Życie uczuciowo-erotyczne Witolda Gombrowicza







 

Agnieszka Stawiarska

Życie uczuciowo-erotyczne Witolda Gombrowicza


 
 

Czesław Miłosz, który przyjaźnił się z
pisarzem w latach emigracji, mówi: "Robił on na mnie wrażenie człowieka,
który wzniósł swój gmach na ruinie swego życia uczuciowego".
Gombrowicz, opowiadając o swoim życiu osobistym
i intymnym, niemal zawsze uciekał w formuły, anegdoty albo w poetyckie ogólniki,
unikając konkretów. W listach do bliskich znajomych, zwłaszcza w późnych
latach, bywał swobodny i nieskrępowany, ale jego "nieprzyzwoite"
wyznania brzmiały jak żarty.
We Wspomnieniach polskich nie wdawał się
w zwierzenia i pisał ogólnikowo, że w młodości podobały mu się różne
dziewczyny, czasem służące, czasem panie "z towarzystwa". Opowiedział
o drobnych flirtach, kładąc nacisk na przeszkody, jakimi były dla młodego człowieka
ówczesne surowe obyczaje i tradycyjny styl "kobiety polskiej". W Testamencie
ton wyznań jest bardziej dramatyczny: "Byłem - i wiedziałem o tym bez
najmniejszego zdziwienia i bez cienia protestu - istotą anormalną, która
nigdy i wobec nikogo nie może przyznać się do siebie, skazaną mi wieczyste
ukrywanie się, na konspiracje". Wspominał pracę nad tworzoną
w latach czterdziestych sztuką Ślub: "Zdarzyło
mi się wtedy, gdym pisał:
 
WŁADZIO - Nic.
HENRYK -        
Nic.
OJCIEC                    
Przeinaczone.
MATKA                                            
Wykręcone.
WŁADZIO                                                            
Zrujnowane.
HENRYK                                                                                
Wypaczone.
 
