MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Wiesław Braciak
Diagnozowanie i korygowanie wad refrakcji
322[16].Z4.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
___________________________________________________________________________
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr n. med. Marian Rojek
dr n. med. Dorota Pałenga-Pydyn
Opracowanie redakcyjne:
mgr in\
. El\
bieta Jarosz
Konsultacja:
mgr Małgorzata Sienna
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[16].Z4.02,
 Diagnozowanie i korygowanie wad refrakcji , zawartego w programie nauczania dla zawodu
technik optyk.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Wady refrakcji 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 13
4.1.3. Ćwiczenia 13
4.1.4. Sprawdzian postępów 15
4.2. Subiektywne i obiektywne badanie refrakcji 16
4.2.1. Materiał nauczania 16
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 23
4.2.3. Ćwiczenia 23
4.2.4. Sprawdzian postępów 25
4.3. Równowaga mięśniowa  heteroforie, zezy (forie, tropie) 26
4.3.1. Materiał nauczania 26
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 29
4.3.3. Ćwiczenia 29
4.3.4. Sprawdzian postępów 31
5. Sprawdzian osiągnięć 32
6. Literatura 37
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik pomo\
e Ci w przyswojeniu wiedzy o wadach refrakcji, metodach ich badania
i wyrównywania.
Poradnik zawiera:
 wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności, które powinieneś mieć ju\

opanowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
 cele kształcenia, czyli wykaz umiejętności jakie ukształtujesz podczas pracy
z poradnikiem,
 materiał nauczania niezbędny do opanowania treści jednostki modułowej,
 zestaw pytań, które pomogą Ci sprawdzić czy opanowałeś ju\
określane treści,
 ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtują
umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów,
 sprawdzian osiągnięć, czyli zestaw zadań testowych sprawdzających poziom opanowania
materiału całej jednostki modułowej.
322[16].Z4
Optyka okulistyczna
322[16].Z4.01
Diagnozowanie
chorób oczu, ich
leczenie i profilaktyka
322[16].Z4.02
Diagnozowanie
i korygowanie wad
refrakcji
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji,
 posługiwać się materiałem nauczania zaczerpniętym z literatury,
 obsługiwać komputer,
 analizować treści zadania, dobierać metody i plan rozwiązania,
 interpretować prawa optyki,
 stosować terminologię dotyczącą zjawisk optycznych,
 współpracować w grupie,
 dokonywać oceny swoich umiejętności,
 analizować budowę narządu wzroku,
 rozró\
niać stopnie widzenia obuocznego,
 rozpoznać oko miarowe i niemiarowe,
 określić przyczynę starczowzroczności.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określić, zapisać i zinterpretować ostrość wzroku,
- scharakteryzować zało\
enia budowy optotypów,
- scharakteryzować testy do badania ostrości wzroku u dzieci,
- wyjaśnić wpływ szerokości z
renicy na ostrość wzroku,
- wyjaśnić budowę i działanie autorefraktometru,
- określić obiektywne metody badania refrakcji,
- dobrać korekcję sferyczną do dali,
- dobrać korekcję cylindryczną do dali,
- dobrać korekcję do bli\
y w starczowzroczności,
- wykonać korekcję ró\
nowzroczności,
- wykonać testy równowagi obuocznej refrakcyjnej,
- wykonać testy równowagi obuocznej mięśniowej,
- określić sposoby zapisu korekcji wad refrakcji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Wady refrakcji
4.1.1. Materiał nauczania
Mimo prawidłowego tj wolnego od objawów chorobowych stanu układu optycznego oka
i narządu odbiorczego czynność oka mo\
e być upośledzona wskutek niewyraz
nego tworzenia
się obrazów na siatkówce. Zale\
y to od nieprawidłowego stosunku układu załamującego
i długości gałki ocznej, czyli od wad refrakcji. Układ optyczny oka tworzą: rogówka, ciecz
wodnista komory przedniej, soczewka i ciało szkliste. Tęczówka (przesłona aperturowa) ze
z
renicą reguluje ilość światła wpadające do oka. Rzeczywisty obraz obserwowanego
przedmiotu powstaje na siatkówce. Dla potrzeb optyki okularowej konieczna jest znajomość
parametrów optycznych oka jako całości jak i jego poszczególnych części. Jest to trudne, bo
jest to zło\
ony układ optyczny o regulowanej aperturze i zmiennej mocy optycznej.
