o tyle, o ile naraża się strony
procesowe na szkodę (1455, 1). Sędziowie powinni także zachować tajemnicę w sprawie
dyskusji przeprowadzonej w trybunale kolegialnym oraz w sprawie różnicy głosów i opinii
przez nich wyrażanych (1455, 2).
Jeśli upublicznienie akt sprawy lub środków dowodowych miałoby narazić kogoś na
zniesławienie albo być przyczyną nieporozumień, zgorszenia lub innej uciążliwości, wówczas
sędzia może przysięgą zobowiązać świadków, biegłych, strony procesowe, adwokatów i
pełnomocników do zachowania tajemnicy (1455, 3).
7. Zakaz przyjmowania podarunków
Sędzia i wszyscy pracownicy trybunału nie mogą przyjmować żadnych podarunków z
okazji działalności sądowej (1456). Przyjęcie podarunku może być podstawą zarzutu
podejrzenia o stronniczość.
8. Odpowiedzialność za sprzeniewierzenie się obowiązkom
Sędzia, który:
 będąc z pewnością właściwym odmawia przyjęcia, rozpatrzenia i rozstrzygnięcia sprawy;
 43
 bezprawnie uznaje swoją właściwość i w konsekwencji rozpatruje i rozstrzyga sprawę;
 narusza obowiązek zachowania tajemnicy urzędowej;
 umyślnie lub na skutek poważnego zaniedbania wyrządza stronom inną krzywdę;
= może być ukarany przez kompetentną władzę odpowiednimi sankcjami, włącznie z
pozbawieniem urzędu (1457, 1).
Takim samym karom podlegają urzędnicy i pracownicy trybunału, jeśli
sprzeniewierzyli siÄ™ swoim obowiÄ…zkom (1457, 2).
5.2. PorzÄ…dek rozpoznawania spraw (1458-1464)
W postępowaniu sądowym dotyczącym sprawy głównej mogą pojawić się sprawy
incydentalne wniesione w formie zarzutu albo skargi.
Sprawy główne należy rozpatrywać w takiej kolejności, w jakiej zostały wniesione i
wpisane do rejestru. Wyjątek: konieczność szybszego załatwiania jakiejś sprawy
(umotywowany dekret biskupa lub oficjała, wydany na prośbę stron albo z urzędu, 1458).
Sprawy incydentalne - zróżnicowanie:
 zarzuty mogące spowodować nieważność wyroku wolno zgłaszać (strony, sędzia z urzędu)
w każdym stadium procesu i w każdej instancji (1459, 1);
 zarzuty zawieszające powinno się zgłosić przed ustalenie przedmiotu sporu, chyba że
wyłoniły się póz
niej (1459, 2). Należy je rozstrzygnąć jak najszybciej (quam primum
definiendae) (1459, 2);
 zarzut przeciwko właściwości sędziego rozstrzyga sam sędzia (1460, 1):
* jeżeli zarzut dotyczy względnego braku właściwości, a sędzia uzna się za
właściwego, to jego decyzja nie dopuszcza apelacji, ale można zgłosić skargę o nieważność
lub przywrócenie do stanu poprzedniego (1460, 2). Jeżeli sędzia stwierdzi, że jest
niewłaściwy, a strona uważa się za poszkodowaną, wówczas może w ciągu 15 dni
użytecznych zwrócić się do trybunału apelacyjnego (1460, 3).
* jeśli sędzia spostrzeże się że jest bezwzględnie niewłaściwy, powinien ogłosić swoją
niewłaściwość (1461).
 zarzuty niweczące powinno się zgłosić i rozpoznać przed zawiązaniem sporu. Zgłoszone w
póz
niejszym terminie nie mogą być odrzucone, jednak osoba zgłaszająca musi pokryć
wydatki, chyba że udowodni, iż nie zwlekała złośliwie (1462, 1).
 44
 skargi wzajemne można ważnie zgłosić tylko w ciągu 30 dni od zawiązania sporu (1463, 1).