...że rozpłakałem się nagle, jak dziecko - jedyny to raz zdarzyło mi się coś podobnego
- nerwy, oczywiście. Gorzko łkałem
i łzy kapały na papier. Nie sama poufna, dotycząca moich prywatnych
katastrof, zawartość tych słów wypełniła mnie taką rozpaczą, a to, że
one tak gładko padały, rytm ich i rym poczułem jak kolec nie znający litości
[...]. Po czym przestałem łkać i powróciłem do pisania" (Testament).
W nocie biograficznej, sporządzonej na krótko
przed śmiercią, Gombrowicz jeden jedyny raz napomknął o swej "pierwszej miłości",
którą była młoda sąsiadka brata, Jerzego, ze Wsoli. Widywał się z nią
"nocą, ryzykując życiem, przechodząc przez wąski, niebezpieczny most, idąc
8 kilometrów pieszo. Ta miłość będzie trwała kilka lat" - zapisał
pod datą 1926. Miał więc wtedy dwadzieścia dwa lata. Wyznanie można by z łatwością
potraktować jako romantyczną stylizację życiorysu, aż się o to prosi.
Niemniej była to miłość, czy raczej "potencjał miłości".
Owa "sąsiadka", Krystyna Janowska, już
jako starsza pani, w rozmowie z Joanną Siedlecką nie przypomniała sobie żadnych
nocnych spotkań z Gombrowiczem. Była wychowaną tradycyjnie ziemianką, mogła
więc, nawet po latach, wstydzić się przyznać do młodzieńczego, potajemnego
romansu. Jednakże gdyby "coś" między nimi naprawdę zaistniało,
wiedziałby o tym Kępiński, a już na pewno nocne
spotkania znalazłyby wyraz w twórczości Gombrowicza. Owszem, wydaje się, że
znalazły, ale chyba w takich scenach jak ta z Kosmosu, gdy bohater powieści
wdrapuje się na drzewo, by ujrzeć ukochaną przez okno...
Kępiński zbagatelizował nawet wzmianki o
nieudanej miłości kolegi. Pisał we wspomnieniach: "Niektórzy mówią: «Był
czas, że podkochiwał się w pannie X z sąsiedztwa Wsoli». Czy nikt nie
rozumie, jak odległe jest to słowo od jego «ja»?" Zdaniem Kępińskiego,
Witold w ogóle nie umiał kochać: "niezdolny był poczuć, jak pachną
kochanki warkocze".
"Naprawdę nie łączyło nas nic poważniejszego.
Po prostu bardzo mu się podobałam, i to wszystko. Nigdy nie mówił mi o
swoich uczuciach. Nie deklarował się poważnie ani nie wspominał o małżeństwie"
- mówiła Krystyna (Joanna Siedlecka "Jaśnie panicz").
Młodsza od Witolda o cztery lata, była córką
ziemian z Bartodziejów w Radomskiem. Państwo Gombrowiczowie bywali u jej
rodziców. Krystyna przyjaźniła się z Jerzym Gombrowiczem i jego żoną Olenią.
Z Witoldem, jak mówiła, znali się "od zawsze", a spotykali się głównie
we Wsoli, gdzie grywali w tenisa. Młodszy brat Jerzego wyciągał ją też na
spacery i rozmowy. Widywali się również na Służewskiej, ale zawsze - jak
twierdziła Janowska - w większym gronie. Raz jeden (prawdopodobnie właśnie
w 1926 roku) przebywali w tym samym pensjonacie w Zakopanem, dokąd Krystyna
przyjechała z ojcem na narty, a Witold leżakował na słońcu albo grał w
szachy, podziwiając jej "szykowną postać" w narciarskim stroju (Joanna Siedlecka "Jaśnie panicz").
Jakie stosunki ich łączyły? Gdyby rzeczywiście
były, jak mówiła Krystyna, zupełnie niezobowiązujące, osoby postronne nie
łączyłyby ich w parę. "Miał w sąsiednich Bartodziejach panienkę Krysię"
- wspominała służba ze Wsoli. - "Przyjeżdżała tu czasem, on też do
niej jeździł. Owszem, ładna, wysoka, może trochę za szczupła, za
wysportowana, zbytnia mądrala, tylko taki widać miał gust. W kuchni gadano, że bardzo mu się podobała i
byłby się z nią ożenił, lecz go nie chciała. Miała duże
powodzenie..." (Joanna Siedlecka "Jaśnie panicz").
Niedoszła narzeczona pojawia się (i to pod swym
własnym imieniem) w przywoływanej już Historii. Wyznaje tam bolesny
zawód, jaki sprawił jej Witold:

 
KRYSIA

Dlaczego nie jesteś normalny 
Tak jak inni chłopcy
obuci! 
Przydałoby ci się wojsko! 
Tam by ci dali szkołę! 
O, ja nieszczęśliwa!
 