Powszechnie operuje siÄ™ modelem oka standardowego zaproponowanego przez Gullstranda.
Wymiary geometryczne oka i współczynniki załamania środowisk są danymi przeciętnymi
jakie uzyskano z pomiarów wielu oczu. Oko jako całość składa się z rogówki i soczewki
pomiędzy, którymi w odległości 3,04 mm od pierwszej powierzchni rogówki umieszczona
jest tęczówka ze z
renicą pełniącą rolę przesłony aperturowej.
Tabela 1 [6, s. 60]
Przedstawiony model oka wg Gullstranda jest zło\
ony, w niektórych sytuacjach mo\
na
posłu\
yć się modelem Listinga. Przyjmuje się w nim, \
e przedmiot i obraz znajdujÄ… siÄ™
w środowiskach o innych współczynnikach załamania, dlatego ogniskowe przedmiotowa
i obrazowa mają ró\
ne wartości. Oko przyrównuje się do jednej powierzchni. Ognisko
obrazowe le\
y na siatkówce, oba punkty główne na powierzchni załamującej, punkty
węzłowe wewnątrz gałki ocznej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
Tabela 2 [6, s. 61]
Na początku tego rozdziału są podane podstawowe pojęcia związane z refrakcją gałki ocznej.
Dioptria
Jednostka mocy (refrakcji, załamania) układu optycznego oka. Soczewka ma moc
1 dioptrii, gdy promienie biegnące równolegle do swej osi optycznej skupia w ognisku
obrazowym znajdującym się w odległości 1 metra.
Układ optyczny oka
Całkowita moc układu optycznego oka nie akomodującego wynosi średnio +62 Dsph,
z czego na rogówkę przypada +43 Dsph, a na soczewkę +19 Dsph.
Ognisko główne  punkt w którym skupiają się promienie równoległe do osi optycznej
po załamaniu przez ośrodki łamiące układu.
Punkty główne  punkty poło\
one na osi optycznej, od których rozpoczynają się pomiary
wszystkich odcinków odnoszących się do danego układu optycznego. Oba punkty główne
przedmiotowy i obrazowy le\
ą wewnątrz oka, ale blisko rogówki.
Płaszczyzny główne  przechodzą przez punkty główne prostopadle do osi optycznej.
Punkty węzłowe  punkty le\
ące na osi optycznej mające tę właściwość, \
e promienie
przechodzące przez nie, nie ulegają załamaniu a jedynie nieznacznemu równoległemu
przesunięciu. Punkty węzłowe w oku le\
Ä… bli\
ej środka gałki ocznej, blisko środka krzywizny
zewnętrznej powierzchni rogówki.
Punkt dali wzrokowej
Punkt dali wzrokowej to najdalej od oka poło\
ony punkt z którego wychodzące
promienie po załamaniu przez układ optyczny oka zostają zebrane na siatkówce tworząc
obraz tego punktu. Jest on widziany wyraz
nie bez akomodacji.
Punkt bli\
y wzrokowej
Punkt bli\
y wzrokowej to najbli\
ej poło\
ony punkt, widziany jest on wyraz
nie,
przy największym napięciu akomodacji.
Głębia akomodacji
Głębia akomodacji to odległość między punktem dali i bli\
y wzrokowej.
Szerokość akomodacji
Szerokość akomodacji to ró\
nica między mocą optyczną oka nastawionego na punkt
bli\
y i dali wzrokowej; mo\
na ją obliczyć znając punkt dali i bli\
y wzrokowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Ró\
nowzroczność
Ró\
nowzroczność to ró\
nica refrakcji między jednym, a drugim okiem.
Głębia ostrości
Głębia ostrości to zakres odległości, w którym przedmioty są widziane ostro bez zmiany
akomodacji.
Miarowość i niemiarowość oka (Emmetropia, Ametropia)
Miarowość w okulistyce to stan, w którym równoległa wiązka światła po przejściu
i załamaniu przez układ optyczny oka bez udziału akomodacji jest skupiona na siatkówce.
Inaczej mówiąc jest to prawidłowy stosunek siły łamiącej układu optycznego oka do długości
gałki ocznej.
Oko miarowe ma punkt dali w nieskończoności.