Rozpoznaje się je zasadniczo razem ze skargą główną, ale może się także okazać konieczne
albo wskazane ich rozdzielenie (1463, 2);
 sprawy o zabezpieczenie pokrycia kosztów sądowych i o przyznanie bezpłatnej pomocy
prawnej: zasadniczo należy je rozpatrywać przed ustaleniem przedmiotu sporu (1464).
5.3. Terminy i odroczenia w procesie (1465-1467)
Termin to:
 czas, w ciągu którego powinna być dokonana jakaś czynność procesowa;
 czas, po którego upływie następują określone skutki prawne.
W procesie możemy mieć do czynienia z następującymi terminami:
 terminy ustawowe  określone w ustawie;
 terminy sądowe  wyznaczone przez sędziego;
 terminy umowne  określone umownie przez strony za zgodą sędziego.
Ponadto terminy mogą być:
 zawite (prekluzyjne)  nie można ich wydłużyć bez negatywnych skutków dla strony;
 odraczalne  mogą być przedłużone.
Ustawodawca kościelny postanawia że:
 terminy zawite pozbawiające uprawnień na mocy przepisu prawa nie mogą być przedłużone
ani też  jeśli strony nie poproszą o to  ważnie skrócone (1465, 1)
 terminy sądowe i umowne mogą być przedłużone przez sędziego pod warunkiem, że: nie
upłynął jeszcze ich czas; istnieje słuszna przyczyna; strony zostały wysłuchane lub poprosiły
o ich przedłużenie (1465, 2).
Nie można ich nigdy ważnie skrócić bez zgody stron (1465, 2).
Jeżeli ustawa nie określa terminów w odniesieniu do jakiejś czynności procesowej,
powinien to zrobić sędzia, uwzględniając naturę każdej czynności (1466).
Jeśli w dniu wyznaczonym przez sędziego na dokonanie określonej czynności
procesowej trybunał nie urzęduje, wówczas termin należy uważać za przedłużony do
najbliższego dnia roboczego (1467).
 45
5.4. Miejsce sÄ…du (1468-1469)
Każdy trybunał powinien mieć  w miarę możności  stałą siedzibę, usytuowana w
obrębie diecezji, otwartą dla interesantów w oznaczonych godzinach (1468). Czas
urzędowania sądu musi być podany do publicznej wiadomości.
Zasadniczo sędzia wykonuje swoje zadania w siedzibie sądu, ale w celu zebrania
środków dowodowych może się udać poza siedzibę. Jeśli miejsce, do którego się udaje
znajduje się na terenie jego diecezji, wówczas ustawodawca nie stawia mu żadnych
dodatkowych wymagań. Gdyby jednak w tym celu chciał udać się poza swoją diecezję,
powinno być spełnionych kilka warunków:
 słuszna przyczyna;
 uprzednie wysłuchanie stron procesowych;
 uprzednie uzyskanie zgody biskupa diecezjalnego miejsca, do którego ma się udać;
 dokonanie czynności sądowych w siedzibie wyznaczonej przez biskupa miejsca (1469, 2).
Ustawodawca przewiduje także okoliczności uzasadniające sprawowanie władzy
sądowniczej przez sędziego i wydawanie wyroków poza swoją diecezją:
 usunięcie sędziego siłą ze swojej diecezji
 napotykanie przeszkody w wykonywaniu swego zadania na swoim terytorium (1469, 1).
Jedynym warunkiem, stawianym wówczas przez kodeks, jest powiadomienie o tym
biskupa diecezjalnego (1469, 1).
5.5. Dopuszczanie osób na rozprawę (1470-1471)
Podczas rozprawy w auli trybunału mogą znajdować się tylko te osoby, które ustawa
lub sędzia uważa za konieczne do prowadzenia procesu. Ustawa partykularna może
postanowić inaczej (1470, 1).
