Tropheus
jego życie codzienne
Zachowania trofeusów
w akwarium a w naturze
Maja Prusińska
Prezentacja przedstawiona przez autorkÄ™ na II Forum Akwarystyki Polskiej, IV Zlocie
Internetowego Związku Akwarystów w Toruniu, 23-24 czerwca 2001
Dlaczego trofeusy?
Każdy akwarysta, który dużo czasu spędza przed swoim akwarium, z pewnością zauważy
różnorodne zachowania hodowanych przez siebie ryb. Niektóre gatunki tych zwierząt
wykształciły specyficzne dla siebie sposoby zdobywania pokarmu, odbywania tarła, ustalania
dominacji w grupie, a nawet reakcji na sytuacje stresowe. Wydaje mi się, że szczególnie
ciekawym przykładem są pod tym względem ryby z rodzaju Tropheus. Wykazują się one
dużą ruchliwością i złożonym systemem zachowań socjalnych, co sprawia, że są
wdzięcznym, choć trudnym obiektem obserwacji.
Jezioro Tanganika
Jezioro Tanganika leży w Afryce południowo-wschodniej. W rejonie tym znajduje się tzw.
Wielka Dolina Ryftowa - gigantyczna rozpadlina powstała na skutek ruchów tektonicznych.
W obrębie Doliny Ryftowej wytworzyło się szereg zbiorników wodnych, z których
najbardziej znane to Jezioro Tanganika, Malawi, Wiktorii, a te mniej znane to jez. Edwarda,
Kivu, Georga, Rudolfa i Alberta. Każdy z tych zbiorników wodnych ma inną historię i wiek
powstawania, istotne różnice dotyczą także fauny zasiedlającej wymienione akweny.
Najstarszym jeziorem Doliny Ryftowej jest bez wątpienia jezioro Tanganika, którego
powstanie datuje się na 9-12 mln lat przed chwilą obecną. Jednocześnie jest to drugie p/w
wielkości jezioro afrykańskie, drugie p/w głębokości jezioro na świecie (1470 m) i najdłuższe
jezioro na Ziemi (670 km). W swojej historii Tanganika kilkakrotnie zmieniała poziom, co
miało wielki wpływ na zasiedlającą ją ichtiofaunę - jezioro dzieliło się na trzy wielkie baseny
(Zongwe, Kalemie i Kigoma), które nawet po ostatecznym połączeniu nadal zasiedlają
swoiste dla tych trzech basenów gatunki. Pozostałością po nich są trzy głęboczki. Niestety
warstwa tlenowa w najgłębszym jej miejscu dochodzi do 200m, więc poniżej tej granicy
żywych ryb już nie spotkamy.
Parametry wód Jeziora Tanganika
Wody Jeziora Tanganika charakteryzują się wysoką zawartością soli pochodzących z
pokładów lawy wulkanicznej, otaczającej jezioro. Są to przede wszystkim węglany i
wodorowęglany sodu, w mniejszym stopniu także wapnia i magnezu. W związku z dużym
zasoleniem pH wody także jest wysokie i waha się między 8,6 a 9,2. Podobnie wysoka jest
przewodność elektrolityczna, w niektórych zatokach dochodząca nawet do 600-800
mikroSimensów. Średnia temperatura wód jez. Tanganika to 26,5 stopnia C.
Wyjątkowo duża jest przejrzystość wód jeziora, w niektórych miejscach dochodząca do
20m, jednak w okresie pory deszczowej, gdy rzeki nanoszą dużo biogenów i następuje
gwałtowny rozwój fitoplanktonu, widoczność spada do 10m. Uważa się, że wody jeziora
Tanganika to jedne z najbardziej przejrzystych słodkich wód na świecie. Trudno porównywać
je z naszymi polskimi jeziorami, gdzie widoczność rzadko przekracza 1,5m.
Flora i fauna jeziora
Gatunki roślin spotykane w Tanganice to przede wszystkim Cyperus papyrus, Typha sp.,
Carex, Nymphaea, Pistia, Ceratophyllum. Spośród fitoplanktonu często spotykane są sinice
(Anabaena) i okrzemki (Stephanodiscus).
Fauna jeziora Tanganika składa się przede wszystkim z endemitów, podobnie jak w
jeziorze Bajkał, tak i w tym wypadku, zjawisko to dotyczy nie tylko ryb, ale także
bezkręgowców. W zooplanktonie oprócz wszędobylskich i dobrze nam znanych rodzajów
Cyclops, Diaptomus, znajdziemy także występującego wyłącznie w tym akwenie -
Limnochida tanganika. Podobnie wiele gatunków innych zwierząt bezkręgowych spotkamy
tylko w Tanganice, np. liczne i dobrze poznane ślimaki wodne.