Rys. 1. Oko miarowe (H  płaszczyzna główna, F  ognisko obrazowe oka, f  ogniskowa) [5, s. 33]
Przeciwieństwem miarowości jest niemiarowość. Przyczyną niemiarowości są wady
refrakcji: nadwzroczność, krótkowzroczność i niezborność.
Miarą niemiarowości oka jest ilość dioptrii, o którą trzeba zmienić moc optyczną oka
niemiarowego, aby stało się miarowe. Miarą niemiarowości jest więc refrakcja oka.
Nadwzroczność (Hypermetropia)
Nadwzroczność (dalekowzroczność) wynika ze zbyt małej mocy układu optycznego oka
nieakomodującego w stosunku do długości gałki ocznej.
Nieskorygowane oko nadwzroczne mo\
e tworzyć ostre obrazy obiektów poło\
onych
w przestrzeni pod warunkiem ciągłego korzystania z akomodacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Rys. 2. Oko nadwzroczne, korekcja nadwzroczności [Świat Okularów nr 6(46)/05, s. 48]
Podział nadwzroczności:
1. Kliniczny
Nadwzroczność fizjologiczna wynikająca ze złego stosunku siły łamiącej oka do długości
gałki ocznej i mo\
e to być nadwzroczność osiowa gdy układ optyczny oka jest
prawidłowy, ale gałka oczna krótsza lub nadwzroczność refrakcyjna gdy długość gałki
ocznej jest prawidłowa, ale układ załamujący zbyt słaby.
a) nadwzroczność patologiczna spowodowana wrodzonymi anomaliami anatomicznymi
gałki ocznej lub rozwijającymi się w wyniku choroby lub urazu,
b) nadwzroczność funkcjonalna spowodowana pora\
eniem aparatu akomodacyjnego.
2. Podział ze względu na wielkość wady
a) nadwzroczność niska do +2,0 Dsph,
b) nadwzroczność umiarkowana od +2,25 do +5,0 Dsph,
c) nadwzroczność wysoka powy\
ej +5,0 Dsph.
3. Podział ze względu na mo\
liwości wyrównania wady akomodacją
a) nadwzroczność ukryta  mo\
e być wyrównana działaniem akomodacji; z wiekiem
stopniowo przechodzi w jawnÄ…,
b) nadwzroczność absolutna  nie mo\
e być wyrównana akomodacją,
c) nadwzroczność całkowita będąca sumą absolutnej i ukrytej nadwzroczności.
Nadwzroczność starcza jest wynikiem zmniejszenia współczynnika załamania ośrodków
optycznych szczególnie rogówki i ciała szklistego. Powoduje to zwiększenie mocy soczewek
do bli\
y i do dali. Ten stan nie nale\
y mylić ze starczowzrocznością to jest zachodzącą
z wiekiem utratą zdolności akomodacji.
Punkt dali w oku nadwzrocznym le\
y za okiem tzn., \
e promienie równoległe wpadające
do oka skupiają się nie na siatkówce lecz za nią.
Nadwzroczność korygujemy soczewkami skupiającymi oznaczonymi znakiem +.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Krótkowzroczność (Myopia)
Krótkowzroczność występuje w oku, w którym promienie równoległe po załamaniu
ogniskują się przed siatkówką. Po przejściu przez ognisko promienie o kierunku rozbie\
nym
utworzą na siatkówce nie obraz punktu, ale krą\
ek rozproszenia.
Rys. 3. Oko krótkowzroczne: a) nieakomodujące, b) nieakomodujące patrzące na punkt dali,
c) akomodujÄ…ce na punkt bli\
y (Pr  punkt dali, Pp  punkt bli\
y, F  ognisko) [6, s. 99]
Krótkowzroczność dzielimy na:
1. Klinicznie
a) krótkowzroczność osiową, gdy oś gałki jest zbyt długa, a układ załamujący oka
prawidłowy,
b) krótkowzroczność refrakcyjną, gdy układ optyczny oka jest zbyt silnie załamujący,
a długość gałki ocznej prawidłowa. Występuje ona przypadkach nadmiernie
wypukłej rogówki lub soczewki, w skurczu akomodacji, wzroście współczynnika
załamywania światła przez soczewkę, najczęściej spowodowanym rozwojem zaćmy.
