KOMENTARZ
SKOJARZENIA
James Burke
Na szcz�Ęcie
spud"owa"
iedawno gapiąc si� na bizona wego drobiazgu, a mia-
w londył
skim zoo, pomyĘla- nowicie faktu, Że Francja
N"em sobie, Że wszelkie tego ro- i Wielka Brytania toczy-
dzaju miejsca wzi�"y si� z ch�ci  przej- "y w"aĘnie z sobą wojn�.
rzenia zamys"u BoŻego i podj�cia Jako zaledwie 23-letni
próby odtworzenia warunków w arce m"okos przeprowadza" tak spektakular- transportu. Do 1829 roku nasz zlekce-
Noego poprzez umieszczenie tam par ne doĘwiadczenia chemiczne, Że zapro- waŻony twórca górniczej lampy bez-
róŻnych stworzeł
. Tak wi�c w 1802 ro- ponowano mu stanowisko m"odszego pieczeł
stwa udoskonali" wi�c urządze-
ku ukaza"a si� bulwersująca ksiąŻka wyk"adowcy w londył
skim Royal In- nie parowe, które nazwano lokomo-
nikomu nie znanego pastora z jakiejĘ stitute. Damy omdlewa"y z zachwytu tywą, i niebawem sta" si� bonzą kolejo-
zapad"ej wsi w pó"nocnej Anglii, Wil- juŻ na pierwszych odczytach, jakie wym, fetowanym wsz�dzie przez cz"on-
liama Paleya, wymierzona przeciwko wyg"asza" na temat galwanizmu (czyli ków panujących dynastii. Lepiej póęno
teorii chaosu. Paley przeciwstawi" jej elektrycznoĘci). niŻ wcale. To samo moŻna powiedzie�
w"asną teori� porządku i szczegó"owo W 1806 roku Davy by" juŻ najwybit- o jego pociągach.
ją wy"oŻy" w grubym dziele zatytu- niejszą postacią w dziedzinie elektro- Syn George a, Robert, podją" nast�p-
"owanym Teologia naturalna. Czytelni- chemii. A poniewaŻ tego rodzaju faceci nie dzie"o ojca i sta" si� s"awnym inŻy-
ków zafascynowa"a hipoteza, iŻ kaŻdy zawsze znają si� na wszystkim, po kata- nierem. W 1850 roku otwarto zaprojek-
element natury zosta" celowo zapla- strofie górniczej w 1812 roku, w której towany przez niego most Britannia,
nowany jak w mechanizmie który przerzucono nad cieĘniną
zegarka. Tak przeto Żurawie nie Menai w Walii. By"a to prawdzi-
umieją p"ywa�, gdyŻ nie mają wa rewolucja w mostownictwie.
WieĘci docierające alfabetem Morse a
p"etwiastych stóp, ale mają za Konstrukcja ta sk"ada"a si�
to d"ugie nogi umoŻliwiające im z dwóch gigantycznych Żeliw-
do brzegów Nowej Fundlandii
brodzenie. ToteŻ jeĘli uda"oby nych rur, którymi przejeŻdŻa-
by"y muzyką dla jego .._ /... /_ _.. /.._
si� zgromadzi� w jednym miej- "y pociągi. Most znalaz" si� w
scu wszystkie istniejące zwie- ksi�dze rekordów Guinnessa, za-
rz�ta, moŻna by wydedukowa�, nim ona jeszcze powsta"a. Przy
co mia" na myĘli Stwórca (przypisy- zgin�"y 92 osoby, poproszono go, by za- budowie uŻyto przesz"o 2190 tys. nitów,
wano mu osobowoĘ� m�ską), a moŻe ją" si� problemem gazu kopalnianego. do których otwory wybija"a pomys"o-
i pozna� wielki zamys" Niebiał
skiego W wielu miejscach pod ziemią wyst�- wa maszyna automatyczna sterowana
Zegarmistrza. puje wybuchowa mieszanka powietrza dziurkowanymi kartami. Ta koncepcja
Sir Stamford Raffles (teŻ rodzaju m�- z metanem: jeĘli natrafi" na nią ktoĘ totalnego nitowania zafascynowa"a
skiego), wielki entuzjasta Paleya, mia" przyĘwiecający sobie Ęwieczką, mia" przyjaciela Roberta Stephensona, Isam-
nadziej� wcieli� ową teori� w Życie, za- wszelkie szanse, Że wyjdzie z tego mar- barda Kingdoma Brunela, który akurat
k"adając Londył
skie Towarzystwo Zoo- twy, i to bardzo. Davy znalaz" bez- projektowa" w"asne dzie"o wymagające
logiczne. B�dąc przez krótki czas guber- zw"ocznie rozwiązanie w postaci lam- uŻycia trzech milionów nitów.