Ichtiofauna jeziora
Długi okres izolacji spowodował
powstanie ogromnej ilości endemicznych
gatunków ryb, wśród których największy
sukces ewolucyjny osiągnęły pielęgnice.
Spośród 322 żyjących z jeziorze gatunków
ryb, endemicznych jest aż 213, z czego 30
rodzajów pielęgnic i 8 rodzajów
pozostałych grup ryb. A
Ä…cznie podaje siÄ™,
że w jeziorze Tanganika występuje 72
gatunki nie-pielęgnic, z których około 40
stanowią endemity. Jednym z rodzajów
pielęgnic występującym tylko w
Tanganice jest właśnie Tropheus.
Różnorodność trofeusów
Ryby te stanowią bardzo wdzięczny
obiekt obserwacji: sÄ… ruchliwe, kolorowe i
o wyjątkowo ciekawym behawiorze. Dzięki temu stale rośnie ich popularność wśród
akwarystów. Dodatkowym czynnikiem powodującym coraz większe zainteresowanie
trofeusami jest ich wielka różnorodność, albowiem występują w ponad 70 odmianach
barwnych. Podobno ciągle odkrywane są następne.
Systematyka trofeusów
W obrębie rodzaju różni badacze wydzielają różną ilość gatunków, co świadczy o
trudnościach związanych z określeniem przynależności systematycznej tych zwierząt.
Przyjmuje się, że w chwili obecnej najbezpieczniejszy jest podział, według którego w obrębie
rodzaju Tropheus mieści się 6 gatunków:
·ð T.moori
·ð T.annectens
·ð T.duboisi
·ð T.brichardi
·ð T.sp. black
·ð T.sp.red
Każdy z tych gatunków występuje w różnych lokalnych odmianach barwnych, ponadto u
niektórych gatunków obserwujemy różnice barwne wynikające z odmiennego wieku i płci
ryb. Niektóre gatunki mogą się krzyżować, co dodatkowo utrudnia sprawę określenia
przynależności systematycznej. Wszystkie te problemy powodują, że systematyka Tropheus
w zasadzie do dziś jest sprawą niejasną i dyskutowaną, z pewnością wymagającą dalszych
badań. Główne różnice między gatunkami opierają się na ilości promieni w płetwach
odbytowych, kształcie pyska, różnicach w zachowaniu oraz kolorystyce. Nowsze badania
DNA raczej potwierdzają podział systematyków oparte na cechach morfologicznych. Badania
DNA, prowadzone na rybach z Wielkich Jezior Afrykańskich, ujawniły ponadto fakt, że
różnorodność genetyczna obserwowana w obrębie samego rodzaju Tropheus dwukrotnie
przewyższa różnorodność genetyczną wszystkich pielęgnic z Jeziora Malawi i aż
siedmiokrotnie pielęgnic z Jeziora Wiktorii.
Trofeusy w akwarium
Trofeusy sÄ… rybami silnie terytorialnymi, o wysoce skomplikowanym behawiorze
socjalnym. Odżywiają się glonami nitkowatymi porastającymi skały, w które obfituje
środowisko ich życia. Dzisiaj chciałabym skupić się na zachowaniu trofeusów w naturze i w
akwarium - jakich zachowań można się spodziewać hodując trofeusy? Czy da się zauważyć
jakieś prawidłowości dotyczące ich zachowania? Jak wygląda życie codzienne trofeusów?
Obiekt obserwacji
Trofeusy obserwowane przeze mnie należały do dwóch różnych gatunków: T.sp.black
(odmiana "Bemba") oraz T.duboisi (odmiana "Maswa"). Oba stada ryb pochodziły z hodowli,
zwłaszcza Bemba ;-) Obiektem mojej obserwacji było stado trofeusów liczące 13 sztuk
Bemba i 8 sztuk Maswa, w którym znakomitą większość stanowiły samice. Wszystkie ryby
były mniej więcej w podobnym wieku, od kilku miesięcy już rozmnażające się. Ich pokarm
stanowił własnoręcznie zrobiony shrimp-mix, spirulina oraz pokarmy płatkowane o niskiej
zawartości białka zwierzęcego. Obserwacje odbywały się w różnych porach dnia, co miało na
celu wychwycenie jak najszerszej gamy obserwowanych u tych ryb zachowań.
Cel obserwacji
 Moja obserwacja miała na celu odnalezienie zachowań charakterystycznych dla trofeusów
i określenie, w jakim stopniu odbiegają one od zachowań obserwowanych w naturze.