Osoby zachowujące się na rozprawie niewłaściwie mogą być przez sędziego
przywołane do porządku odpowiednimi sankcjami karnymi, zaś adwokaci i pełnomocnicy
mogą być także zawieszeni w pełnieniu swego urzędu (DC 87).
Podczas przesłuchań można korzystać z pomocy tłumacza wyznaczonego przez
sędziego. Zeznania należy spisać w języku oryginalnym z dołączeniem tłumaczenia (1471).
 46
5.6. SporzÄ…dzanie i przechowywanie akt sÄ…dowych (1472-1475)
Wszystkie akta sądowe, zarówno akta sprawy (dotyczą meritum sprawy), jak i akta
procesowe (dotyczą procedury), powinny być spisane (1472, 1). Należy w nich podać
miejsce i dokładną datę ich sporządzenia. Bez podpisu właściwych osób są nieważne.
Poszczególne karty akt sądowych należy ponumerować i uwierzytelnić (1472, 2);
dokonuje tego notariusz.
Jeśli w aktach sądowych jest wymagany podpis stron procesowych lub świadków, a
osoby te nie chcą lub nie mogą złożyć podpisu, należy to zaprotokołować w aktach,
poświadczając (sędzia i notariusz), że dany akt został tym osobom dokładnie odczytany i że
osoby te nie mogły lub nie chciały podpisać (1473).
W przypadku apelacji do trybunału wyższej instancji należy przesłać kopię akt;
autentyczność odpisu poświadcza notariusz (1474, 1). W razie potrzeby akta należy
przetłumaczyć (1474, 2).
Po zakończeniu procesu akta sądowe przechowuje się w archiwum trybunału (1475,1).
Ogólne prawo procesowe nie określa, jak długo akta sądowe należy przechowywać. W
odniesieniu do akt dotyczących spraw karnych Kodeks postanawia, że powinny one być
zniszczone po śmierci skazanego lub po 10 latach od wyroku skazującego, z zachowaniem
krótkiego streszczenia faktu wraz z tekstem wyroku (489). Podobne wskazania dawał NTSA
zaznaczając, że zawsze należy zachować oryginalny tekst wyroku lub dekretu, a pozostałe
akta sądowe należy zachować na dostępnych obecnie nośnikach, z których  w razie potrzeby
 mogą być w pełni odtworzone (NTSA, Dekret ogólny, 13.08.2011).
W odniesieniu do spraw dotyczących nieważności małżeństwa NTSA zarządził, że:
- jeśli przechowywanie akt sądowych, sporządzonych w jakikolwiek sposób, także za
pomocą najnowszych narzędzi technicznych, okazuje się bardzo trudne, biskup sprawujący
nadzór nad trybunałem kościelnym, po uwzględnieniu i ocenie wszystkich okoliczności, może
wydać przepisy dotyczące zniszczenia akt sądowych z zachowaniem następujących
warunków:
* przedmiotowe sprawy zostały zakończone co najmniej dwadzieścia lat temu;
* zawsze należy zachować z przedmiotowych spraw oryginalny tekst lub
potwierdzonÄ… kopiÄ™ wyroku definitywnego, dekretu potwierdzajÄ…cego wyrok, decyzji majÄ…cej
moc wyroku definitywnego, orzeczeń interlokucyjnych.
 47
Kodeks zaznacza, że bez zezwolenia sędziego nie wolno wydawać z archiwum sądu
kopii akt sądowych i dokumentów zebranych w czasie instrukcji sprawy (1475, 2).
 48
VI. STRONY PROCESOWE (1476-1490)
Strony procesowe to osoby fizyczne i prawne prowadzące spór przed trybunałem
kościelnym , z których jedna jest powodem (żąda publicznej ochrony swoich praw), a druga
stroną pozwaną (sprzeciwia się żądaniu powoda).
W procesie karnym powodem jest rzecznik sprawiedliwości.
Jeśli w charakterze stron procesowych występuje kilka osób, wówczas mamy do
czynienia ze współuczestnikami procesowymi.
