Przechować pamięć historii - Żydzi w Kaliszu
Halina "Bi" Marcinkowska
Co pozostało po żydowskich mieszkańcach Kalisza? Zatarte ślady, dalekie echo,
kawałek cmentarza, kilka budynków, ulice, podwórka a także żal, wściekłość i poczucie
odrzucenia. Dziś w Polsce mieszka kilka tysięcy Żydów, pozostały miejsca, w których żyli
tamci, którym zabrano możliwość wyboru. Miasta te wciąż istnieją, są ładne, zadbane a
jeszcze piękniej wyglądają we wspomnieniach ludzi, którzy je tworzyli.
Istnieje opinia, że Żydzi mieszkali w Kaliszu już w 1139r., lecz niestety nie można
wskazać żadnego z
ródła historycznego, które by ją potwierdzało. Wiadomym jest jednak,
iż Żydzi zamieszkiwali w Kaliszu, co najmniej od II połowy XII w., tj. od czasów Mieszka
III Starego, a więc na długo przed powstaniem miasta lokacyjnego. Historycy i
archeolodzy twierdzą, że osiedle to zlokalizowane było w osadzie przy kościele św.
Gotarda, bowiem na jej peryferiach założono w 1285r. pierwszy w Kaliszu cmentarz
żydowski. Czynsz za cmentarz opłacany był przez gminę żydowską pieprzem, szafranem
i innymi korzeniami. Forma zapłaty świadczyła o bogactwie Żydów i o ich rozległych
kontaktach handlowych ze Wschodem. O zamożności i wpływach kaliskich Żydów niech
świadczy także fakt, iż w II połowie XII i na początku XIII w. w Kaliszu bito denary z
napisami hebrajskimi. Na jednej z monet można odczytać nazwę Kalisza, podpisał się
bowiem na niej mincerz Józef syn Judy z Kalisza ze stanu kapłańskiego.
Począwszy od XIII w. kaliska gmina wyznaniowa przenosi się do południowej części
miasta lokacyjnego w sąsiedztwo muru miejskiego.
Jednym z ważniejszych wydarzeń w dziedzinie początków żydowskiego osadnictwa w
Polsce było nadanie w 1264r. przez księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego
przywileju immunitetowego, określającego w punktach kwestie dla Żydów szczególnie
istotne. Książę kaliski zagwarantował Żydom przywileje i warunki spokojnego życia.
Statut był szczególnym dokumentem, który zapewniał pełne bezpieczeństwo
starozakonnym, ich społecznościom i majątkom. Tekst, składający się z wielu
paragrafów i klauzul, odzwierciedlał subtelną wrażliwość na troski i potrzeby małej grupy
poddanych. Określił ich status prawny jako ludzi wolnych - "sług skarbu", bezpośrednio
podległych księciu i przez niego sądzonych. Statut gwarantował ochronę życia i mienia
oraz prawo do posiadania własnych synagog i cmentarzy. Unormował działalność
zawodową - handlową i kredytowo-pieniężną oraz zabezpieczał przed samowolą
chrześcijańskich sąsiadów. Bolesław Pobożny zabronił oskarżać Żydów o przestępstwo
polegające na używaniu krwi chrześcijańskich dzieci do celów rytualnych, ponieważ ich
religia zakazuje używania jakiejkolwiek krwi. Co więcej, orzekł, iż każdy chrześcijanin,
który fałszywie oskarży Żyda o tę zbrodnię, ma ponieść taką samą karę, jaką otrzymałby
ów Żyd, gdyby wysunięte pod jego adresem zarzuty okazały się prawdziwe.
1
Już w XIII w. żydowscy mieszkańcy Kalisza byli zorganizowani i tworzyli jedną z
najznaczniejszych grup w ówczesnej Polsce. Status ten utrzymali także w XIV i XV w.,
właśnie w 1364r. na ręce kaliskiego Żyda Falkena, król Kazimierz Wielki złożył
potwierdzenie praw żydowskich dla wszystkich starozakonnych zamieszkujących jego
ziemie, a w dokumencie z 1453r., wydanym przez króla Kazimierza Jagiellończyka dla
Żydów wielkopolskich, kaliski kahał wymieniony został zaraz po poznańskim, a przed
sieradzkim.