Chciałam także dowiedzieć się, czy pod wpływem warunków sztucznych zmienił się ich
dobowy rytm życia w porównaniu z dzikimi pobratymcami.
Ponieważ, jak na razie, nie miałam możliwości osobiście przeprowadzić obserwacji trofeusów
w naturze, więc dla porównania musiałam posłużyć się opisami dostępnymi w literaturze.
Wyniki obserwacji
Zachowania, które udało mi się zaobserwować podzieliłam na cztery grupy według
sytuacji, do których się bezpośrednio odnosiły:
·ð pokarmowe
·ð socjalne
·ð godowe
·ð neutralne
Zachowania pokarmowe
Do grupy pierwszej (zachowań pokarmowych) zaliczyć można wszystkie zachowania
związane ze zdobywaniem przez ryby pokarmu. Mnie udało się zaobserwować trzy typy
takich zachowań, z których jeden wydaje się być naturalnym, a dwa pozostałe wynikać mogą
z warunków sztucznych. Stanowią więc wyraz adaptacji ryb do środowiska akwariowego,
szczególnie ciekawy u pielęgnic tak silnie wyspecjalizowanych pokarmowo, jakimi są
trofeusy.
Szczypanie - skubanie glonów
Pierwszym zachowaniem pokarmowym, które z pewnością od razu rzuca się w oczy
każdej osobie obserwującej trofeusy, jest "szczypanie" - jest to instynktowne zachowanie
trofeusów polegające na energicznym obgryzaniu glonów porastających skały lub podłoże.
Właśnie w ten sposób odżywiają się one w naturze. Należy zaznaczyć, że robią to nadzwyczaj
energicznie i czynność ta zdrowemu trofeusowi zajmuje dużo czasu.
Pobieranie pokarmu z powierzchni
"Ciumkanie powierzchni" - zjawisko to ma miejsce przy pobieraniu pokarmu
pływającego na powierzchni wody. Ryba szybkim skokiem rzuca się ku powierzchni, łapie
cząstkę pokarmu i energicznie zanurza się głębiej. Zwykle towarzyszy temu
charakterystyczny, mlaskający odgłos. Często wraz z pożywieniem pobiera porcję powietrza,
którą zwykle wypuszcza przez pysk albo spod wieczka skrzelowego. Dużym utrudnieniem
przy wykonywaniu tej czynności jest fakt, że ryby te mają pysk tzw. dolny. Aby pobrać
cząstkę pokarmu z powierzchni muszą lekko przechylić się na bok - jest to dla nich sytuacja
nienaturalna, wywołana sztucznymi warunkami wytworzonymi w akwarium.
Pobieranie pokarmu z toni
"A
apanie" - bardzo żywiołowe pobieranie pokarmu unoszącego się w toni wodnej.
Niejednokrotnie zaobserwowałam, że trofeusy pobierają więcej pokarmu niż są w stanie
przełknąć. Wówczas odpływają w ustronne miejsce, aby w spokoju spożyć zdobytą porcję.
Trudno jednoznacznie określić, czy ten rodzaj zachowania jest wynikiem warunków
sztucznych, czy w naturze także czasem ma miejsce. Wprawdzie trofeusy odżywiają się
perytfitonem (glonami porastającymi skałki), jednak niewykluczona jest sytuacja, gdy
wskutek zmniejszonej dostępności pokarmu muszą czerpać go także z innych z
ródeł (np
pobierajÄ…c plankton).
Zachowania socjalne
Druga grupa zachowań (socjalnych) obejmuje zachowania prowadzące do ustalenia się lub
utrzymania już istniejącej hierarchii w stadzie ryb. W przypadku trofeusów różnorodność tego
typu zachowań jest wysoka, podobnie jak i częstotliwość ich występowania.
Nawet charakter samej hierarchii może ulegać wielu modyfikacjom, niekoniecznie mając
strukturę liniową. A więc nie zawsze jedna ryba dominująca ma pod sobą następną, ta z kolei
następną i tak dalej, aż do ostatniego szczebla hierarchii. Czasem może dojść do sytuacji,
kiedy na jednym szczeblu hierarchii znajduje siÄ™ kilka ryb, albo innej, gdy jeden osobnik
zajmuje różne szczeble hierarchii w stosunku do różnych osobników. W grupie zachowań
socjalnych znajduje się jedno, charakterystyczne tylko dla trofeusów i nie wykazane w sposób
naukowy u ryb należących do pozostałych grup systematycznych.
Potrząsanie ciałem
Pierwszym typem zachowań socjalnych są zachowania wyrażające uległość oraz
hamujące agresję osobnika dominującego. Hamowanie agresji odbywać się może na kilka
sposobów. Pierwszym z nich jest potrząsanie ciałem - ryba zdominowana wygina całe ciało w
łuk. Płetwy ma złożone i drga kilkakrotnie całym ciałem zwykle opadając przy tym na dno.
