PROJEKT:
Jej portret.
Propozycje scenariuszy lekcji z historii, literatury i
edukacji obywatelskiej.
Szkolenia dla nauczycielek i nauczycieli.
MODUA
V.
Nagie i ubrane. Jak media wytwarzają ciała Kobiet i Dziewcząt?
WPROWADZENIE
1 Stowarzyszenie W stronÄ™ dziewczÄ…t, projekt Jej portret ; moduNagie i ubrane. WPROWADZENIE.
Å‚
Projekt finansowany przez FundacjÄ™ MAMACASH
Nagie i ubrane. Jak media wytwarzają ciała Kobiet i Dziewcząt?
Niniejsze materiały polecamy wykorzystać w ramach zajęć z wiedzy o kulturze lub mediach
prowadzonych dla klas licealnych lub gimnazjalnych.
Cele: Stymulowanie intelektualnego i emocjonalnego rozwoju poprzez różnorodne formy aktywności
artystycznej; rozwijanie świadomego, krytycznego odbioru dzieł kultury (także masowej) ; rozwijanie postaw
tolerancji i eliminowanie postaw dyskryminacyjnych, uwrażliwienie młodzieży na szkodliwe skutki nadmiernej
fascynacji wzorcami wizerunków kobiet i mężczyzn w kulturze popularnej; Wykształcenie potrzeby
bezpośredniego obcowania z dziełami sztuki i aktywnego uczestnictwa w kulturze.
Treści nauczania: Różne funkcje sztuki; ocena i interpretacja dzieł różnych dziedzin sztuki.; różnorodne formy
kontaktu z dziełami sztuki. Społeczne oddziaływanie mediów i reklamy. Problemy związane z odżywaniem,
moda i zdrowie. Sztuka współczesna. Równość płci w kulturze i mediach.
Metoda: analiza i interpretacja dzieł sztuki współczesnej; blog jako forma kreacji artystycznej i komunikacji z
odbiorcą masowym; analiza prasy i przekazu medialnego; kolaż, dyskusja, praca w grupach, analiza tekstu
socjologicznego.
Rezultaty zajęć: Kształtowanie wrażliwości estetycznej oraz indywidualnych zdolności artystycznych,
umiejętności refleksyjnej i krytycznej oceny zjawisk w kulturze i sztuce, samodzielności w poszerzaniu wiedzy
z różnych dziedzin sztuki, poczucia tożsamości z kulturą własnego regionu i kraju. Profilaktyka zaburzeń
odżywania takich, jak anoreksja i bulimia. Wykształcenie umiejętności analizy przekazu medialnego. Dyskusja i
samodzielne kształtowanie poglądów na ważne zjawiska kulturowe.
Uczennica/ uczeń zna: podstawowe problemy współczesnej sztuki polskich artystek; problemy związane z
tworzeniem medialnego wizerunku płci; interpretacje podstawowych zaburzeń żywienia związanych z normami
wyglÄ…du proponowanymi w kulturze popularnej; podstawowe kwestie zwiÄ…zane z medialnym prezentowaniem
takich zagadnień, jak: seksualność, wizerunki ludzkiego ciała, konsumpcjonizm versus życie nastawione na
współpracę i szacunek; problemy związane z zaburzeniami żywienia.
WPROWADZENIE DO MODUA
U NAGIE I UBRANE
Scenariusze zaprojektowane w ramach modułu  Nagie i ubrane dotyczą trzech zagadnień: społecznego
funkcjonowania mediów (w tym: kształtowania wyobrażenia o kobietach i mężczyznach ); sztuki kobiecej i
feministycznej oraz zaburzeń żywienia. W związku ze znacznym wpływem mediów tak na sztukę kobiecą, jak i
na nawyki żywieniowe oraz związane z nimi patologie, zdecydowałyśmy się na opracowanie scenariuszy lekcji,
2 Stowarzyszenie W stronÄ™ dziewczÄ…t, projekt Jej portret ; moduNagie i ubrane. WPROWADZENIE.
Å‚
Projekt finansowany przez FundacjÄ™ MAMACASH
które można wykorzystać w ramach ścieżki  edukacja medialna ;  wiedzy o kulturze oraz godzin
wychowawczych. Ze względu na stopień trudności, niniejsze materiały najlepiej pasują do edukacji licealnej,
choć można je również zastosować w gimnazjum.