Istnienie gminy wyznaniowej wiąże się z pewnymi zadaniami, jakie prawo żydowskie
stawia przed wspólnotą. Najważniejszą kwestią jest postawienie mykwy. Kaliska Gmina,
należąc do bogatszych i większych w ówczesnej Polsce, taki obiekt zapewne posiadała,
niestety nie jest znana jego lokalizacja. W połowie XIV w. istniała w Kaliszu "dzielnica
żydowska", której centralnym punktem była synagoga. Zezwolenie na jej budowę wydał
król Kazimierz Wielki w 1358r. - pierwsza synagoga była zapewne drewniana. Gmina
dopiero w 1659r. wykupiła plac na tzw. Rozmarku, gdzie postawiono synagogę
murowaną. Pierwszym wiadomym z imienia kaliskim rabinem był niejaki Michoel - 1427r.
Innymi znanymi rabinami tego okresu byli: Salomon Zalman (1639-1643), Jisroel Szapiro
- założyciel jesziwy, Juda ben Nissan i Abraham Abel Gombiner (1656-1683) autor
komentarzy do "Szulchan aruch".
Po okresie handlowej prosperity położenie kaliskiej gminy uległo znacznemu
pogorszeniu, zwłaszcza w XVI w., kiedy to kahał popadł w duże zadłużenie. W XVI w.
Żydzi mogli zajmować w Kaliszu jedynie 6 domów, a za każdy dom ponad tę liczbę mieli
płacić na rzecz miasta po grzywnie. W 1565r. posiadali 18 domów, a w 1579r., 170
Żydów opłacało 130 zł polskich pogłównego.
Wiek XVIII przyniósł poprawę sytuacji. Gmina się rozrasta, a jej członkowie bogacąc się,
wpływają na jej rozwój. Według spisu dokonanego przez Prusaków w 1793r. mieszkańcy
dzielnicy żydowskiej żyli głównie z handlu i rzemiosła. Żydzi zamieszkiwali w obrębie ulic
łotej i Garbarskiej z zaułkami, żyli w 91 domach, a gmina posiadała synagogę, przytułek i
koszerne jatki.
W 1804r. mieszkało w Kaliszu 2113 Żydów (30% ludności miasta), a w 1827r. - 12 107.
Wyznaczono wówczas w Kaliszu "dzielnicę żydowską" i od 1828r. Żydzi mogli mieszkać
jedynie w jej obrębie. Jednak na mocy specjalnych zezwoleń dwadzieścia trzy domy
poza wyznaczoną dzielnicą były własnością żydowską. W 1836r. otwarto żydowski
szpital, a w 1875r. szkołę żydowską z językiem rosyjskim. W 1848r. wybuchła epidemia
tyfusu plamistego. W cztery lata póz
niej w 1852r. okrutne żniwo zebrała epidemia
cholery. Tego samego roku wybuchł pożar. Była to ponoć najstraszniejsza pożoga, jaką
widział do tej pory prastary Kalisz. Spłonęło 157 domów właścicieli żydowskich i 12
chrześcijańskich. Zagładzie uległa również stara synagoga. Odbudowano świątynię, ale
nie dorównała ona poprzedniej. Jednym z najwybitniejszych rabinów kaliskich XIX w. był
Cwi Hirsz Chajes, wybrany na rabina w roku 1852, twórca kilku znaczących rozpraw
talmudycznych oraz studium o filozofii Majmonidesa.
2
Okres powstania styczniowego były szczególnie trudnym czasem w życiu nie tylko
społeczeństwa polskiego. Kaliscy Żydzi jednoznacznie podkreślali swoją jedność z
Polakami i opowiedzieli się po stronie powstańców. Przykładem tego może być uroczyste
nabożeństwo, które odbyło się 14 paz
dziernika 1861r. w synagodze w intencji
arcybiskupa Fijałkowskiego. Na uroczystość licznie przybyli Żydzi oraz chrześcijanie.
Następnego dnia takie samo nabożeństwo odbyło się w kościele katolickim. W 1863r.