Prawdopodobnie tylko trofeusy wytworzyły ten rodzaj sygnału. Jak póz
niej zauważymy, jest
on bardzo podobny do elementu tańca godowego, który samiec wykonuje przed samicą.
Poddanie siÄ™
Drugim rodzajem zachowań mających na celu hamowanie agresji jest poddanie się - ryba
zdominowana składa wszystkie płetwy i ustawia się w pozycji skośnej głową do góry, zwykle
blisko powierzchni, demonstrując brodawkę płciową osobnikowi dominującemu. Jest to
ostateczna forma uległości.
Ucieczka
Trzecim zachowaniem wyrażającym uległość jest ucieczka - zachowanie to polega na
szybkim pływaniu w poszukiwaniu schronienia przed atakami prześladowcy.
Nigdy nie zaobserwowałam żadnego z powyższych trzech zachowań u samca
dominującego! Natomiast u pozostałych członków stada - owszem (tym częściej im niższa
była pozycja danego osobnika w grupie).
Zachowania wyrażające dominację
 Drugą grupą zachowań socjalnych, obserwowanych u trofeusów, są zachowania
charakterystyczne dla ryb stojÄ…cych wysoko w hierarchii. Na celu majÄ… przypomnienie o
swojej dominacji lub stanowią początek walki, jeśli ryba podporządkowana zdecyduje się ją
podjąć. Zachowania wyrażające dominację obserwować można już u świeżo wypuszczonego
narybku, co jest dość komiczne :-) W obrębie tej grupy zachowań udało mi się wyróżnić
następujące jednostki:
Postawa imponujÄ…ca "bokiem"
Pierwszym zachowaniem dominującym, bardzo często pojawiającym się u ryb z rodzaju
Tropheus, jest "postawa imponujÄ…ca bokiem" - ryba ustawia siÄ™ bokiem do przeciwnika,
napręża wszystkie płetwy i opuszcza lekko podgardle, czasem uchyla wieczka skrzelowe
Dzięki takiemu ustawieniu wydaje się większa przeciwnikowi, który często rezygnuje
wówczas z walki. Ten rodzaj sygnału pojawia się u wielu grup ryb.
Postawa imponujÄ…ca "przodem"
"Postawa imponujÄ…ca przodem" - ryba ustawia siÄ™ przodem do przeciwnika. Wszystkie
płetwy naprężone, wieczka skrzelowe odchylone, opuszczone dno jamy gębowej. Ten typ
postawy pojawiał się u trofeusów bardzo rzadko - zaledwie kilkakrotnie - jednak każdy, kto
widział broniące swojej siedziby muszlowce, wie dobrze jak wygląda ten typ zachowania.
Prawdziwym mistrzem tej postawy jest pielęgnica Meeka.
Uderzanie ogonem
Dość ciekawą jednostką jest "uderzanie ogonem", kiedy to ryba ustawiona bokiem do
przeciwnika wykonuje kilka silnych ruchów ogonem. Oczywiście nie jest to dosłowne
uderzanie ogonem przeciwnika, lecz powodowanie powstawania fali, której siła sugeruje
przeciwnikowi, jak silna jest ryba dominująca. Ten typ zachowania bardzo często
zaobserwować można także u innych pielęgnic, np. z rodzaju Cyprichromis.
Chwytanie siÄ™ za pyski
Bardzo widowiskowym zachowaniem jest chwytanie siÄ™ za pyski, kiedy to przeciwnicy
po uchwyceniu własnymi szczękami pyska przeciwnika, szarpią dość energicznie. Często po
takich walkach widoczne są ślady - w miejscu, gdzie został zdarty naskórek pozostaje biaława
plamka. Przed chwyceniem się za pyski ryby często krążą wokół siebie, skubią się w boki
ciała i w płetwy. Ten rodzaj zachowania zaobserwować można także u pyszczaków
malawijskich z grupy Mbuna.
Atak
OstatecznÄ… formÄ… ustalania dominacji w stadzie jest zawsze atak - ryba dominujÄ…ca
atakuje jakąś część ciała przeciwnika. Zwykle jest to bok ciała albo płetwy, najrzadziej głowa.
Często w wyniku uderzenia ryba traci łuskę, która chętnie bywa spożywana natychmiast przez
inne ryby. Bywa też, że atak jest markowany, wówczas agresor nie otwiera pyska, by ugryz
ć
ofiarę, lecz po prostu uderza. Takie zachowanie często pojawiało się podczas zalotów samca
do nie gotowej do tarła samicy Tropheus duboisi.