Dla młodzieży w klasach gimnazjalnych i licealnych strategie działania mediów wykładane  na sucho
będą brzmiały bardzo abstrakcyjnie. Mogą też zostać kompletnie niezrozumiane ze względu na brak wiedzy
socjologicznej i psychologicznej. Stąd jedną z opcji realizowania zajęć z zakresu problematyki mediów i sztuki
kobiecej jest odwrócenie kolejności, i zapoznanie młodzieży najpierw z pracami artystek polskich i
zagranicznych, a dopiero potem zagłębienie się w zawartość i interpretację medialnego wizerunku ciała i płci. W
ten sposób przejście od konkretnego wizerunku do jego znaczenia, zawartości, strategii jego budowania oraz
społecznych konsekwencji jego funkcjonowania będzie dla naszych uczennic i uczniów bardziej intuicyjne.
Sztuka polskich artystek. Sztuka feministyczna. Sztuka kobiet na świecie.
Już w latach 20. i 30. kobiety aktywnie angażowały się w artystyczne awangardy. Artystki takie, jak Frieda
Kahlo, Hannah Hoch czy Katarzyna Kobro na trwałe wpisały się w historię sztuki, choć wcale nie zawsze
problematyzowały swoją płeć, wynikającą z niej pozycję społeczną tudzież problematykę ciała. Kolejne generacje
artystek, jak na przykład Louise Bourgeois czy Ewa Partum już znacznie częściej odwoływały się do
problematyki płci nakreślonej przez feminizm lat 60. i 70., część ich prac w bardzo radykalny sposób otwiera
dyskusję na temat cielesności, władzy nad kobietami, "męskiego spojrzenia" i podporządkowania ciała kobiet
schematom kulturowym I modom.
 Męskie spojrzenie
Autorką, która nakreśliła podstawy podporządkowania ciała kobiecego męskiej ekonomii, sztuce i strategii
rynkowej, jest Linda Nead. W swojej znanej również w Polsce publikacji "Akt kobiecy. Sztuka, obscena i
seksualność" opowiada ona o tym, jak kobiece ciało zostało podporządkowane męskiemu pożądaniu i męskiej
władzy w przestrzeni kultury. Analizując historię aktu jako gatunek artystyczny, Nead zastanawia się nad tym, jak
kobiece ciało zdominowało tę przestrzeń, analizuje również społeczną historię sztuk wizualnych, i dochodzi do
bardzo prostego, wydawałoby się wniosku: kobiety były głównie przedmiotem sztuki (modelkami), mężczyz
ni
zaÅ› zajmowali pozycjÄ™ podmiotu ­ autorów dzieÅ‚ sztuki, byli artystami. Wynika stÄ…d, że paradygmatycznÄ…,
utrwalonÄ… od stuleci relacjÄ…, z jakÄ… mamy do czynienia w przestrzeni sztuki jest relacja "artysta ­ modelka", w
3 Stowarzyszenie W stronÄ™ dziewczÄ…t, projekt Jej portret ; moduNagie i ubrane. WPROWADZENIE.
Å‚
Projekt finansowany przez FundacjÄ™ MAMACASH
której kobieta zawsze peÅ‚ni rolÄ™ modelki, zaÅ› mężczyzna ­ rolÄ™ aktywnego podmiotu, ksztaÅ‚tujÄ…cego nie tylko
własne dzieło, ale również normy ciała kobiecego i jego wizerunku. W swojej analizie Linda Nead zwraca uwagę
na to, jak wielkie znaczenie dla naszych wyobrażeń o świecie ma ukształtowanie się takiej właśnie relacji jako
dominującej. W świecie, w którym większość dzieł sztuki informuje nas o tym, że ciało kobiet jest kompletnie
bierne, zazwyczaj rozebrane, poddane "oku mistrza" i nastawione na oglądanie przez (męskiego) widza, uczymy
się nie tylko tego, że istnieli pewni artyści i ewentualnie ich modelki, ale również tego, że ciało kobiet powinno
pełnić funkcję w zasadzie wyłącznie estetyczną.
Moje ciało to ja. Moje ciało to pole walki.
Dopóty, dopóki podstawy naszej wiedzy o świecie płci kształtowane były według wyobrażeń męskich,
sytuacja kształtowania wizerunku kobiecego ciała dla męskiego odbiorcy w ogóle nie stanowiła problemu.