Oprócz tego do sporu mogą dołączyć osoby trzecie: interwenienci. Ich interwencja
może być główna albo uboczna: główna  strona trzecia występuje z powództwem przeciwko
obu stronom procesowym; uboczna  osoba trzecia chce udzielić pomocy jednej ze stron
procesowych.
Podstawą do występowania w charakterze strony procesowej jest zdolność procesowa,
czyli zdolność do uczestniczenia czynnie lub biernie w czynnościach procesowych, dzięki
czemu można osobiście lub przez upoważnioną osobę (pełnomocnik, adwokat) skutecznie
dokonywać czynności procesowych.
Strona pozbawiona zdolności procesowej może występować w procesie tylko przez
ustawowych zastępców.
5.1. Powód i strona pozwana (1476-1480)
Kodeks stanowi, że każdy człowiek (o ile ma pełną zdolność procesową), zarówno
ochrzczony jak i nieochrzczony, może wystąpić z powództwem przed sądem kościelnym
(1476), natomiast strona pozwana do sÄ…du zgodnie z przepisami prawa ma z kolei obowiÄ…zek
prawnego zareagowania na powództwo (1476). Gdyby strony procesowe ustanowiły sobie
pełnomocnika i adwokata, zawsze są zobowiązane stawić się przed sądem osobiście, jeżeli
zażąda tego ustawa lub sędzia (1477), np. złożenie przysięgi (1532), złożenie pewnych
wyjaśnienia w sprawach dotyczących nieważności święceń czy nieważności małżeństwa.
Okoliczności ograniczające zdolność procesową:
 osoby małoletnie: nie ukończyły 18 roku życia;
 osoby nie posiadające zdolności używania rozumu (habitualny brak zdolności).
 49
Osoby te mogą występować w sądzie tylko poprzez ustawowych zastępców:
rodziców albo opiekunów albo kuratorów (prawny przedstawiciel, mianowany zgodnie z
przepisami prawa) (1478, 1).
Gdyby sędzia uważał, że prawa małoletnich są zagrożone:
 ze względu na konflikt ich praw z prawami osób, które ich reprezentują (rodzice,
opiekunowie, kuratorzy)
 lub ze względu na niedostateczną obronę,
= powinien wyznaczyć im opiekuna lub kuratora do występowania w sądzie (1476, 2).
W sprawach duchowych (np. przyjmowanie sakramentów i sakramentaliów) i
złączonych z duchowymi,
 małoletni którzy ukończyli 7 rok życia mogą występować i odpowiadać bez zgody rodziców
lub opiekunów,
 a po ukończeniu 14 roku życia mogą występować osobiście (1478,3).
W przeciwnym wypadku występują przez kuratora wyznaczonego przez sędziego (1478, 3).
Przez kuratorów muszą występować i odpowiadać także osoby pozbawione prawa do
zarządzania majątkiem oraz osoby całkowicie pozbawione zdolności używania rozumu.
Osobiście mogą one występować jedynie w celu odpowiadania za własne przestępstwa (nie
podlega żadnej karze  1323, 6o) albo z polecenia sędziego (1478, 4).
Kościelne osoby prawne występują w sądzie poprzez swoich ustawowych
przedstawicieli (1480, 1). W razie braku tychże przedstawicieli lub niedbalstwa z ich strony,
sam ordynariusz może osobiście lub poprzez inną osobę występować w sądzie kościelnym w
imieniu podlegających mu kościelnych osób prawnych (1480, 2).
6.2. Pełnomocnicy procesowi i adwokaci (1481-1490)
Zarówno powód, jak i strona pozwana, którzy posiadają zdolność procesową, mogą
występować w procesie osobiście lub przez ustanowionego przez siebie pełnomocnika i
adwokata (1481, 1). W niektórych okolicznościach prawo domaga się ich ustanowienia albo
sędzia może uznać ich posługę za konieczną (1481, 1).
Pełnomocnik procesowy to:
osoba, która w imieniu i zastępstwie strony procesowej, na mocy otrzymanego
pełnomocnictwa, jest upoważniona do wykonywania w sądzie kościelnym czynności
procesowych ze skutkami dla osoby reprezentowanej.