W Dzienniku pisał, że w sąsiedztwie,
w Bartodziejach, "była osoba", która wprowadzała go w stan
oczarowania. W przedwojennym opowiadaniu Przygody bohater wyznaje:
"Powróciwszy do siebie na wieś, w Sandomierskie [...] jeździłem w sąsiedztwa
z wizytami... a w jednym z tych sąsiedztw była młoda osoba, którą z radością
ustroiłbym w welon i w wianek mirtowy". Bohater Przygód
unosi się w balonie nad "wiadomym dziedzińcem",
nad "wiadomym i drogim mi kolumnowym podjazdem". Marzy o bliskości, o
stabilizacji, o małżeństwie, do którego dojść nie może - z przyczyn, które
wyrażone są niejasno i symbolicznie.
We Wspomnieniach polskich Gombrowicz pisał
ogólnikowo: "Goniłem za kobietami, którym moja rzeczywistość była obca,
które nic prawie z tego nie rozumiały. [...] Mój wygląd był bardziej wyglądem
młodego ziemianina niż bywalca kawiarnianego i awangardowego literata [...]
Dopiero po pewnym czasie zdawałem sobie sprawę, że nic nie może wyjść z
takich amorów opartych na mistyfikacji. [...] W tej dziedzinie byłem podobny
do tych smakoszów, co uznają tylko potrawy najprostsze, ale w doskonałym
gatunku. Żadnych majonezów, sosów, przypraw, pieprzów,
nic przyrządzonego, skomplikowanego - chleb razowy, ale pyszny, owoc świeży,
prosto z drzewa, soczysty, woda źródlana... no tak, ale czyż te wspaniałości
były dla takich, jak ja, połamańców?"
W napisanej w końcu lat trzydziestych
powieści Opętani jego
marzenie o niemożliwej do zrealizowania miłości objawiło się z potężną,
dojmującą siłą. I utrwalony został na kartach Opętanych
ideał kobiety, niewątpliwie podobnej do Krystyny:
bystrej, odważnej, ostrej w sądach, nieco męskiej w sposobie bycia i - jak Zuta Młodziakówna z Ferdydurke - świetnie
wysportowanej i zupełnie "zwyczajnej", nie mającej nic wspólnego ze
sztuką czy intelektem.
"W stosunku do istot z tego świata, co ona,
nie zgłaszam pretensji - to są istoty, którym raczej przystoi niewiedza we
wszystkim, co mnie dotyczy" - tak pisał Gombrowicz o Krystynie w liście
do Janusza, w latach sześćdziesiątych. Obu braci pytał kilkakrotnie o "Krystę,
dawną moją flamę" i prosił o jej adres (jak się zdaje, bezskutecznie),
bo chciał się do niej "odezwać".
Krystyna w rozmowie z Siedlecką z wielką
sympatią mówiła o Jerzym, natomiast jego młodszego brata wspominała z dziwną
niechęcią. "Z urody bardzo się pannom podobał" - przyznawała. Ale
raził ją niejasnymi zwierzeniami, prowokacyjnymi drwinami z ziemiaństwa i
brakiem zwykłej męskiej odwagi: nie ukrywał na przykład, że boi się konia
albo spuszczonych z łańcucha psów. "Nie czułam się przy nim
bezpiecznie" - mówiła. - "Rozumiałam, że jest inny, ciekawy,
oryginalny. O wiele lepiej jednak czułam się w towarzystwie zwyczajnych chłopców
z sąsiedztwa" (Joanna Siedlecka "Jaśnie panicz").
Ale Krystyna dość długo, jak na zwyczaje środowiskowe,
zwlekała z wyjściem za mąż. W roku 1934 poślubiła swego rówieśnika
Stanisława Konarskiego, współwłaściciela Kluczewska, dużego majątku
ziemskiego.
Witold nie łudził się, że mógłby sprostać
oczekiwaniom i wymaganiom dziewczyny. Nie wszedł w role "podziwiającego"
i "kochającego".