2. Ze względu na wielkość wady
a) krótkowzroczność niska do  3,0 Dsph  pojawia się około 10 roku \
ycia i narasta
w okresie dojrzewania, najczęściej stabilizuje się około 20 roku \
ycia,
b) krótkowzroczność średnia od  3,25 Dsph do  7,0 Dsph; zaczyna się zwykle
wcześnie,
c) krótkowzroczność wysoka  powy\
ej  7,0 Dsph; pojawia siÄ™ we wczesnym
dzieciństwie, ma charakter postępujący i zwyrodnieniowy doprowadzając do
trwałego obni\
enia ostrości wzroku. Jej istota polega na genetycznie
uwarunkowanym pierwotnym zaniku naczyniówki, patologicznym ścieczeniu
twardówki
i rozciągnięciu osi gałki ocznej. W wyniku wydłu\
enia się osi gałki oka powstaje
du\
ego stopnia krótkowzroczność osiowa wtórna do procesu zwyrodnieniowego
wszystkich powłok gałki ocznej. Dno oka w wysokiej krótkowzroczności
charakteryzuje się występowaniem sto\
ka krótkowzrocznego otaczającego tarczę
nerwu wzrokowego. Siatkówka jest ścieńczała ze zwę\
onymi naczyniami,
prześwitują równie\
naczynia naczyniówki. Rozległe zmiany zanikowe obejmują
cały tylny biegun gałki, niekiedy tworzy się tylny garbiak. Niedokrwienie mo\
e
powodować nowotwórstwo naczyniowe tworząc podsiatkówkowe błony oraz
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
wylewy krwi. Zwyrodnienie siatkówki na obwodzie oraz zmiany degeneracyjne
usposabiają do odwarstwienia siatkówki.
Punkt dali u krótkowidza le\
y w określonej odległości od oka. Odległość ta jest zale\
na
od stopnia krótkowzroczności i na taką odległość oko krótkowzroczne widzi dobrze bez
akomodacji. Podczas akomodacji ostre widzenie przesuwa siÄ™ do punktu bli\
y, który le\
y
bli\
ej ni\
w oku normalnowzrocznym.
Krótkowzroczność pozorna (pseudomyopia) jest to stan gdy stały wysiłek mięśnia
rzęskowego powoduje skurcz akomodacyjny doprowadzając do tego, \
e oko miarowe lub
nadwzroczne staje się czynnościowo krótkowzroczne.
Krótkowzrocznośc korygujemy soczewkami rozpraszającymi oznaczonymi znakiem 
Niezborność (Astigmatismus)
Niezborność to stan, w którym promienie światła są załamywane w ró\
ny sposób przez
ró\
ne płaszczyzny łamiące oka i promienie światła skupione są w ró\
nej odległości
od siatkówki. Obraz punktu na siatkówce jest niepunktowy  rozmyty .
Rys. 4. Bieg promieni w oku niezbornym [5, s. 30]
Podział niezborności:
1. Ze względu na regularność załamania światła
a) regularna, gdzie ró\
ne siły łamiące w ró\
nych płaszczyznach mo\
na zredukować
do dwóch głównych płaszczyzn prostopadłych do siebie,
b) nieregularna spowodowana nieregularnością krzywizn łamiących rogówki
lub soczewki np. w sto\
ku rogówki.
2. Ze względu na poło\
enie ognisk w przekrojach głównych
a) krótkowzroczna,
b) nadwzroczna,
c) mieszana (krótkowzroczno-nadzwroczna).
3. Ze względu na stosunek mocy głównych płaszczyzn
a) prosta (zgodna z regułą) płaszczyzna pionowa ma większą moc łamiącą ni\
pozioma,
b) odwrotna (przeciwna regule) płaszczyzna pozioma ma większą moc łamiącą ni\

pionowa,
c) skośna  płaszczyzny główne nie le\
Ä… w osiach 90° 180°.
4. Ze względu na wartość refrakcji głównych płaszczyzn
a) niezło\
ona  w jednej z płaszczyzn oko jest miarowe,
b) zło\
ona  oko jest niemiarowe w obu płaszczyznach.
5. Ze względu na lokalizację
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
a) rogówkowa  niesferyczna powierzchnia rogówki,
b) soczewkowa  niesferyczna powierzchnia soczewki,
c) rogówkowo-soczewkowa,
d) inna spowodowana np. deformacją tylnego bieguna gałki ocznej.
Niemal u ka\
dego człowieka istnieje tzw. niezborność fizjologiczna wynosząca 0,5 Dsph.