natorem Jawy, przebywa" g"ównie py, w której p"omieł
otacza"a siateczka Dzie"o to, które przybra"o posta� naj-
w dŻungli, "apiąc tam wszystko, co "azi- z cieniutkiego drutu. P"omieł
p"oną", wi�kszego statku wszechczasów o na-
"o, pe"za"o, fruwa"o czy siedzia"o (do- ale nie zapala"y si� od niego otaczające zwie Great Eastern, w 1866 roku zbliŻa-
statecznie d"ugo). Rafflesowi uda"o si� gazy. Kumple Davy ego z Royal Socie- "o si� do zatoki Heart s Content na
teŻ wy"udzi� dla Brytyjczyków wieczy- ty przyznali mu za to ogromną nagrod� Nowej Fundlandii, ciągnąc za sobą ko-
stą dzierŻaw� Singapuru, toteŻ po po- pieni�Żną. niec pierwszego udanego transatlantyc-
wrocie do ojczyzny uznano go za jed- Ani pensa nie dosta" natomiast pe- kiego kabla telegraficznego (drugi by"
nego z ludzi wielkich i zas"uŻonych. wien zupe"nie nie znany, niewykszta"- zakotwiczony na irlandzkiej wyspie
W 1826 roku zosta" prezesem londył
- cony pracownik kopalni w�gla, George Valencia), co oznacza"o wielki sukces
skiego zoo dzi�ki zabiegom sir Hum- Stephenson, który twierdzi", Że zrobi" amerykał
skiego emerytowanego pro-
phrya Davy ego, takŻe cz"owieka wiel- to samo, tylko lepiej. Na szcz�Ęcie dane ducenta papieru, milionera Cyrusa Fiel-
kiego i zas"uŻonego. mu by"o odku� si� w innej dziedzinie. da. By" on w"aĘcicielem ca"ego, liczą-
Davy by" wówczas kimĘ na miar� in- Wojny napoleoł
skie spowodowa"y cego 4 tys. km d"ugoĘci kabla (i 1600 km
stytucji  uczonym tak wybitnym, Że na- zawrotny wzrost cen paszy dla koni, to- innego, który zerwa" si� podczas uk"a-
poleoł
ski Institut de France przyzna" teŻ w"aĘciciele kopalł
rozpaczliwie dania i leŻa" na dnie oceanu), a wi�c wie-
mu medal pomimo pewnego k"opotli- poszukiwali jakiegoĘ innego Ęrodka Ęci docierające alfabetem Morse a do
�WIAT NAUKI Paędziernik 1997 75
DUSAN PETRICIC
brzegów Nowej Fundlandii by"y mu- versity), pierwszego pał
stwowego uni- ostatnie 150 km przebywali pe"nym ga-
zyką dla jego .._ /... /_ _.. /.._ wersytetu g"uchoniemych. lopem. Wells i Fargo prowadzili zachod-
Jednym z doradców Fielda by" nieja- W po"owie XIX wieku wielce intere- ni odcinek owej niedorzecznej, efeme-
ki Samuel Morse, który od �wier�wie- sowano si� w Ameryce wadami mowy rycznej poczty, znanej pod nazwą Pony
cza uk"ada" kable telegraficzne. W roku i s"uchu oraz tym, jak powinno si� je le- Express. Niedorzecznej, gdyŻ stracono
1844 po"ączy" Baltimore z Waszyng- czy�. Inny jeszcze cz"owiek, który wy- na niej wielkie sumy, efemerycznej, po-
tonem i przekaza" jako pierwszą depe- bi" si� o w"asnych si"ach i zrobi" fortun� niewaŻ dzia"a"a tylko pó"tora roku, albo-
sz� cytat z Biblii:  Pan to uczyni" na "ącznoĘci, zak"ada" szko"y dla jąka- wiem w paędzierniku 1861 roku ukoł
-
(Psalm 22, 31), czym wprawi" Kongres "ów. By" to Henry Wells, sam jąka"a, któ- czono juŻ lini� telegraficzną "ączącą
w oszo"omienie. JednakŻe nie do tego ry zaczyna" jako agent frachtowy w No- wybrzeŻa Atlantyku i Pacyfiku.
