Teorie motywacji Psychologia emocji i motywacji Elżbieta Zdankiewicz-Ścigała 1 Procesy motywacyjne Procesy motywacyjne są to procesy organizujące, ukierunkowujące i pobudzające czynności systemu nerwowego (w tym procesy psychiczne) tak, aby sterowana przez te czynności aktywnośd osiągała cele określone treścią motywów. 2 Motywy Motywy to czynniki które: skłaniają do ukierunkowanej aktywności określonego rodzaju (stymulatory) powstrzymują pewne kierunki aktywności (inhibitory) Aktywnośd człowieka jest najczęściej polimotywacyjna 3 Teorie motywacji w głównych systemach teoretycznych Teorie instynktów motywacja jako gotowośd do wykonania utrwalonych wzorców zachowania Psychodynamiczna teoria motywacji popędy, redukcja napięcia jako mechanizm motywacyjny Behawiorystyczna teoria motywacji zależnośd między wzmocnieniem a gotowością do podjęcia zachowania Psychologia humanistyczna potrzeby niedoboru i potrzeby wzrostu Psychologia poznawcza zródłem motywacji jest przetwarzanie informacji 4 Teorie motywacji Ewolucyjne podejście do motywacji Teorie instynktów motywacja jako gotowośd do wykonania utrwalonych wzorców zachowania Podstawowe pojęcia: Instynkt (popęd) biologicznie ukształtowany stereotypowy wzorzec postępowania " Instynkt rodzicielski, rozrodczy, migracji itp. Wrodzony mechanizm wyzwalania nie wymagający uczenia się bodziec lub zespół bodzców stanowiący konieczny i wystarczający warunek wystąpienia zachowania instynktowego " Bodzce wyzwalające: kształt, barwa, zapach, kierunek ruchu itp. 5 Teorie motywacji Ewolucyjne podejście do motywacji Nawet silny instynkt sam w sobie nie uruchamia zachowania konieczny jest bodziec wyzwalający Zasada podwójnej kwantyfikacji: uruchomienie zachowania jest efektem interakcji siły działania popędu i siły działania bodzca wyzwalającego, a zatem: Przy silnym popędzie wystarcza słaby bodziec wyzwalający, aby uruchomid zachowanie Przy słabym popędzie do uruchomienia zachowania konieczny jest silny bodziec wyzwalający 6 Teorie motywacji Psychodynamiczna teoria motywacji Podstawowe założenia: yródłem wszelkich zachowao jest energia psychiczna Mechanizmem motywacyjnym jest redukcja napięcia Zachowania są ukierunkowane przez wrodzone popędy: popęd życia (czyli popęd seksualny) oraz popęd przeżycia (np. głód) Motywy ludzkiego zachowania mają charakter nieświadomy Konflikt id, ego i superego pozostają w nieustannym konflikcie, bo konfliktowe są ich motywy i cele. 7 Teorie motywacji Psychodynamiczna teoria motywacji Konflikt toczący się między ego, id i superego wewnątrz osobowości wywołuje lęk neurotyczny lub lęk moralny oraz motywację do podejmowania działao broniących przed lękiem Lęk obiektywny powstaje w wyniku niebezpieczeostwa lub zagrożenia w otoczeniu zewnętrznym. Lęk neurotyczny rodzi się z opozycji celów id i ego. " lęk nieokreślony stała obawa, że przydarzy się coś strasznego " fobia intensywny, irracjonalny strach " reakcja paniki Lęk moralny (przeżywany jako wstyd lub poczucie winy) rezultat konfliktu między impulsami id a superego. 8 Teorie motywacji Psychodynamiczna teoria motywacji Mechanizmy obronne sposoby radzenia sobie z lękiem Wyparcie Izolacja Zaprzeczenie Intelektualizacja Reakcja upozorowana Racjonalizacja Projekcja Anulowanie Przemieszczanie Regresja Sublimacja Identyfikacja z agresorem 9 Teorie motywacji Behawiorystyczna teoria motywacji Podstawowe pojęcia: popęd wielkośd deficytu jakiegoś ważnego dla organizmu czynnika pozytywnego lub siła oddziaływania czynnika negatywnego " popędy pierwotne nie wymagają uczenia się (np. głód) " popędy wtórne wymagają uczenia się (np. głód nikotynowy) pobudka (przynęta) to obiekt lub stan mający zdolnośd redukowania lub zmniejszania wielkości popędu wzmocnienie każdy obiekt lub stan rzeczy, który zwiększa prawdopodobieostwo powtórzenia reakcji wywołanej działaniem danego bodzca (popędu i/lub pobudki) 10 Teorie motywacji Behawiorystyczna teoria motywacji Prawdopodobieostwo wykonania reakcji (gotowośd do podjęcia określonego zachowania) zależy od: wielkości wzmocnienia (nagrody) " funkcję nagrody spełnia też brak kary, czyli wzmocnienia negatywnego odstępu czasowego między reakcją a wzmocnieniem częstości wzmocnieo " im większa częstośd nagrody (jej prawdopodobieostwo), tym większa gotowośd do zachowania " jednak w miarę ponawiania tej samej nagrody jej wartośd motywacyjna maleje regularności wzmocnieo 11 Teorie motywacji Teoria potrzeb i psychologia humanistyczna Podstawowe założenia: wszystkie ludzkie działania można wyjaśnid przy pomocy ograniczonej ilości potrzeb: " niedoboru (np. podstawowe potrzeby fizjologiczne) " wzrostu (rozwoju) ludzie są z natury dobrzy i mają wrodzoną (biologiczną) skłonnośd do rozwoju i