Ferdydurke kończy
się sceną, która wiele mówi o stosunku Gombrowicza do konwencjonalnego związku
miedzy mężczyzną a kobietą. Józiowi, bohaterowi tej powieści, marzy się
"normalne", zgodne z przyjętym kanonem działanie, porywa wiec swą
kuzynkę Zosię i idą razem przez łąki, panna cieszy się i napawa, a on musi
spełniać jej oczekiwania. Cóż za obmierzły opis ta wędrówka. Jest to
jedna z najbardziej (otwarcie) mizoginicznych scen w polskiej literaturze. Józio
wplątał się w relację z chętną panną, dążąc do "miłosnej
sielanki", ale zaraz zdaje sobie sprawę, że nikt go tak nie zafałszowuje
i nie pozbawia tożsamości jak ta Zosia, która go "kocha". Razi go
przede wszystkim egoistyczny fałsz ich układu. Spełnia życzenia "panny z
dworku", ale jednocześnie cały czas w okrutny sposób analizuje
egzaltacje Zosi oraz własne, tchórzliwe i zakłamane reakcje.
Nie wiadomo, czy ma to jakiś związek z Krystyną.
Zosia raczej jej nie przypomina, ale scena pokazuje zasadniczą niemożność
Gombrowicza sprostania roli narzeczonego i męża. Musiało być coś w
Krystynie, co dawało Witoldowi nadzieję na miłość trochę inną, mniej układną,
a bardziej "totalną". Wydaje się, że marzył o związku, w którym mogłoby
zostać zdjęte z niego "opętanie", dzięki pomocy istoty silnej i całkowicie
mu oddanej. Jednak Krystyna, jak można przypuszczać, potrzebowała i oczekiwała
standardu.
Może były też inne przyczyny, jeszcze bardziej
osobiste, dla których wycofał się już na wstępie. Właśnie w owym roku
1926, w pensjonacie w Zakopanem, Gombrowicz ukończył pierwszą swą powieść.
"Postanowiłem w okolicach dwudziestego roku życia napisać powieść, która
by była świadomie «zła», napisać ją tym właśnie, co we mnie było złe,
zawstydzające, nie do ujawnienia. Kto wie,
czy nie była to rzecz najśmielsza ze wszystkich moich... i może ważna" (Testament).
"Nawiasem dodam, że dopiero w dziesięć lat potem zrozumiałem, że to
było igranie z ogniem - coś bardzo niezdrowego. [...] Tak jest, musiałem być
bardzo zrozpaczony... [...] Umierałem ze wstydu na myśl, że będę musiał to
komuś pokazać [...]. Przebywałem wtedy w Zakopanem i zaprzyjaźniłem się z
panią Szuchową, osobą inteligentną i oczytaną, która mnie ceniła i wierzyła
w moje zdolności.
Oddała mi maszynopis jakoś nie patrząc i
powiedziała jakoś bokiem: - Niech pan to spali.
Ja od razu poszedłem do mojego pokoju, wyciągnąłem
z walizki pozostałe kopie, wywaliłem wszystko na śnieg za pensjonatem i
podpaliłem" (Wspomnienia polskie).
W Testamencie wspomnienie wypadło jeszcze
ostrzej: "Przeczytała, oddała mi maszynopis bez słowa i odtąd nie chciała
mnie widzieć. Ja w przerażeniu spaliłem utwór. Nic nie zostało".
O czym był utwór, który tak zbrzydził i
zaszokował kobietę inteligentną i oczytaną? Według tego, co przekazała
komuś w relacji z owej lektury pani Szuchową, powieść opisywała historie
straszliwego emocjonalnego zapętlenia i zawierała drastyczne wyznanie - fizycznej niemożności, impotencji.
W rozprawie Kosmos. Wizja życia - wizja
wszechświata Antoni Libera dowodził, że
tajemnicze "niemożności", powracające nieustannie w utworach pisarza,
mogły mieć związek z jego "częściową impotencją na tle nerwicowym" *[Pisarz istotnie miał poważne problemy z
nerwami. Mówiono o nim, że miał "nerwy na wierzchu". W korespondencji
z rodziną, z czasów emigracji powracają jak refren jego skargi: "Jestem znów
gorzej ze zdrowiem, zwłaszcza z nerwami. [...] Zastanawiam się, czy nie
przeprowadzić kuracji w jakimś zakładzie" (w liście do siostry w r. 1960). "Nerwy mi nawalają, a to bardzo deprymujące" (w liście do
Jerzego w 1961 r.). "Z wielkim trudem doprowadziłem do jakiej takiej równowagi
- Nerwy mnie zjadają, a to jest ciężka dolegliwość, bardzo zatruwająca
życie. Coraz z tym gorzej (nic dziwnego zresztą) - Ja nie miewałbym się
tak źle, gdyby nie nerwy, z którymi walczę jak mogę" (w kilku listach
do Janusza).].
Autor rozprawy przeprowadził pod tym kątem szczegółową
i sugestywną analizę ostatniej powieści Gombrowicza, Kosmosu *[Rozprawa zamieszczona w tomie zbiorowym Gombrowicz
i krytycy, Wydawnictwo Literackie, Kraków-Wrocław 1984.].
O impotencji pisarza plotkowali niektórzy
jego znajomi. Należy jednak odnosić się do
tego z ostrożnością i - zgodnie z życzeniem samego Gombrowicza - "z
taktem". Niemniej niektóre sceny z Kosmosu nasuwają drastyczne
skojarzenia. I znamienne, że pisarz, którego twórczość tak przesycona jest
erotyzmem, nie opisał w sposób dosłowny żadnego miłosnego zbliżenia.
Prawdopodobnie owa zniszczona powieść była jedynym, ale za to (jak można
przypuszczać z tego, co o niej wiemy) wręcz naturalistycznym wyjątkiem.
Gombrowicz zniszczył te próbę, ponieważ uświadomiono mu, że przez swą
szczerość jest niesmaczna, że przekracza granice wytrzymałości ówczesnego
(nawet wyrafinowanego) czytelnika.
We Wspomnieniach polskich określił tamtą
powieść jako dzieło "brudne". "Była to ohydna mieszanina rozmaitych
wyżywań się - w zmysłowości, w brudzie, w tanich sukcesach, w podrzędnej
mitologii". W nocie biograficznej ujął to nieco inaczej, że "próbował
napisać powieść złą, opierając się na swych wadach, nie na zaletach
(melancholii, nostalgii, nieśmiałości, bierności)". Tym wadom, ujętym
tu "psychicznie", można też nadać sens dosłowny, fizyczny.
Libera zauważył, że zniszczenie tamtej powieści
wpłynęło na zmianę kierunku drogi pisarskiej Gombrowicza: "Była to
pierwsza i zarazem ostatnia próba stworzenia rzeczy «normalnej», wyzwalającej,
katharktycznej, w prostoduszny sposób szczerej, ekshibicjonistycznie
otwartej". W wyniku odrzucenia książki przez jej jedyną czytelniczkę
nastąpił nieodwołalny odwrót, utwierdzenie się w anormalności, w
konieczności stylizacji i mistyfikacji. Nieprzypadkowo "data powstania utworu
zbiega się w czasie z przeżyciem «pierwszej miłości», która, jak się
zdaje, była jedyną w życiu Gombrowicza".