Żydówki kaliskie wyhaftowały chorągiew bojową dla powstańców walczących w rejonie
kaliskim, napis brzmiał - "Walecznym braciom Polakom od Polek-Izraelitek z Kalisza". Po
upadku powstania, przez kilka lat sytuacja Żydów w Kaliszu była trudna. Poprawiła się
dopiero po przywróceniu Kaliszowi rangi stolicy guberni (1866r.) i zbudowaniu kolei
żelaznej (1902r.), która znacząco przyczyniła się do rozwoju ekonomicznego miasta.
Konsekwencją uprzemysłowienia Kalisza było to, że wielu zamieszkujących go Żydów
zostało robotnikami. Równocześnie wewnątrz samej społeczności żydowskiej nasilał się
podział na wykształconych i nowoczesnych Żydów, którzy chcieli włączyć się w rozwój
ekonomiczny, i Żydów ortodoksyjnych, tradycyjnych, którzy kwestionowali zachodzące
zmiany. Skutkiem prawa do zamieszkiwania na obszarze całego miasta, liczebność
społeczności żydowskiej w Kaliszu rosła, tak że w 1875r. Żydzi stanowili 45%
mieszkańców miasta. Jednakże w kolejnych latach, z powodów ekonomicznych i
demograficznych oraz emigracji wielu młodych ludzi, liczba ta zmalała i Żydzi stanowili
około 1/3 mieszkańców Kalisza. W 1908r. w Kaliszu mieszkało oficjalnie 14 318 Żydów
(36% ogółu społeczności).
W owych czasach poza zdecydowaną większością ortodoksyjnych, tradycyjnych Żydów,
była też w mieście pokaz
na i powiększająca się stale warstwa zasymilowanych czy
wręcz spolonizowanych Żydów rekrutująca się ze sfer inteligenckich, bogatych kupców i
przemysłowców. Ta część "oświeconych" Żydów zbudowała w 1912r. na swój użytek
odrębną synagogę znajdującą się poza dzielnicą żydowską. Rabini tego czasu to:
Salomon ben Akiwa Eger, Elijah Roselaar i Meir Auerbach. Jednak największym
poparciem i estymą cieszył się, przybyły w 1906r. do Kalisza, rabin Ezechiel Lipszyc. To
właśnie w Kaliszu powstało jego największe dzieło "Nauka a działalność praktyczna".
Rabin Lipszyc jako pierwszy Kaliszanin po I wojnie światowej zebrał dużą sumę
pieniędzy w USA dla Komitetu Ratunkowego w Kaliszu. Ostatnim rabinem Kalisza był
Mendel Alter, brat słynnego cadyka z Góry Kalwarii.
W dniu 2 sierpnia 1914r. armia niemiecka wkroczyła do Kalisza, powodując ciężkie straty
zarówno wśród jego mieszkańców, jak i katastrofalne zniszczenia (ok. 90% zabudowy
śródmieścia). Wielu ludzi porzuciło wówczas swoje miasto, aby powrócić do niego
dopiero w 1916r. i rozpocząć normalne życie. Na początku wojny relacje między Żydami i
Polakami pogorszyły się na skutek działalności Narodowej Demokracji. Radość z
odzyskania przez Polskę niepodległości przyniosła falę zamieszek antyżydowskich. Dnia
13 marca 1919r. pochód tysięcy pracowników, między innymi Żydów, członków
żydowskich partii - Bundu i Poalej Cijon - przeszedł przez dzielnicę żydowską i tam
doszło do starć z endeckimi bojówkarzami, którzy atakowali żydowskich przechodniów i
3
plądrowali żydowskie sklepy. Część podżegaczy została osądzona i skazana na
niewielkie kary. Kiedy endecy znów spróbowali podburzyć demonstrujących robotników
przeciw Żydom (1 maja 1920r.), młodzież bundowska zorganizowała obronę dzielnicy
żydowskiej.
Wraz z odzyskaniem niepodległości życie w Kaliszu zaczęło wracać do normalności i w
początkowym okresie Żydzi odnosili sukcesy - uczestniczyli w życiu publicznym miasta,
założyli kilka instytucji i sprawowali funkcje w radzie miejskiej (z 34 mandatów w radzie
miejskiej, 11 przypadło przedstawicielom różnych żydowskich partii). Życie społeczności
żydowskiej toczyło się wokół zagadnień związanych z religią, polityką, kulturą i sportem.