stopnia, by zechciano sfinansowa� jego wym Jorku, a w 1850 roku za"oŻy" Zanim to wszakŻe nastąpi"o, prac� na
pomys"y. Na szcz�Ęcie dyrektorem han- wespó" z Williamem Fargo przedsi�- tej poczcie porzuci" pewien doĘ� nie-
dlowym Morse a by" szczwany lis, biorstwo turystyczne o nazwie Ameri- zwyk"y kurier, Bill Cody, by zają� si�
Amos Kendall, by"y minister poczty can Express. W tymŻe roku wyruszy"o zaopatrywaniem w mi�so kolei Union
USA, przez którego posiad"oĘ� bieg" ten 55 tys. ludzi na zachód, do Kalifornii. Pacific. Umia" on nie tylko p�dzi� kon-
kabel. Doradzi" Morse owi, by zamiast SpoĘród nich 36 tys. dotar"o tam, po- no jak wiatr, ale i po mistrzowsku strze-
zabiega� o wsparcie rządowe za"oŻy" dobnie jak wi�kszoĘ� przesy"ek poczto- la�. Prawd� mówiąc, na szcz�Ęcie nie
prywatne towarzystwo telegraficzne. wych, drogą morską, gdyŻ perspekty- ca"kiem po mistrzowsku, cho� dzi�ki
W zamian za t� dziecinnie oczywistą wa umierania z pragnienia czy udaru imponującym rekordom  4280 zwie-
rad� Kendall zyska" 10% od pierwszych s"onecznego, a takŻe utrudnienia ze stro- rząt zabitych w ciągu oĘmiu miesi�cy
100 tys. dolarów zarobionych przez ny Indian cokolwiek zniech�ca"y do ko- (69 jednego tylko dnia)  zyska" sobie
Morse a i 50% od ca"ej reszty. Tak Że rzystania z drogi lądowej. przydomek  Buffalo Bill. Bo gdyby
w 1864 roku by" juŻ bogatym cz"owie- Jak zwykle pieniądze pozwoli"y prze- strzela" troch� lepiej, nie móg"bym po-
kiem. �ona Kendalla by"a g"ucha, po- zwyci�Ży� owe drobne niedogodnoĘci. dziwia� w londył
skim zoo tego wspa-
dobnie jak Żona Morse a. ToteŻ Kendall W 1858 roku odkryto z"oto w Kolorado nia"ego bizona.
wspomóg" cz�Ęcią tak "atwo zdobytej i w Kansas. W dwa lata póęniej listy pra- No to szufla, musz� koł
czy�.
fortuny utworzenie National Deaf cującym tam górnikom dor�czali po-
T"umaczy"
Mute College (obecnie Gallaudet Uni- kryci potem i kurzem jeędęcy, którzy Boles"aw Or"owski
ZADZIWIENIA (ciąg daszy ze strony 74) za jego lat studenckich. Podobnie jak in- kawa"ek azbestu nasączony wczeĘniej
ni pilni czytelnicy znalaz" w niej pewną s"oną wodą; w Żó"tym Ęwietle gorących
mniejsza od masy wodoru, najlŻejszego osobliwoĘ�: to materia, a nie przestrzeł
par sodu dominowa"a wąska, podwój-
z atomów. Dwa lata póęniej Thomson by"a zarazem ęród"em, jak i noĘnikiem na linia spektralna.