Analizując podręcznik do historii aktu napisany przez Kennetha Clarka, Lynda Nead wskazuje na to, jak bardzo
oczywistym wydaje się nauczycielom akademickim podział ról płciowych w sztuce. Tymczasem dla niej, jako dla
autorki feministycznej, która nie tylko zauważa niesprawiedliwość takiego podziału, ale również stara się
nakreślić dlań alternatywę, praca Clarka jest nie tylko powtórzeniem pewnego typu wyobrażenia o świecie, ale
również utrwaleniem go. Innymi sÅ‚owy ­ im częściej kobiety i mężczyz
ni słyszą o tym, że ciało kobiece służy do
kontemplacji, zaÅ› mÄ™skie ­ do aktywnego dziaÅ‚ania w Å›wiecie, tym trudniej im wyzwolić siÄ™ od tego typu
myślenia. Dla niektórych artystek i teoretyczek jednak było to zbyt wiele.
Własny pokój. Wściekłe i straszne.
Jedną z pierwszych autorek, która upomina się o restytucję więzi między kobietami była polska pisarka,
aktywistka niepodległościowa i feministyczna, Narcyza Żmichowska. Mówiła ona o "posiestrzeniu" jako tym
typie relacji, który może kobietom i wszystkim innym też, przynieść pokój i szczęście. W analogiczny sposób,
blisko 70 lat póz
niej wypowiedziała się Wirginia Voolf, która w książce "Własny pokój" opowiada o tym, jak
jedno zdanie powieÅ›ci kobiecej, którÄ… akurat czytaÅ‚a, zmieniÅ‚o jej wyobrażenie o Å›wiecie. Zdanie byÅ‚o proste ­
brzmiaÅ‚o "Chloe lubiÅ‚a OliviÄ™" ­ niemniej dla Woolf przeczytanie go oznaczaÅ‚o kompletnÄ… zmianÄ™ widzenia
świata. Woolf uświadamia sobie, ale również czytelnikom, jak niewiele jest sytuacji, w których kobiety mogą
patrzeć na siebie bez udziału mężczyzn, jak rzadko to one "tworzą sytuację", definiują kontekst i nadają kształt
rzeczywistości, w której się poruszają. Stąd tylko krok do tzw "sztuki kobiecej", w której tematyka kobiecego
4 Stowarzyszenie W stronÄ™ dziewczÄ…t, projekt Jej portret ; moduNagie i ubrane. WPROWADZENIE.
Å‚
Projekt finansowany przez FundacjÄ™ MAMACASH
ciała, jego funkcji, ról, definicji, wyobrażeń oraz strategii wykorzystywania go przez mężczyzn stanie się
problemem kluczowym.
Palić staniki, czy szyć własne?
Twórczość artystek problematyzujących role płciowe we własnych pracach najczęściej była odbierana jako
skandalizująca. Monstrualnej wielkości pająk Luizy Bourgeois, nacinanie krwią ciała modelki w pracach Alexis
Hunter czy hoÅ‚d dla solidarnoÅ›ci, jaki naga Ewa Partum skÅ‚ada ustami na czystej, biaÅ‚ej kartce papieru ­ to tylko
wybrane przykÅ‚ady prac, które budziÅ‚y co najmniej mieszane reakcje. StaÅ‚y siÄ™ jednak częściÄ… kultury, co wiÄ™cej ­
część ich strategii została przechwycona przez reklamę. Przejście od sztuki współczesnej do reklamy jest jednym
z bardziej instruktywnych, jakie można sobie wyobrazić. Tłumaczenie strategii reklamowych wyłącznie
czynnikami rynkowymi jest o tyle nieproduktywne, że nie wyjaśnia ewolucji technik i strategii reklamowych.
Tymczasem przejście od sztuki do reklamy tłumaczy złożoność zjawiska marketingu oraz zawiłość relacji między
światem sztuki a rynkiem.
Oczywiście, pewne dylematy postawione przez badaczki, artystki i aktywistki feministyczne, również
przeniknęły do kultury popularnej. Wśród nich skupimy się na dwóch najważeniejszych, są to: strategie
kształtowania ciała przez konsumentki I odbiorczynie reklam oraz przemoc wobec kobiet.
Kultura przemocy?