Jedyne związki erotyczne, w jakie wikłał się
młody Gombrowicz, to były przeróżne "Katasie" - kobiety gorsze, nie
z jego sfery, z którymi nie bał się kompromitacji. Te przygody były pokątne,
tajne i zakonspirowane.
"Erotyczne siły pchały mnie w dół, na
ulice, w samotne i potajemne awantury z dziewkami najniższej kategorii na
dalekich przedmieściach Warszawy. Nie, nie były to prostytutki, ja w tych
nieudolnych przygodach szukałem właśnie zdrowia [...] - cóż jednak począć,
gdy i to w mych zatrutych dłoniach przemieniało się w groteskę".
Gombrowicz zamknął zwierzenia w Testamencie: "Dość, pomińmy
przepychy tej nędzy, jej świętość".
Tadeusz Kępiński nie byłby sobą, gdyby nie
uprościł tych spraw, ale chyba w sposób naiwny. Według jego relacji,
Gombrowicz był zwykłym, dość cynicznym rozpustnikiem. Wcześnie zaczął od
"wtajemniczeń z wiejskimi dziewczętami", "w bezpośrednim sąsiedztwie",
a potem z kobietami "z ulic Chmielnej i Widok". Omawiając życie
erotyczne przyjaciela w Studium portretowym, Kępiński przemówił jeżykiem
równie nieporadnym, co trywialnym: "Parę razy nawiązywał bliższe znajomości
z tak zwanymi «szwaczusiami», które niekoniecznie trudniły się szyciem.
Taki związek trwał czasem cały sezon. Kiedy te źródła zadowoleń nie
wystarczały, bazą była ulica". Ojciec dawał mu pieniądze, a on
"folgował sobie niemało" (Studium portretowe, t. I).
Był to wiec, według Kępińskiego, seksualizm
rozpasany, ale "mieszczański" (w najgorszym sensie). Co ciekawe, kolega
twierdził, że erotyka Gombrowicza była całkowicie "prawidłowa" w
sensie fizycznym, natomiast anarchiczna i nienormalna w sensie psychicznym. Kępiński
powoływał się na opowieści przyjaciela, ale czy te opowieści były
prawdziwe?
Nikt poza autorem Studium... nie zapamiętał,
by Gombrowicz miał tego typu przygody (choć grał i przed innymi kolegami
"lamparta", chodzącego "na dziewczynki"). Postrzegano go jako człowieka
bardzo wstrzemięźliwego. "Nie czepiał się - jak to inni panowie - wiejskich dziewuch. Nie zażartował nawet, nie mówiąc już, żeby gdzie ciągnął"
- twierdziła na przykład służba ze Wsoli (Joanna Siedlecka "Jaśnie panicz"). Znajomi z mocno
rozplotkowanych kręgów artystycznych nie przypomnieli sobie po latach, by
Gombrowicz miał jakikolwiek romans w tym środowisku, gdzie wszak było wiele
pięknych i zafascynowanych nim kobiet. "Był sam. Nie chodził z żadną
dziewczyną". "O podbojach miłosnych nie mówił ani słowa, nikt zresztą
o nich nie słyszał" - wspominano (Joanna Siedlecka "Jaśnie panicz").
W wyznaniu Gombrowicza uczynionym w Testamencie
uderzają słowa: "dziewki najniższej kategorii - ale nie
prostytutki". Co to oznacza? Prawdopodobnie to, że bohaterkami przygodnych
"spięć" były kobiety brzydkie, nieatrakcyjne. Tylko ich się nie bał.
Obsesja na punkcie brzydoty fizycznej pojawia się z ogromną częstotliwością
w jego utworach. Katasia z Kosmosu - kobieta
ze zdeformowaną wargą, jest chyba najbardziej uderzającym przykładem. Kępiński
przytacza we wspomnieniach opowieść przyjaciela o erotycznej przygodzie w
ziemiańskim dworze z jakąś panienką brzydką, a nawet odrażającą.
Motyw rozpaczliwego, pokątnego uwodzenia "sług
do wszystkiego", które zresztą z reguły nie dochodzi do skutku, stał się
kanwą młodzieńczego opowiadania Na kuchennych schodach. Bohater tego
opowiadania, Filip, jest wytwornym urzędnikiem MSZ, subtelnym i słabym młodzieńcem.
Ponieważ wstydzi się swych dziwnych skłonności, żeni się z kobietą
"stanowiącą zupełne antidotum sługi". Ale obcując z nią, ma wrażenie,
że przebywa stale we "wrogiej, oziębłej krainie". Sługi zaś wzruszają
go swą naturalnością, abnegacją, zwierzęcą prostotą. "Idzie, poruszając
siedzeniem, stawia niemrawo grube, krótkie łydy, gołe
w lecie, a zimą w grubej, białej, bawełnianej pończosze". Filip ma
ogromne trudności z nawiązaniem z nimi kontaktu. Budzi nieufność,
"prymitywną dumę" albo wręcz wesołość prostych kobiet - jest
bowiem lękliwy i nerwowy. "Musiało być we mnie coś podjudzającego, co
działało jak czerwona płachta na ich organ śmiechu".
Te sceny wypraw Filipa na miasto - śledzenie sług,
rozmowy z nimi, "skrępowanie ruchów pod angielskim paltem" - mają w
sobie coś absolutnie autentycznego, jakby autor opowiadania opisywał
najbardziej osobiste przeżycia *[Opowiadania Na kuchennych schodach nie
odważył się zresztą umieścić w debiutanckim tomie, opublikował je dopiero
w r. 1937 na łamach miesięcznika "Skamander".]. Skłonności Filipa są wyrazem leku
przed kobietami z jego sfery i instynktu ciągnącego go do pierwotnych, nieskrępowanych,
wręcz "dziecinnych" zbliżeń.
Gombrowicz był bardzo zaprzyjaźniony z domową
służącą swej rodziny, Anielą. Nic ich absolutnie nie łączyło, natomiast
nieustannie się przekomarzali. "Wymyślali sobie od ciemnych sług i jaśnie
panów. A bywało - rzucała w niego poduszką albo czymś, co akurat wpadło
pod rękę. Gonił ją wtedy, gdy złapał - bili się, szarpali" (Joanna Siedlecka "Jaśnie panicz").
W szkicu Erotyka Gombrowicza Janusz Pawłowski
pisze, że "to sfera bierności, uległej naturalności, bezpośredniości, łatwej
dostępności, całkowitego oddania", która ma "idealny i mistyczny
charakter". Gombrowicz pragnął i potrzebował "spontanicznych i
skrajnie bezpośrednich stosunków miedzy ludźmi".
"Z kobietami łączył mnie jedynie popęd
fizyczny. [...] Żadnej więc z kobietami konfidencji, żadnego porozumienia, może
- z nieznanych mi przyczyn - bałem się kobiety. Ale to mnie zamykało w
skali erotycznej niezbyt rozległej, od przygodnych spięć do, co najwyżej,
koleżeńskich, zabawnych miłostek. Z koleżankami,
czasem z kolegami... z niższej sfery. Nie zamierzam się nad tym rozwodzić"
- urywał - "powiem tylko, że w tych tajemnych okolicach byłem jeszcze
inny, a ta «inność», wbrew temu, co można by przypuszczać, była
nacechowana niezmierną łatwością, szczególną lekkomyślnością... która
wszakże była też otchłanną powagą, targaną prądami i wirami poezji, wdzięku,
piękności... i smutnej groteski" *[Fragment Testamentu, wersja, z której
autor zrezygnował, podana do druku przez Wojciecha Karpińskiego, "Zeszyty
Literackie" 1999, nr 67.]