dojrzewania ludzie dążąc do zaspokojenia swoich potrzeb i rozwoju potrafią ocenid, co jest dla nich dobre, a co złe a zatem to, do czego dążymy, zależy od naszej oceny korzyści 12 Teorie motywacji Motywacja w psychologii poznawczej Podstawowe poznawcze mechanizmy motywacyjne to: Ciekawośd poznawcza ciekawośd i uruchamiane przez nią dążenia często mają większe oddziaływanie motywacyjne niż podstawowe potrzeby Oczekiwania im wyższe oczekiwania, tym wyższa motywacja i lepsze osiągane wyniki Niezgodnośd poznawcza sytuacja, w której następuje niezgodnośd poznawcza, jest przykra. Wielkośd dysonansu poznawczego zależy od: " wielkości różnicy między danymi poznawczymi " stopnia ważności niezgodnych danych " stopnia usuwalności niezgodności 13 Rodzaje motywacji Motywacja braku vs. motywacja wzrostu Motywacja homeostatyczna motywacja braku: Gdy potrzeby są niezaspokojone, rodzi się napięcie energetyczne wywołujące negatywne emocje, co prowadzi do podjęcia działao prowadzących do odzyskania równowagi wewnętrznej (homeostazy) Motywacja heterostatyczna motywacja wzrostu: Dotyczy takich motywów, jak dążenie do sensu życia, potrzeba samorealizacji, czy żądza władzy. Nie podlegają one prawom napięcie-ulga , ale działają według zasady apetyt rośnie w miarę jedzenia . 14 Rodzaje motywacji wzrostowo-transgresyjne poznawczo- afektywno- celowe automatyczne obronno-adaptacyjne 15 Głód i jedzenie Skąd wiemy, co jeśd? Jemy po to, by: Uzyskad energię tłuszcze, węglowodany, białka Uzyskad materiał do budowania komórek oraz tworzenia potrzebnych substancji chemicznych (np. neuroprzekazników) aminokwasy, minerały, witaminy, pierwiastki śladowe Dobór pokarmów: Wrodzone preferencje smakowe (np. wobec słodkich i słonych pokarmów) Wyuczone preferencje smakowe Modelowanie społeczne 16 Głód i jedzenie Skąd wiemy, czego nie jeśd? Mechanizmy obrony przed toksynami: Zmysły smaku i zapachu emocja wstrętu Reakcje krztuszenia się, wypluwania, wymiotowania reakcje automatyczne " mdłości odczuwane przez kobiety ciężarne Warunkowanie uczenie się związku między zjedzeniem czegoś, a chorobą " mdłości wobec pokarmów spożywanych w trakcie chemio- lub radioterapii Współczesnym problemem jest brak naturalnych mechanizmów przed konsekwencjami odkładania się w organizmie małych dawek trujących substancji 17 Głód i jedzenie Anoreksja Anoreksja: Jadłowstręt psychiczny (z grec. an - brak, pozbawienie, orexis - apetyt Anorexia nervosa) - choroba cywilizacyjna polegająca na utracie wagi wywołanej przez osobę chorą, z objawami dysmorfofobii, w której odczuwa ona lęk, ponieważ nie spełnia wymogów współczesnego świata co do własnego wyglądu oraz w sposób zaburzony spostrzega własne ciało. Lęk przybiera postad uporczywej idei nadwartościowej, w związku z czym pacjent wyznacza sobie niski limit wagi. 18 Głód i jedzenie Anoreksja Anoreksja: Jadłowstręt psychiczny (z grec. an - brak, pozbawienie, orexis - apetyt Anorexia nervosa) - choroba cywilizacyjna polegająca na utracie wagi wywołanej przez osobę chorą, z objawami dysmorfofobii, w której odczuwa ona lęk, ponieważ nie spełnia wymogów współczesnego świata co do własnego wyglądu oraz w sposób zaburzony spostrzega własne ciało. Lęk przybiera postad uporczywej idei nadwartościowej, w związku z czym pacjent wyznacza sobie niski limit wagi. Dwa typy anoreksji: anoreksja restrykcyjna anoreksja bulimiczna 19 Głód i jedzenie Anoreksja Biochemiczne podłoże anoreksji: Uszkodzenie części bocznej podwzgórza zwierzęta z takim uszkodzeniem zaprzestają jedzenia / jedzą dużo mniej. Hipoteza serotoninowa badania przeprowadzone przez dr Ursulę Bailer sugerują, że u większości badanych pacjentek chorych na anoreksję niektóre obszary mózgu produkowały i zużywały kilkakrotnie więcej serotoniny, niż u zdrowego człowieka. Anoreksja może byd zjawiskiem wtórnym reakcją na nieustanny, paraliżujący lęk spowodowany nadmiarem neuroprzekaznika 20 Głód i jedzenie Anoreksja Kryteria diagnostyczne: przeżywa silny lęk przed przybraniem na wadze lub otyłością, nawet jeśli ma niedowagę; nie chce utrzymad wagi w granicach normy dla swojego wieku i wzrostu, co nie jest spowodowane żadnym schorzeniem fizycznym ani psychicznym; jej BMI jest równy lub mniejszy od 17,5; nieprawidłowo ocenia wagę własnego ciała, wymiary i sylwetkę; lekceważy skutki nagłego spadku wagi; w okresie dojrzałości płciowej (po okresie pokwitania) cierpi na wtórny brak miesiączki w ciągu co najmniej 3 miesięcy; spożywa posiłki w samotności (ze wstydu przed innymi); gotuje dla innych tzw. "zdrowe posiłki"; uprawia intensywne dwiczenia fizyczne; kłamie o ilości zjedzonych posiłków; główny temat rozmów z osobą chorą to jedzenie, kalorie, zawartośd tłuszczu w produktach i diety. 21