Kiedy kobiety ­ artystki, aktywistki i teoretyczki rozpoczynaÅ‚y żmudnÄ… pracÄ™ reinterpretacji kultury z
perspektywy płci, zauważyły, że cały szereg zjawisk dotyczących kobiet to zjawiska przemocowe. Pojawiły się
nawet sugestie, że same wizerunki nagich kobiet (pornografia) stanowią bezpośrednią przyczynę przemocy
seksualnej wobec kobiet (np gwałtów). Choć nie chciałybyśmy wspierać tego przekonania w całej jego
rozciągłości, musimy zaznaczyć istnienie niezmiernie ważnej korelacji pomiędzy łatwością, z jaką kultura
zachodnia prezentuje i powiela wizerunki nagich kobiet a postawą nastawioną na kształtowanie i
wykorzystywanie ciał kobiet niekoniecznie za ich zgodą. Warto zaznaczyć, że w historii kultury zachodniej
moment feministycznego protestu wobec pornografii i przemocy miaÅ‚ bardzo liczne konsekwencje ­ z jednej
strony były to propozycje ustaw zakazujących publikowania i sprzedaży pornografii (Projekty ustaw dla stanów
Minneapolis i Indianapolis (autorstwa C. MacKinnon i A. Dworkin); ustawy antypornograficzne dla niektórych
stanów Kanady, propozycje ustaw antypornograficznych w Polsce na początku lat '90 etc). Feministyczna sztuka
5 Stowarzyszenie W stronÄ™ dziewczÄ…t, projekt Jej portret ; moduNagie i ubrane. WPROWADZENIE.
Å‚
Projekt finansowany przez FundacjÄ™ MAMACASH
poszÅ‚a w innym kierunku ­ artystki zamiast propagowania zakazu pornografii skupiÅ‚y siÄ™ na problematyzacji
sytuacji kobiecego ciaÅ‚a w kulturze. Do asortymentu Å›rodków badawczo­przedstawiajÄ…cych wlÄ…czyÅ‚y miÄ™dzy
innymi: pastisz, parodiÄ™, skandalizacjÄ™, krytykÄ™ oraz szeroki wachlarz propozycji alternatyw.
W ramach analizowania przemocy wobec kobiet artystki wskazały na dwuznaczność tego pojęcia w
odniesieniu do kobiet ­ część ich prac opowiada o przemocy wobec kobiet (dokonywanej przez mężczyzn) ­ sÄ… to
między innymi prace Alexis Hunter (w tym prace prezentowane w 2007 roku w Krakowie w ramach wystawy
Radykalny feminizm w latach 70.); zaÅ› część dotyczy autoagresji ­ przemocy, jakÄ… kobiety stosujÄ… wobec siebie
samych. O tej formie agresji opowiadały między innymi prace zebrane na wystawie "Histeryczki, ekstatyczki,
święte" w Zachęcie w 2003 roku. (zob. tekst z konferencji towarzyszącej wystawie:
http://www.obieg.pl/artmix/artmix16_02.php ). Do form autoagresji zaliczamy również tzw. problemy
żywieniowe ­ anoreksjÄ™ i bulimiÄ™. W kontekÅ›cie kulturowym schorzenia te traktowane sÄ… jako skutki pozbawienia
kobiet kontroli w wiecie publicznym ­ poddajÄ…c tresurze wÅ‚asne ciaÅ‚o, próbujÄ… one przekonać siebie i otoczenie,
że nie tylko mieszczą się w schematach i normach kulturowych, ale również potrafią je doskonale
"ucieleśnić" (anorektyczki i perfekcjonizm w realizacji ideału) bądz
odrzucić (bulimiczki i kłopot z osiągnięciem
ideału)
Poza reprodukcjÄ…. Stereotyp, dyskryminacja, przemoc.
Część artystek z kolei skupiła się na strategiach budowania i reprodukowania tożsamości kobiecej.
Przepracowywanie takich tematów, jak nagość, moda czy makijaż, doprowadziło te artystki (jak również
artystów) do wniosku o kluczowej roli powtarzania dla ukształtowania się postaw i ról płciowych. Analogiczne
wnioski wyprowadzone zostały z socjologicznych, filozoficznych, psychologicznych i antropologicznych analiz
ksztaÅ‚towania siÄ™ postaw pÅ‚ciowych ­ również tu okazaÅ‚o siÄ™, że uwewnÄ™trznienie caÅ‚ego szeregu zachowaÅ„
płciowych wymaga nie tylko lat pracy, ale także aktywnej pracy nieświadomości.
Artystki takie, jak Jenny Holzer, Cyndie Sherman, Valie Export czy Anna Baumgart pokazujÄ…, jak wielka
"transmisja danych kulturowych" odbywa się po prostu poprzez powtarzanie określonych zachowań, kodów i
reguł. Pokazują one również, w jakich momentach powtarzanie to okazuje się nieudane, przesadzone czy
subwersywne. Anna Baumgart wskazuje na rolę, jaką dla kodu kultury odgrywa przekaz między matką a córką,
(zob. choćby pracę "Dostałam to od mamy") O powtarzalności reguł zarządzających płcią uczymy się również z
6 Stowarzyszenie W stronÄ™ dziewczÄ…t, projekt Jej portret ; moduNagie i ubrane. WPROWADZENIE.
Å‚
Projekt finansowany przez FundacjÄ™ MAMACASH
prac Zbigniewa Libery, którego serie lalek oraz autoportretów w dwuznacznej, mÄ™sko­kobiecej stylizacji (zob.
prace artysty na stronach galerii Raster: http://raster.art.pl/galeria/artysci/libera/prace.htm ) pokazujÄ…, jak
powtarzanie i powielanie norm płci w tak prostych elementach kultury materialnej, jak zabawki, utrwala te normy
i wzmacnia ich wcielanie przez konkretne jednostki.