Zachowania godowe
Grupa trzecia obejmuje zachowania związane bezpośrednio z aktem płciowym oraz opieką
nad potomstwem. Podczas zachęcania samicy do tarła samiec wykazuje ogromną aktywność,
napastując także samice, które akurat nie są gotowe do rozrodu, a nawet takie, które akurat
inkubują ikrę. W zbyt małym lub niewłaściwie urządzonym akwarium może stanowić to duży
problem. Dzięki dużej liczbie samic w stadzie udaje się rozłożyć napastliwość i agresję
samca, co pozwala uniknąć utraty samic.
Trzepotanie płetwami
Jednym z bardziej widowiskowych zachowań jest trzepotanie płetwami - zachowanie to
występuje zarówno u samca jak i u samicy i ma na celu przyciągnięcie uwagi partnera do
własnej płetwy odbytowej. Ryba wprawia w drgania płetwy, przy czym najsilniej porusza się
płetwa odbytowa, a całe ciało wygięte jest w łuk. Podczas całej akcji zmienia się ustawienie
ciała w przestrzeni - ryba jak gdyby kładła się na boku. Zachowanie to przypomina
potrząsanie ciałem ryby zdominowanej.
Pływanie równoległe
Jednym z bardziej tajemniczych zachowań, obserwowanych u trofeusów, było pływanie
równoległe. W ten sposób zachowywał się samiec terytorialny względem samicy, która
wpłynęła na jego terytorium. Ponieważ nigdy nie zaobserwowałam tego sygnału wysyłanego
przez samicę do innej samicy, ani też przez samca do innego samca, więc wydało się
prawdopodobne, że zachowanie takie ma związek z reprodukcją. Ponieważ u innych pielęgnic
może być to sygnał związany z rozrodem, więc możliwe, że i u trofeusów jest elementem
tańca godowego lub ułatwia rozpoznanie płci.
Prowadzenie samicy i podążanie za samcem
Jednym z elementów tańca godowego jest prowadzenie samicy - samiec przerywa na
chwilę trzepotanie i szybko płynie w kierunku wybranego do tarła miejsca. Jest lekko
przechylony na bok. Ruch przez niego wykonywany jest bardzo szybki, gdy tylko widzi, że
samica straciła zainteresowanie i nie podąża za nim, wówczas powraca do niej i ponawia
zaproszenie.
Odpowiedzią samicy na sygnał "prowadzenia" może być podążanie za samcem - samica
podąży za nim jeśli jest gotowa do tarła. Jeśli nie jest - wówczas samiec może ją nawet
zaatakować.
Składanie i zaplemnienie ikry
Najważniejszym momentem w życiu każdej samicy trofeusa jest składanie ikry, które
odbywa się w miejscu wybranym przez samca do tarła. Przy kolejnym trzepotaniu płetw
samica wydala z siebie jedno - rzadziej kilka jaj, odwraca siÄ™ i zbiera je do pyska. Zanim
jednak dojdzie do tarła ryby potrafią przez kilka godzin przeprowadzać próby.
Zaplemnienie ikry - odbywa się w momencie gdy samica zbliży swój wypełniony ikrą pysk
do płetwy odbytowej samca. Wówczas uwalnia on mlecz, który dzięki ruchom oddechowym
samicy zostaje zassany i dociera do komórek jajowych znajdujących się w jej jamie gębowej.
Po wydaleniu całej porcji ikry takie "tańce" mogą trwać jeszcze przez dłuższy czas, co
prawdopodobnie ma na celu zapłodnienie wszystkich jaj w pysku samicy.
Inkubacja ikry
Inkubacja ikry - w tym celu samica znajduje ustronne miejsce. Podczas inkubacji
widoczne jest opuszczenie dna jamy gębowej, odchylenie pokryw skrzelowych oraz bardzo
charakterystyczne ruchy szczęk samicy, mające na celu przemieszczanie inkubowanych
zarodków, aby wszystkim zapewnić jednakowo dobre warunki tlenowe. Badania
laboratoryjne wykazały, że w istocie ikra pyszczaków jest w dużym stopniu "wymagająca"
jeśli chodzi o zawartość tlenu i mało odporna na infekcje grzybowe.