 50
Adwokat to:
osoba, która dzięki posiadanej wiedzy z zakresu prawa kanonicznego służy stronie
procesowej pouczeniem i radą oraz występuje w jej obronie przed sądem kościelnym.
W trybunałach kościelnych zadania pełnomocnika i adwokata pełni zazwyczaj ta sama
osoba, zwana patronem, ale strony mogą powierzyć te funkcje różnym osobom.
Zasadniczo można ustanowić sobie tylko jednego pełnomocnika, który nie może
zastąpić się innym pełnomocnikiem (chyba że uzyskał wyraz
nie upoważnienie chyba że
został do tego wyraz
nie upoważniony) (1482, 1), ale gdyby okoliczności sprawy uzasadniały
wyznaczenie przez stronę procesową kilku pełnomocników in solidum, to w pełnomocnictwie
należy wyraz
nie zaznaczyć, że stronę procesową reprezentuje w postępowaniu sądowym ten
pełnomocnik, który pierwszy podjął czynność procesową (1482,2). Natomiast jeśli chodzi o
adwokata, to jego zadania może pełnić kilka osób, działając in solidum lub kolegialnie, co
niekiedy okazuje się bardzo użyteczne dla sprawy.
Pełnomocnik i adwokat powinni być pełnoletni i cieszyć się dobrą opinią (1483).
Przed objęciem zadania powinni złożyć w sądzie kościelnym autentyczne pełnomocnictwo do
występowania w procesie w imieniu strony procesowej (1484, 1). O ich odwołaniu po
zawiązaniu sporu należy powiadomić sędziego i stronę przeciwną (1486, 1). Ważna
przyczyna uzasadnia ich usunięcie dekretem sędziego, wydanym z urzędu lub na wniosek
strony (1487).
Wyjątek od obowiązku przedłożenia przez pełnomocnika autentycznego
pełnomocnictwa: upoważnienie sędziego (przewodniczący trybunału kolegialnego albo
sędziego trybunału jednoosobowego) do dopuszczenia pełnomocnika bez odpowiedniego
zlecenia, przy spełnieniu następujących warunków:
 ze względu na upływający czas grozi wygaśnięcie prawa strony procesowej;
 pełnomocnik powinien złożyć odpowiednią gwarancję uzależnioną od okoliczności sprawy,
o ile sędzia uzna ją za potrzebną;
 sędzia powinien wyznaczyć pełnomocnikowi termin zawity na złożenie w sądzie
wymaganego pełnomocnictwa. Bezskuteczny upływ ustalonego terminu spowoduje
unieważnienie dokonanych przez pełnomocnika czynności procesowych bez wymaganego
upoważnienia (1484,2) (DC).
Specjalne upoważnienie jest konieczne, aby pełnomocnik mógł ważnie:
 zrzec się skargi, instancji, czynności sądowych;
 51
 zawrzeć ugody, umowę;
 zgodzić się na sąd polubowny;
 podjąć się innego zadania, które wymaga specjalnego zlecenia (1485).
Prawem i obowiązkiem pełnomocnika jest wniesienie apelacji, chyba że strona
procesowa zrezygnuje z tego prawa (1486, 2).
ObowiÄ…zek posiadania adwokata:
 oskarżony w procesie karnym (ustanowiony przez oskarżonego lub przydzielony przez
sędziego, 1481, 2);
 małoletni w procesie spornym (ustanowiony przez osobę reprezentującą lub z urzędu przez
sędziego, 1481, 3);
 wstępujący w sprawie dotyczącej dobra publicznego w procesie spornym (ustanowiony
przez zainteresowanego lub z urzędu przez sędziego, 1481, 3). Wyjątek: sprawy małżeńskie.