Objawy:
- niezale\
nie od wieku zamglone widzenie do dali i bli\
y,
- pionowe linie mogą być wyraz
niejsze ni\
poziome lub odwrotnie,
- mru\
enie oczu celem lepszego widzenia,
- czołowe bóle głowy.
Niezborność niezło\
oną korygujemy szkłami cylindrycznymi, które w płaszczyz
nie
jednego południka są optycznie obojętne (oś cylindra), w południku prostopadłym do niego
załamują promienie najsilniej. Niezborność zło\
onÄ… i mieszanÄ… korygujemy Å‚Ä…czÄ…c korekcjÄ™
sferycznÄ… z cylindrycznÄ….
Starczowzroczność (Presbyopia)
Starczowzroczność jest to zachodząca z wiekiem utrata zdolności akomodacji przez ciało
rzęskowe i soczewkę na skutek stopniowego zmniejszania się jej elastyczności. Wskutek
normalnych procesów fizjologicznych soczewka starzeje się. Nowe warstwy włókien
soczewkowych spychają ku środkowi stare. Powstaje twarde zbite jądro i soczewka traci
elastyczność, tak\
e mięśnie ciała rzęskowego i więzadła Zinna tracą tę cechę. W wyniku tych
procesów zmniejsza się amplituda akomodacji. Uniemo\
liwia obserwację blisko poło\
onych
przedmiotów bez odczuwania dyskomfortu. Zaczyna się gdy amplituda akomodacji zmaleje
do wartości 4 5 dptr. Wtedy odległość punktu bli\
y oka miarowego lub skorygowanego
wynosi 0,2 0,25 m.
Amplituda akomodacji
A = 1/SD  1/SB
SB  odległość punktu bliskiego od oka
SD  odległość punktu dalekiego od oka
Tabela 3.
Z tabeli wynika, \
e osoba 20-letnia mająca szerokość akomodacji 10,0 Dsph mo\
e
widzieć przedmioty nawet z odległości 10 cm, gdy osoba 50-letnia mo\
e czytać dopiero
z odległości 50 cm. Dlatego ludzie powy\
ej 40 lat zmuszeni są uzupełnić swój niedobór
akomodacji przez noszenie soczewek okularowych skupiajÄ…cych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
 Tabela 4
Tej wartości szkła pozwolą na normalną pracę wzrokową z odległości 35 cm.
Są to wartości orientacyjne, gdy\
wielkość szkieł zale\
y od odległości, z której
wykonywana jest praca.
Anizometropią nazywamy stan, w którym jedno oko ma inną refrakcję ni\
drugie.
Anizeikonia to stan, w którym obrazy siatkówkowe powstające w oczach przy
fiksowaniu danego przedmiotu mają ró\
ną wielkość lub kształt. Przyczyną anizeikonii jest
najczęściej anizometropia tj. ró\
na refrakcja obu oczu lub przy jednakowej refrakcji ró\
na
budowa anatomiczna oczu.
Anizometropia i związana z nią anizeikonia stanowią przeszkodę dla fuzji. Przy większej
anizometropii wiedzenie obuoczne jest niemo\
liwe.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak zdefiniujesz pojęcie jednej dioptrii?
2. Jakie elementy tworzą układ optyczny oka?
3. Co to jest oko miarowe?
4. Kiedy mówimy o nadwzroczności ukrytej?
5. Co to jest nadwzroczność starcza?
6. Jak podzielisz krótkowzroczność?
7. Gdzie znajduje się punkt dali u krótkowidza?
8. Jakie znasz objawy niezborności?
9. Kiedy mówimy o niezborności mieszanej?
10. Jaka jest przyczyna starczowzroczności?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz moc soczewki do bli\
y osobie 40-letniej z krótkowzrocznością -4,0 Dsph.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zmierzyć i obliczyć punkt dali wzrokowej,
2) zmierzyć i obliczyć punkt bli\
y wzrokowej,
3) zmierzyć i obliczyć głębię ostrości,
4) odszukać wzór na amplitudę akomodacji,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
5) zademonstrować ćwiczenie grupie,
6) zapisać i zinterpretować wyniki,
7) zaproponować dyskusję.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- linijka,
- przedmiot fiksacji,
- poradnik dla ucznia,
- notatnik,
- długopis.