Wypuszczanie narybku
Wypuszczanie narybku - samica szybkim ruchem opróżnia jamę gębową - narybek
zostaje wydmuchnięty z jej pyska wraz ze strugą wody. Czasem wypuszczanie narybku
odbywa się delikatniej - samica po prostu uchyla pysk, a młode, ciekawe świata, mogą
wypłynąć. U obserwowanych przeze mnie trofeusów odmiany Bemba w tym momencie
kończyła się opieka rodzicielska - młode raz wypuszczone musiały już radzić sobie
samodzielnie. W naturze jednak opieka matczyna potrafi trwać nawet do 10 dni, więc zanik
instynktu opieki nad narybkiem może być wynikiem wielopokoleniowego chowu w
akwariach lub też uzyskiwania narybku metodą sztucznej inkubacji.
Opieka nad narybkiem
Opieka nad narybkiem - przez kilka dni młode co pewien czas są przez samicę
"wciągane" na zasadzie podciśnienia do jamy gębowej. Zdarza się także, że młode usiłują
same wcisnąć się do jamy gębowej samicy, a nawet pod jej wieczka skrzelowe. Narybek
wypuszczony przez samicę jest stale pod jej czujna opieką. W razie najmniejszego zagrożenia
samica natychmiast pobiera je z powrotem do pyska. Czasem jednak zdarza się, że maluch
wcale nie chce powrócić do ciasnoty i aktywnie ucieka, na co samica reaguje bardzo nerwową
i intensywną pogonią. Ciekawe jest, że nigdy nie udało mi się zaobserwować prób wpłynięcia
młodych do pyska innej ryby niż matka. Wskazywałoby to na doskonałą zdolność
rozpoznawania poszczególnych przedstawicieli stada już przez narybek!
Zachowania neutralne
Ostatnią część zachowań tworzą te, które wydają się nie mieć bezpośredniego związku ani
z aktem płciowym, ani też z dominacją lub zdobywaniem pokarmu. Trudno było je
zakwalifikować zatem do powyższych kategorii. Trudno było także określić je jednym
słowem, więc postanowiłam nazwać je neutralnymi. Są to po prostu czynności higieniczne,
które trofeusy co pewien czas wykonują oraz takie, które pojawiają się w momencie stresu lub
choroby:
Relaks i ziewanie
Pierwsze zachowanie z tej grupy to odpoczynek - ryba stoi, płetwy częściowo złożone,
niewielkie ruchy wykonuje płetwa ogonowa i płetwy piersiowe. Trofeusy najedzone, nie
zestresowane i bez pomysłów erotycznych potrafią (o dziwo!) trwać w bezruchu przez kilka
minut.
Ziewanie - to zachowanie wygląda jakby ryba "przeciągała" swój pysk. Nie wiem jak
Wasze ryby, ale moje ziewają znacznie częściej wieczorem, przed zgaszeniem światła w
akwarium ;-)
Ocieranie, skoki, strząsanie płetw
Ocieranie - szybkie przepływanie przy ścianie akwarium lub elementach wystroju.
Zachowanie to nie jest patologiczne dopóki nie występuje za często (częściej niż kilka razy
dziennie). ZÅ‚ym objawem jest gdy ryba aktywnie, nerwowo poszukuje miejsca do otarcia siÄ™.
Skakanie - ryba wykonuje nagły skok w wodzie - czasem jej ciało wygina się na krótką
chwilę w łuk. Jest to zachowanie, które może wskazywać na chorobę, zwłaszcza jeśli
dodatkowo obserwujemy ocieranie i strząsanie płetw.
Strząsanie płetw - ryba zachowuje się podobnie jak pies, który wyjdzie z wody - otrząsa
się. Czasem otrząsanie może dotyczyć całego ciała, niekiedy ryba otrząsa tylko jedną płetwę
(np. piersiową lub grzbietową). Zachowanie to ma prawdopodobnie na celu usunięcie różnego
rodzaju zanieczyszczeń (np. cząstek pokarmu), które osiadły na skórze i działają drażniąco.
Jeśli objaw ten nasila się, wówczas można podejrzewać, że rybom dolega jakaś infekcja
skórna lub wartość któregoś z parametrów wody jest niewłaściwa.
Pływanie wzdłuż szyby
Pływanie przy szybie - ryby zbijają się w stadko liczące kilka sztuk i pływają szybko
wzdłuż przedniej szyby akwarium w poziomie lub w pionie. Zachowanie to występuje tylko
w warunkach sztucznych i oznacza ochotę ryb do ucieczki wywołaną stresem. W wypadku
trofeusów obserwowanych przeze mnie stresorem wystarczającym do wywołania tego
zachowania była np. duża podmiana wody (30%) lub nawet minimalna zmiana ustawienia
wystroju akwarium. Zachowanie to zanikało samoczynnie w krótkim czasie po ustaniu
działania bodz
ca stresujÄ…cego.