Kwalifikacje adwokata:
 katolik, chyba że biskup diecezjalny zgodził się na niekatolika;
 doktor prawa kanonicznego lub przynajmniej prawdziwie biegły w prawie kanonicznym;
 zatwierdzony przez biskupa diecezjalnego (1483).
Działania wyraz
nie zabronione pełnomocnikowi i adwokatowi:
 układania się ze stroną procesową o wygórowane wynagrodzenie (1488, 1);
 przyznanie pełnomocnikowi lub adwokatowi części rzeczy spornej (1488, 1);
 zabieranie spraw z właściwych trybunałów i działania omijające przepisy prawa ( migracja
spraw ) w celu uzyskania lub łatwiejszego uzyskania korzystnego rozstrzygnięcia (1488, 2);
 zrzeczenie się pełnomocnictwa bez słusznej przyczyny w czasie trwania procesu (DC art.
110, 1).
Pełnomocnicy i adwokaci sprzeniewierzający się swojemu urzędowi mogą być ukarani
grzywną, zawieszeniem w czynnościach, skreśleniem z listy (adwokat, kompetentny jest
biskup nadzorujący trybunał - 1488, 1) albo inną stosowaną karą (1489; 1488, 1); układ
zawarty przez nich ze stroną procesową, którego przedmiotem jest wygórowane
wynagrodzenie albo przyznanie części rzeczy spornej, jest nieważny (1488, 1).
 52
6.3. Stali patronowie
W każdym trybunale, o ile to możliwe, powinni być ustanowieni stali patronowie,
spośród których strony mogłyby sobie wybierać adwokatów i pełnomocników. Są oni
opłacani przez trybunał (1490). W ten sposób może być zagwarantowana pomoc prawna i
możliwość zorganizowania właściwej obrony.
 53
VII. SKARGI I ZARZUTY (1491-1500)
Każdego prawa można dochodzić, jeśli wyraz
nie tego nie zabroniono, w dwojaki
sposób: za pomocą skargi lub za pomocą zarzutu (1491).
7.1. Skarga
Skarga  actio (powództwo) to czynność procesowa, poprzez którą strona domaga się
przed sądem kościelnym obrony przysługujących jej praw.
Od skargi (actio) należy odróżnić pismo skargowe (libellus), czyli pisemny wniosek
powoda skierowany do sądu kościelnego, w którym żąda prawnej ochrony przysługujących
mu praw.
Skarga może ulec przedawnieniu i wówczas nie można jej wnieść do sądu
kościelnego; w przypadku wniesienia  nie można jej rozpatrywać. Przedawnienie skargi
dokonuje siÄ™ zgodnie z przepisami prawa dotyczÄ…cymi przedawnienia albo w inny prawny
sposób (1492, 1). Skargi dotyczące stanu osób nigdy nie wygasają (nie przedawniają się)
(1492, 1).
Do ważności przedawnienia na gruncie prawa kanonicznego konieczna jest zawsze
dobra wiara, z zachowaniem przepisu dotyczÄ…cego przedawnienia skargi karnej (198, 13624).
Kanoniczne prawo procesowe dopuszcza kumulacjÄ™ skarg (actiones) i dlatego Kodeks
postanawia, że strona powodowa może pozwać drugą osobę do sądu jednocześnie kilkoma
skargami w tej samej sprawie (np. dwa tytuły nieważności małżeństwa) lub w różnych
sprawach (np. zwrot długu z racji dwóch różnych umów zawartych pomiędzy tymi samymi
osobami), ale pod warunkiem iż,
 sprawy te nie sÄ… sobie przeciwne;
 sprawy te nie przekraczają właściwości trybunału, do którego strona powodowa zwróci się z
odpowiednim pismem (1493).
4
Kan. 1362: ż  1. Skarga karna wygasa na skutek przedawnienia po upływie trzech lat, chyba że chodzi:
1° o przestÄ™pstwa zarezerwowane Kongregacji Nauki Wiary;
2° o skargÄ™ z tytuÅ‚u przestÄ™pstw, o których w kan. 1394, 1395, 1397, 1398, która przedawnia siÄ™ po upÅ‚ywie
pięciolecia;
3° o przestÄ™pstwa, które nie sÄ… karane prawem powszechnym, jeÅ›li prawo partykularne ustanowiÅ‚o inny termin
przedawnienia.