Mówi się często i pisze o Gombrowiczu jako o
homoseksualiście, z podtekstem, że właśnie te skłonności były przyczyną
stłumienia i "pokręcenia" jego życia osobistego. Wyzwolenia miał
doznać dopiero w Argentynie. Wydaje się jednak, że było odwrotnie: że ku
"zakazanym" doświadczeniom pchnęła go niemożność sprostania roli mężczyzny
według przyjętych wymagań i standardów.
O jego homoseksualnych związkach w młodości
nic prawie nie wiadomo. Kępiński w Studium portretowym twierdzi, że
Witold interesował się przelotnie "hrabią C." i "tancerzem K."
Ów tajemniczy "hrabia C." imponował mu swą "arystokratyczną
dezynwolturą" i ekscentrycznym stylem życia. Gombrowicz szokował Kępińskiego
opowieściami o rozmaitych "perwersjach", "eksperymentach". Ale
jak twierdził dawny kolega, "jedne relacje były w miarę autentyczne, inne z
daleka pachniały mistyfikacją". Jedyną perwersją, jaką Kępiński
zauważył u Gombrowicza, było nawiązywanie "małych flirtów z osobami, co
do których było wiadomo, że do niczego nie będzie można doprowadzić" (Studium
portretowe,
t. I).
Jerzy Andrzejewski wspominał, że w końcu lat
trzydziestych na zabawie sylwestrowej Gombrowicz "gwałtownie i natarczywie
zaczepiał" jego przyjaciela (Joanna Siedlecka "Jaśnie panicz"). Ale byłby to raczej dowód specyficznie
złośliwych relacji miedzy oboma pisarzami niż dowód zdecydowanego
homoseksualizmu autora Ferdydurke. Z pewnością, gdyby chciał poderwać
Andrzejewskiemu jego przyjaciela, nie zaczepiałby go przy wszystkich, "gwałtownie
i natarczywie". Gombrowicz nieraz drażnił i prowokował autora Ładu
serca na różne sposoby.