System sygnalizacji
Na podstawie powyższych informacji można przypuszczać, że ryby z rodzaju Tropheus
rozwinęły bardzo rozbudowany system sygnalizacji, dodatkowo różny u poszczególnych
gatunków, a nawet mikropopulacji. Być może związane jest to z wyjątkowo dużą agresją
wewnątrzgatunkową u tych ryb. Wszelkiego rodzaju tańce godowe mają na celu nie tylko
udowodnienie swojej dobrej kondycji, ale także hamowanie agresji u obojga partnerów
(najlepszym przykładem są pająki samiec wykonuje bardzo skomplikowane tańce, aby móc
ostrożnie zbliżyć się do większej i niebezpiecznej partnerki). Dopiero gdy agresja zostanie
przytłumiona może dojść do zbliżenia i w efekcie do przedłużenia gatunku.
Hamowanie agresji a tarło
Uważa się, że zachowanie godowe samca pielęgnicy jest wynikiem konfliktu jego chęci
prokreacyjnej z chęcią ataku samicy, która jest przecież intruzem na jego własnym
terytorium. Stąd być może częste próby ataku samic niegotowych do rozrodu. Natomiast
zachowanie godowe samicy prawdopodobnie jest wynikiem konfliktu między jej chęcią
prokreacyjną, a lękiem przed samcem, którego terytorium narusza. Stąd może wynikać
podobieństwo dwóch obserwowanych w różnych sytuacjach zachowań: element tańca
godowego oraz sygnał hamowania agresji u trofeusów wygląda bardzo podobnie. Być może
samiec, dając samicy znak poddania się, stara się ją ośmielić, aby w efekcie doprowadzić do
zbliżenia.
Różnice w zachowaniu
Różnice między zachowaniami u poszczególnych grup trofeusów mogą wynikać z wielu,
nieznanych bliżej powodów (wielkość stada, wielkość zbiornika, wystrój akwarium itp.). U
niektórych mikropopulacji trofeusów pojawia się także wyjątkowo atrakcyjne zachowanie -
element tańca godowego, kiedy to samiec miękko faluje przed samicą rozpostartymi
płetwami. U obserwowanych przeze mnie T.sp.black "Bemba" to zachowanie praktycznie nie
występuje, za to wyjątkowo ładnie widoczne jest u T.duboisi "Maswa".
Rytm dobowy
W ciągu doby zachowanie tych ryb zmienia się nieustannie. Z pozoru można wyróżnić
tylko dwie fazy - fazę snu i fazę czujności. Jednak okazuje się, że w czasie fazy czujności
różne jednostki zachowań dominują o różnej porze dnia, odzwierciedlając naturalny rytm
dobowy trofeusów, obserwowany w jeziorze Tanganika.
Pobieranie pokarmu
Bez wątpienia najczęściej obserwujemy trofeusy skubiące glony porastające skałki w
naszym akwarium. Podobnie w warunkach naturalnych pobieranie pokarmu zajmuje
trofeusom najwięcej czasu. Nie jest to dziwne biorąc pod uwagę jakość preferowanego przez
nie pożywienia. Glony nitkowate, stanowiące podstawę diety tych pyszczaków, są trudno
strawne, mają stosunkowo niewielką wartość kaloryczną i są trudne do pozyskania w
odpowiedniej ilości. W związku z tym ryby odżywiające się glonami muszą żerować
intensywnie i długo, aby zaspokoić swoje zapotrzebowanie energetyczne.
Żerowanie
Okazało się, że w naturze w ciągu dnia trofeusy najintensywniej żerują w godzinach
popołudniowych (12.30-16.30), w tym czasie praktycznie nie odrywają się na dłużej od tego
zajęcia. Dlaczego tak jest? Przecież logiczne byłoby najintensywniejsze pobieranie pokarmu
w godzinach rannych, kiedy ryby budzą się wygłodzone po nocy. Badania glonożernych ryb
morskich, które również wykazują podobny dobowy rytm żerowania, dały odpowiedz
na to
pytanie.
Wartość energetyczna glonów
Okazało się, że czas najintensywniejszego żerowania trofeusów i innych ryb glonożernych
może być ściśle sprzężony z rytmem wzrostu i podziałów komórkowych glonów. Glony
jednokomórkowe i nitkowate, stanowiące pokarm trofeusów, kumulują w swoich komórkach
substancje zapasowe i metabolity w ciągu dnia, aby wieczorem i nocą intensywnie się dzielić.
W związku z tym ich wartość energetyczna wzrasta w ciągu dnia, osiągając maksimum
właśnie w godzinach popołudniowych, w okresie najintensywniejszego wyżerowywania przez
trofeusy.