znalaz" brakujące logiczne ogniwo  pól. Obydwaj m"odzi teoretycy przyswo- Dopiero teraz moŻna by"o zaobserwo-
elektrony nie by"y czymĘ obcym, lecz ili sobie raczej poglądy wielkiego fizy- wa�, jak linie si� poszerza"y po w"ączeniu
sk"adnikami zwyk"ych atomów. Po- ka z Lejdy, Hendrika A. Lorentza, który silnego pola magnetycznego. Lorentz
wtórzy" doĘwiadczenie, przyspiesza- doceniając równania Maxwella, w mia- wiedzia", Że elektrony krąŻące po stacjo-
jąc elektrony uwolnione z materia"u r� up"ywu lat przesuną" ich punkt ci�Ż- narnej orbicie z chwilą w"ączenia ze-
przy niskim napi�ciu. Ich "adunek i ma- koĘci i doda" jedno równanie,  si"� Lo- wn�trznego pola magnetycznego b�dą
sa by"y takie same jak promieni kato- rentza dzia"ającą na "adunek punktowy. porusza� si� nieco szybciej (lub nieco
dowych wytwarzanych przy wysokim Dla Lorentza pola istnia"y jedynie wolniej, w zaleŻnoĘci od kierunku pola).
napi�ciu. KaŻdy atom moŻna by"o teraz w próŻni. Atomowa materia by"a noĘni- Móg" wi�c, korzystając ze zmierzonych
rozdzieli� na elektrony i dodatnio na"a- kiem dodatnich i ujemnych "adunków, przez Zeemana niewielkich zmian d"ugo-
dowaną reszt�. Niepodzielne zosta"o których ruch i rozmieszczenie wytwa- Ęci fali, obliczy� stosunek "adunku do
rozdzielone. rza"y róŻnorodne konfiguracje pól. masy dla elektronów poruszających si�
By"em rozczarowany, gdy zda"em so- DoĘwiadczenia wykazujące realnoĘ� w atomie. Spodziewano si� spolaryzo-
bie spraw�, Że d"uga droga do odkry- "adunków przeprowadza" nowicjusz wanego Ęwiat"a i wykryto je doĘwiad-
cia Thomsona nie zainteresowa"a tak Pieter Zeeman, a zinterpretowa" je na- czalnie. To pozwoli"o ustali� znak pro-
dociekliwych i zdolnych studentów jak tychmiast starszy wiekiem teoretyk Lo- mieniującego elektronu  ujemny, taki
Albert Einstein czy nieco m"odszy Max rentz. Ich laboratorium w Lejdzie po- jak dla promieni katodowych.
Born. W ich listach i publikacjach z ko- dobnie jak inne dosta"o od Henry ego OczywiĘcie teoria Lorentza nie mo-
lejnych dwóch lat wida� podziw dla od- Rowlanda z Johns Hopkins University g"a by� kompletna. Nie mia" on Żadnej
krycia elektronów, ale samemu Thom- nową, precyzyjnie wyrytą siatk� dyfrak-  mapy atomu. Jednak jeszcze przed
sonowi poĘwi�cają ma"o uwagi, a jego cyjną, która o rząd wielkoĘci poprawi"a koł
cem 1896 roku badacze z Lejdy zna-
umiej�tnoĘ� rozdzielenia atomu pozo- zdolnoĘ� rozdzielczą spektroskopii. leęli pierwszą kluczową informacj�:
stawiają bez wzmianki. Dlaczego? Zeeman przeczyta" pochwalny esej elektrony o znanym "adunku i masie,
Wydaje si�, Że ci m"odzi teoretycy Maxwella o Faradayu, i to zach�ci"o go poruszając si� w atomie, wypromienio-
traktowali odkrycie przez Thomsona do powtórzenia, tym razem z siatką dy- wują Ęwiat"o okreĘlonej linii spektral-
subatomowego elektronu jedynie jako frakcyjną, wczeĘniejszego o 30 lat do- nej. Gdy w 1901 roku Max Planck wpro-
potwierdzenie wyników teoretycznych Ęwiadczenia, w którym Faraday, pos"u- wadzi" ide� skwantowanej energii,
przewidywał
, których oczekiwano od gując si� pryzmatem, nie uzyska" rozpocz�"a si� osza"amiająca kariera fi-
co najmniej roku. Einstein w wieku 67 lat oczekiwanych efektów. P"omieł
palni- zyki kwantowej.
wspomina", Że  teoria Maxwella by"a ka Bunsena umieszczony mi�dzy bie-
T"umaczy"
najbardziej fascynującym przedmiotem gunami elektromagnesu podgrzewa" Jan Kozubowski
76 �WIAT NAUKI Paędziernik 1997