Przejmujący (choć i zagadkowy) jest opis
obyczajowego "wyzwolenia" w Argentynie, gdzie Witold znalazł się, mając
trzydzieści pięć lat, samotny, bez grosza, w zupełnie nowym otoczeniu. W
nocie biograficznej napomknął o "doświadczeniach homoseksualnych z młodymi
chłopcami z plebsu" w Buenos Aires, w początku lat czterdziestych. W Testamencie
odmalował te przeżycia namiętnie, choć znowu "poetycko" i mało
konkretnie: "Skoczyłem w odmęt jak ktoś komu pić się chce! [...] Miewałem
tygodnie całe, ja, trzeźwy, takiego pijaństwa poezją, że zdawało mi się,
iż już nią jestem! Fatamorgana... Uciążliwa i dręcząca praca... Biedny
pajac! Bliski czterdziestki, wiodłem życie dwudziestolatka [...]".
Byłoby to wiec życie wreszcie swobodne,
anonimowe, z dala od rodziny i środowiska - ujawnienie prawdziwych skłonności?
Ale przecież i wtedy - jak wyznał - musiał "nakładać maski".
Pisał tajemniczo o przygodach w dzielnicy Retiro, gdzie "wielu było młodych
marynarzy": "I to była chytrość, przebiegłość, zgrzyty, fałsze,
przecież mówię, że nie zdołałem niczego osiągnąć, a tylko pewne przybliżenie...
przybliżenie, które bardziej wyjaskrawiało mą sztuczność!" (Testament).
Czy tak dziwnie, a nawet tragicznie pisze o sobie człowiek wreszcie
wyzwolony?
Pod koniec życia Gombrowicz marzył o powieści,
w której opisałby ten okres swego życia: "Najważniejsze, co mógłbym
zrobić i czego nigdy nie zrobię, to opisać moje poetyckie doświadczenie z
pierwszych lat pobytu w Buenos Aires" - powiedział argentyńskiemu
pisarzowi Ernestowi Sabato, który go odwiedził w Vence we Francji. "Z jego
tonu i wstydliwości, z jaką to powiedział, wywnioskowałem, że chodziło o jego doświadczenie homoseksualne" - wspominał
Sabato. - "Z całą siłą i pełen szacunku nalegałem, aby
opisał je, by zostawiwszy wszystko inne, wyraził to doświadczenie, które
niewątpliwie mogło się okazać jedną z największych rzeczy, jakie zostawiłby
po sobie. Ale patrzył na mnie smutno, kręcąc przecząco głową. Zrozumiałem,
że moje argumenty nie zmienią jego postanowienia i że ten wrażliwy i
niezmiernie wstydliwy człowiek, jakim był Witold Gombrowicz, nigdy nie opowie
tego, co było może najbardziej tajemne i najgłębsze w jego życiu" *[Wspomnienie E.
Sabato, w: R. Gombrowicz, Gombrowicz
w Argentynie.].
W Argentynie łączyła Gombrowicza wieloletnia
przyjaźń - ale tylko początkowo i krótko o charakterze erotycznym - z młodszym
o dwadzieścia lat Alejandrem Russovichem. Gombrowicz zaproponował Russovichowi,
studentowi filozofii, by zamieszkali w tym samym pensjonacie, a gdy ten się
wahał, sprecyzował: "Rzecz jasna, Russo, nie będzie już nic miedzy nami.
Żadnego tam sentymentalnego związku miedzy dwoma mężczyznami. To w
najgorszym stylu". Zostali wiec bliskimi przyjaciółmi, związanymi
silną więzią emocjonalną, duchową, życiową. Russovich wyznał we
wspomnieniu, że jedną z przyczyn ich późniejszego oddalenia się od siebie
było to, iż przyjaciel skrywał przed nim swoje życie intymne i chodził własnymi
drogami. Jakimi? Tego Russovich, dyskretny, jak większość bliskich pisarza,
nie wyznał.
Pod koniec życia Gombrowicz pisał w Dzienniku
(III): "Mnie dobrze wiadomo, że za prawo do dumy płaci się pokorą i
wcale nie uchylam się od badań, które zresztą sam prowokuje mymi połowicznymi
konfidencjami (Dlaczego konfidencje są połowiczne? A nuż dlatego, że jest się
homoseksualistą i nie jest; że się jest w pewnym okresie życia; lub w
pewnych okolicznościach; że - to moja
opinia - nie ma prawie mężczyzny, który by mógł zeznać pod przysięgą, że
nigdy nie doświadczył tego pokuszenia. Trudno w tej dziedzinie domagać się
spowiedzi zbyt kategorycznej)".