ż 2. Przedawnienie liczy się od dnia popełnienia przestępstwa, lub, jeśli przestępstwo jest permanentne bądz

habitualne, od dnia jego ustania .
 54
Pozwany z kolei, ze swej strony, może wnieść przeciwko powodowi skargę wzajemną
(do tego samego sędziego i w tym samym procesie, 1494, 1).
Nie dopuszcza siÄ™ skargi wzajemnej przeciwko skardze wzajemnej (1494, 2).
7.2. Zarzut
Zarzut (exceptio) to twierdzenie strony pozwanej skierowane przeciwko skardze
(actio) powoda, wskazujące okoliczności faktyczne, które wykazują bezpodstawność żądań
powoda lub braki formalne skargi powoda.
Zarzuty mogą dotyczyć:
 osób biorących udział w procesie (np. niewłaściwość lub stronniczość sędziego, brak
zdolności procesowej u podwoda);
 postępowania sądowego, procedury (np. brak powiadomienia pozwanego przez sędziego o
ustalony przedmiocie sporu);
 samej sprawy (np. przedawnienie, spełnienie żądania, wcześniejsze rozstrzygnięcie sprawy
wyrokiem, ugodÄ… lub sÄ…dem polubownym).
Zarzuty mogą mieć różny skutek: zawieszający (dylatoryjne) lub niweczący
(peremptoryjne).
Zarzut nie ulega przedawnieniu, stąd można go zgłosić zawsze ilekroć wniesiono
skargÄ™ do sÄ…du(1492, 2).
7.3. Sekwestr i zakaz wykonywania uprawnienia
Sekwestr to zabezpieczenie przedmiotu sporu do czasu rozstrzygnięcia sprawy przez
trybunał kościelny.
Zarządzenie sekwestru: sędzia może zarządzić sekwestr rzeczy będącej przedmiotem
sporu sÄ…dowego:
 na wniosek strony zainteresowanej, jeśli domaga się tego dobro prywatne (obawia się
poniesienia szkody);
 z urzędu, jeżeli domaga się tego dobro publiczne.
Warunkiem sekwestru jest wykazanie przynajmniej prawdopodobnymi argumentami,
że:
 55
 strona procesowa ma prawo do rzeczy będącej w posiadaniu kogoś innego;
 strona procesowa poniesie szkodę, jeśli przedmiotowa rzecz nie zostanie zabezpieczona
(1496, 1).
Zakaz wykonywania uprawnienia: o taki zakaz strona procesowa może prosić
sędziego, jeśli wykonywanie określonego uprawnienia przez drugą stronę procesową narazi
jÄ…, podobnie jak w przypadku sekwestru, na szkody (np. zakaz zawarcia nowego zwiÄ…zku
małżeńskiego, nabycie dobra na podstawie sfałszowanego testamentu) (1496, 2).
Sekwestr i zakaz wykonywania uprawnienia nie zawsze są konieczne. Jeśli
zagrażającej szkodzie można zaradzić w inny sposób i istnieje możliwość zarządzenia
odpowiedniej kaucji zabezpieczającej, wówczas nie można zarządzać sekwestru albo
wydawać zakazu wykonywania uprawnienia (1498).
Zabezpieczenie sekwestru i zakazu wypełniania uprawnienia: chodzi o zabezpieczenie
prawa osoby, przeciwko której sędzia zamierza wymierzyć sekwestr lub wydać zakaz
wykonywania uprawnienia. Kodeks postanawia, że strona procesowa, której sędzia ma
przyznać sekwestr lub zakaz wykonywania uprawnienia, może zostać zobowiązana do
uprzedniej kaucji na pokrycie ewentualnych szkód, gdyby nie udowodniła swego uprawnienia
(1499).