O czym należy pamiętać prowadząc zajęcia poświęcone mediom, reklamie, sztuce kobiecej oraz
zaburzeniom żywienia?
Młodzież na ogół chętnie dyskutuje o mediach, ich działaniu i wytworach, bardzo dobrze są również
odbierane zajęcia o sztuce kobiecej, głównie dlatego, że często stanowią okazję dla dyskusji nad problemami
ważnymi, o których nie ma szansy rozmawiać w szkole. Młodzież docenia również zajęcia o zaburzeniach
żywienia, niewykluczone, że także dlatego, iż wśród naszych uczniów i uczennic najprawdopodobniej znajdują
się osoby z takimi zakłóceniami, nasze zajęcia zaś mogą być pierwszą okazją do tego, by uczeń / uczennica
dowiedział się/ dowiedziała o strategiach przeciwdziałania anoreksji, bulimii i innym problemom zdrowotnym
związanym z odżywianiem.
Sugerujemy, by podczas rozmów o kształtowaniu się medialnego wizerunku kobiet i mężczyzn zwrócić
szczególną uwagę na to, że prezentowane w mediach obrazy są bardzo często wynikiem sztucznej kreacji, I nie
mogą być w związku z tym uznawane za wzorce do naśladowania. Choć oczywiście dobrze jest, jeśli młodzież
interesuje się zachowaniem zdrowej sylwetki, powinniśmy zwrócić uwagę uczniów i uczennic na to, że nadmierna
koncentracja na urodzie czy figurze stanowi problem zastępczy, którym jednostka usiłuje zastąpić rozwiązywanie
prawdziwych kłopotów.
Analizując wizerunki medialne musimy również pamiętać o tym, że zaburzenia żywienia dotyczą
dziewcząt i chłopców. W większości przypadków problem dotyczy dziewcząt i kobiet, niemniej  odsetek
chorujących na anoreksję i bulimię mężczyzn ciągle wzrasta. Dyskutując o tych szalenie trudnych zagadnieniach
(jak podaje brytyjska organizacja pomagająca ofiarom zaburzeń żywienia  Beat , około 20% chorych na
anoreksję będzie zagrożona utratą życia, inne z
ródÅ‚a podajÄ…, że 10­20% osób ze stwierdzonÄ… anoreksjÄ… umiera 
problem jest więc duży) należy pamiętać o tym, by zachować delikatność i takt w dyskusji. Dotyczy to nie tylko
wypowiedzi nauczycielki i nauczyciela, ale także kultury wypowiedzi uczennic i uczniów. Biorąc pod uwagę fakt,
że około 30% nastolatków ma przynajmniej przelotne problemy żywieniowe, możemy być pewne/ pewni, że w
naszej klasie znajduje się co najmniej 1 osoba, która ma problemy zdrowotne związane z żywieniem. Nie
7 Stowarzyszenie W stronÄ™ dziewczÄ…t, projekt Jej portret ; moduNagie i ubrane. WPROWADZENIE.
Å‚
Projekt finansowany przez FundacjÄ™ MAMACASH
możemy w związku z tym pozwolić na to, by rozmowa o anoreksji, bulimii, nadwadze czy dietach stała się okazją
do dyskryminacji osób chorych, otyłych czy mających inne zaburzenia żywieniowe. Wprost przeciwnie 
opracowane tu zajęcia powinny stać się okazją nie tylko dla profilaktyki zaburzeń żywieniowych, ale również
okazją do wskazania uczennicom i uczniom wiedzy o tych zjawiskach oraz informacji o tym, gdzie szukać
pomocy w razie, gdy ktoś z uczniów ma z tymi zjawiskami problem.
8 Stowarzyszenie W stronÄ™ dziewczÄ…t, projekt Jej portret ; moduNagie i ubrane. WPROWADZENIE.
Å‚
Projekt finansowany przez FundacjÄ™ MAMACASH