W młodości bycia kochanym, tak mocno, jak by
tego żądał, nie zaznał. Najpierw musiał "zbudować siebie". Większość
zdjęć z młodości przedstawia chłopca melancholijnego, nawet zrozpaczonego.
Na fotografiach zaś z lat argentyńskich i późniejszych Gombrowicz jest inny:
ma pewniejszą minę. "Jestem kimś, zrobiłem siebie" (Dziennik). "Odkąd
zdziadziałem, mam wściekłe powodzenie u kobiet" - chwalił się sześćdziesięcioletni
pisarz w liście do swego brata, Janusza.
Czy nie było tak, że w życiu Gombrowicza działo
się o wiele mniej niż w jego wyobraźni? Opowiadając o "mitycznych"
pierwszych latach argentyńskich, wyznał: "Nie dokonałem oczywiście żadnego
szalonego czynu. Na pozór byłem osobą bardzo rozsądną, ale w głębi, w głębi
siebie, żyłem życiem opartym całkowicie na fantazji. Bardziej fantastycznym,
niżby się wydawało, ponieważ pozornie nie działo się zupełnie nic. ...Myślę,
że jestem człowiekiem bardzo normalnym, ale mam skłonność do wewnętrznych
szaleństw..."
 
* Agnieszka Stawiarska "Gombrowicz w
przedwojennej Polsce", 2001