Warunki sztuczne
W warunkach akwarium ta reguła także znajduje potwierdzenie - obserwacja naszych
trofeusów po południu dostarczy nam przede wszystkim widoku tych pięknych ryb
skubiących skałki, oraz co jakiś czas krótkotrwałej pogoni jednego osobnika za drugim, aby
odgonić go od własnego posiłku.
Czym w takim razie zajmują się trofeusy w godzinach przedpołudniowych? Przede
wszystkim ustalaniem i utrwalaniem hierarchii oraz odwiedzaniem sąsiednich terytoriów. W
tym czasie ma także miejsce większość obserwowanych tareł i zalotów.
Podziękowania
Serdecznie dziękuję osobom, które zgodziły się udostępnić materiały będące ilustracją
dzisiejszej prezentacji:
·ð Adamowi Adamskiemu
·ð Naszemu Artiemu :-)
·ð Andrzejowi Zabawskiemu
·ð Tomkowi Trocha
Piśmiennictwo
1. Baldaccini E., 1973, An ethological study of the reproductive behaviour including
colour patterns of the cichlid fish Tilapia mariae. Monit. Zool. Ital. 7, s. 247-290.
2. Balshine-Earn S., Lotem A., 1998, Individual recognition in a cooperatively breeding
cichlid: evidence from video playback experiments. Behaviour 135, s. 369-386.
3. Barki A., Volpato G.L., 1998, Early social environment and the fighting behaviour of
young Oreochromis niloticus. Behaviour 137, s. 913-929.
4. Crapon de Crapona M.D., 1988, Olfactory communication in a cichlid fish
Haplochromis burtoni. Z. Tierpsychol. 52, s. 313-325.
5. DeVoes L., Snoeks J., 1994, The non-cichlids fishes of the Lake Tanganyika basin.
Arch.Hydrobiol.Beih.Ergebn.Limnol. 44, s. 391-405.
6. Ferno A., 1987, Agressive behaviour between territorial cichlids (Astatotilapia
burtoni) in relation to rank and territorial stability. Behaviour 101, s. 241-258.
7. Konings A., 1996, Back to Nature. Guide to Tanganyikan Cichlids. Fohrman
Aquaristic AB, Jonsered, Sweden.
8. Konings A., 1998, Tanganyika Cichlids in their Natural Habitat. Cichlid Press,
St.Leon-Rot, Germany.
9. Konings A., Dieckhoff H.W., 1992, Tanganyika secrets. Cichlid Press, ST.Leon-Rot,
Germany.
10. Lanzing W.J.R., Bower C.C., 1974, Development of colour patterns in relation to
behaviour in Tilapia mossambica. J.Fish.Biol 6, s. 29-41.
11. Lippitsch E., 1998, Phylogenetic study of cichlid fishes in Lake Tanganyika: a
lepidological approach. J.Fish.Biol. 53, s. 752-766.
12. Nelissen M.H.J., 1984, Structure of the dominance hierarchy and dominance
determining "group factors" in Melanochromis auratus. Behaviour.
13. Noble G.K., Curtis B., 1939, The social behaviour of the jewel fish Hemichromis
bimaculatus. Bull. Amer. Mus. Nat. Hist. 75, s. 1-46.
14. Oliveira R.F., Almada V.C., 1998, Mating tactics and male-male courtship in the lek-
breeding cichlid Oreochromis mossambicus. J.Fish.Biol. 52, s. 1115-1129.
15. Snoeks J., 2000, How well known is the ichtyodiversity of the Large East African
Lakes? Advances in Ecological Research 31, s. 17-38.
16. Snoeks J., Ruber L., Verheyen E., 1994, The Tanganyika problem: comments on the
taxonomy and distribution patterns of its cichlid fauna.
Hydrobiol.Beih.Ergebn.Limnol. 44, s. 355-372.
17. Sturmbauer C., Dallinger R., 1995, Diurnal variation of spacing and foraging
behaviour in Tropheus moori in Lake Tanganyika, Eastern Africa. Netherlands Journal
of Zoology 45, s. 386-401.
18. Turner G.F., 1987, Partner attack inhibition in the convict cichlid, Cichlasoma
(Archocentrus) nigrofasciatum. Behaviour 102, s. 295-316.
19. Turner G.F., Phiri L.M., Cawthraw S., 1989, Partner attack inhibition in the sexually
monomorphic biparenthal cichlid Tilapia mariae. Behaviour, vol. 108, s. 2-19.
20. Verheyen E., Ruber L., Snoeks J., Meyer A., 1996, Mitochondrial phylogeography of
rock-dwelling cichlid fishes reveals evolutionary influence of historical lake level
fluctuations of Lake Tanganyika, Africa. Phil.Trans.R.Soc.Lond.B. 351, s. 797-805.