W okresie międzywojennym wychodziły dwa żydowskie dzienniki - "Kaliszer Tag" i
"Kaliszer Kurier", oraz pięć tygodników - "Di Kaliszer Woch", "Kaliszer Leben", "Kaliszer
Unzer Express", "Dos Jidysze Wort" i "Unzer Cajtung". Działało ponad 9 ugrupowań
partyjnych, 10 organizacji młodzieżowych i 7 związków zawodowych.
Kres historii kaliskich Żydów położył wrzesień 1939r. Wybuch II wojny światowej
spowodował, iż część ludności żydowskiej Kalisza rusza na pieszo do pobliskich
miasteczek - Koz
minka, Opatówka, Błaszek. Zamożniejsi udają się do A
odzi i Warszawy.
Co najmniej 20% żydowskich mieszkańców opuszcza miasto. W Kaliszu w paz
dzierniku
1939r. na polecenie Niemców utworzono 25-osobową Radę Żydów z Gerszonem
Hahnem jako przewodniczącym. Jednym z jej pierwszych zadań było przeprowadzenie
spisu pozostałych w mieście Żydów, których szacowano na 18 tys.
W końcu września 1939r. hitlerowcy opracowali plan przesiedleń. Przewidywano w nim
usunięcie w okresie od listopada 1939r. do lutego 1940r., wszystkich Żydów z ziem
wcielonych do Generalnej Guberni. W dniu 7 listopada 1939r. Niemcy zawiadomili Radę
Starszeństwa, iż w Kaliszu zostanie zorganizowane getto. Dzielnica żydowska została
wyznaczona na zachód od ul. Babina. Od 10 listopada nastąpiły przesiedlenia. Żydów
czasowo umieszczono w klasztorze oo. Bernardynów, następnie przeniesiono do Hali
Targowej Braci Szrajer na Rynku Dekerta. Do 2 grudnia 1939r. zgromadzono tam ponad
10 tys. kaliskich Żydów. Akcja wysiedleńcza trwała do 14 grudnia. Żydów
przebywających w hali oraz przetrzymywanych w bożnicy wywieziono do Generalnej
Guberni - dystrykt radomski. Ogółem wyekspediowano 10 pociągów z około 15 tys.
Żydów. Na wiosnę 1940r. pozostałych w mieście Żydów, głównie chorych i pracowników
szpitala, przeniesiono do budynków nr 13, 16 i 18 na ul. POW (dziś ul. Złota).
Poczynając od 27 paz
dziernika 1940r., wielu chorych ze szpitala zostało zabranych do
zapieczętowanych, czarnych ciężarówek. Uśmiercono w nich 290 starców i chorych.
Pozostali w mieście Żydzi zostali poinformowani, że znajdujący się w transporcie udadzą
do obozu przejściowego, a stamtąd na rekonwalescencję. Społeczność żydowska
została zmuszona do zapłaty za transport. Z czasem pozostawieni w mieście Żydzi
zrozumieli, że nie zobaczą wywiezionych już nigdy - ciężarówki te służyły do
eksterminacji - gazowano w nich ludzi. Małe otwarte getto dla pozostałych kaliskich
Żydów utworzono w 1941r. Ludność getta pracowała w warsztatach rzemieślniczych,
miejscowych przedsiębiorstwach i przy porządkowaniu miasta. Na początku 1942r. w
4
getcie zamieszkiwało 150 osób. Likwidację getta przeprowadzono w dniach 4-6 lipca
1942r. wywożąc pozostałych przy życiu do getta łódzkiego. W ten sposób nastąpiła
zagłada jednego z najstarszych skupisk żydowskich w Polsce, od 9 lipca 1942r. Kalisz
stał się "Judenrein".
W Kaliszu latem 1945r. powołano Komitet Żydowski. Do 1946r. zarejestrowało się w nim
2225 osób. Do początku lat pięćdziesiątych pozostało w mieście około 100 Żydów, którzy
i tak opuścili Kalisz.
5