Ćwiczenie 2
Oblicz refrakcję oka krótkowzrocznego, którego punkt dali wzrokowej le\
y w odległości
20 cm.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym pojęcia refrakcji i punktu dali
wzrokowej,
2) odszukać i zinterpretować wzór na obliczenie refrakcji,
3) wykonać obliczenia,
4) zapisać wynik i dokonać jego analizy,
5) zaproponować dyskusję.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- notatnik,
- długopis.
Ćwiczenie 3
Oblicz amplitudę akomodacji osobie krótkowzrocznej  6,0 Dsph.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać wzór na amplitudę akomodacji,
2) określić punkt bli\
y,
3) wykonać obliczenie,
4) zapisać wynik,
5) sformułować wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- linijka,
- przedmiot fiksacji,
- notatnik,
- długopis.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Ćwiczenie 4
Przedstaw poło\
enie linii ogniskowych i krÄ…\
ka najmniejszego rozproszenia
we wszystkich rodzajach niezborności.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym niezborności,
2) wykonać wykresy biegu promieni i tworzenia się ogniska w ró\
nych rodzajach
niezborności,
3) sformułować wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- foliogramy z biegiem promieni w oku niezbornym.
Ćwiczenie 5
Oblicz refrakcję oka, którego punkt dali wzrokowej le\
y 50 cm za okiem.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym refrakcji i punktu dali wzrokowej,
2) odszukać wzór na obliczenie refrakcji,
3) wykonać obliczenie,
4) zapisać wynik.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- wykresy biegu promieni w oku,
- foliogramy z wzorem na obliczenie refrakcji.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) obliczyć moc soczewki?
2) obliczyć refrakcję oka krótkowzrocznego?
3) obliczyć szerokość (amplitudę akomodacji)?
4) obliczyć punkt bli\
y wzrokowej?
5) obliczyć refrakcję oka nadwzrocznego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.2. Subiektywne i obiektywne badanie refrakcji
4.2.1. Materiał nauczania
Widzenie jest zło\
onym procesem psychofizycznym, w którym niezbędne jest
rozpoznanie i uświadomienie wra\
eń wzrokowych.
Podstawowym badaniem jakości widzenia jest badanie ostrości wzroku.
Przez ostrość wzroku rozumie się zdolność do zauwa\
ania i rozpoznawania małych
szczegółów obserwowanego obrazu. Ostrość wzroku zale\
y nie tylko od jakości obrazu
siatkówkowego, ale tak\
e od psychiki, pamięci, kojarzenia itp.
Ostrość wzroku charakteryzuje się przez:
1. Minimalną zdolność spostrzegania (do pobudzenia receptora siatkówkowego konieczna
jest minimalna, progowa ilość światła).
2. Minimalną zdolność rozdzielczą siatkówki (oko jest w stanie rozró\
nić dwa punkty
oddzielnie, jeśli ich odległość kątowa wyniesie co najmniej 1 minutę kątową, czyli dwie
pobudzone komórki receptorowe dadzą wra\
enie dwóch oddzielnych punktów, jeśli
między nimi znajdzie się co najmniej jedna komórka nie pobudzona).
3. Minimalną zdolność rozpoznawania określonych kształtów (optotypów).
4. Zdolność odczytywania określonego tekstu (mo\
na rozpoznawać poszczególne litery,
ale nie mo\
na zło\
yć z nich wyrazu).
Do badania ostrości wzroku u\
ywamy optotypów tj. znaków, które z odległości
przewidzianej do ich rozpoznania są widziane pod kątem 5 , a ich szczegóły pod kątem 1 .
Rys. 5. Konstrukcja optotypy Snellena [6, s.75]
Badanie ostrości wzroku powinno być wykonane z odległości 5 6 m. Przyjmuje się,
\
e w tej odległości promienie są równoległe, a akomodacja oka nieistotna (0,16 Dsph).
Mniejsza odległość mimo zachowania kątowych wielkości optotypów mo\
e wyzwalać
akomodację i prowadzić do przekorygowania bądz
niedokorygowania wady.
W u\
yciu są trzy podstawowe sposoby prezentacji testów do badania ostrości wzroku:
- tablice kartonowe,
- tablice z podświetlonymi znakami,
- rzutniki wyświetlające optotypy na ekranie.
Ostrość wzroku u dzieci bada się szczególnymi optotypami jak test  czarnej ręki
Sjögrena czy ró\
ne tablice z obrazkami. Obrazki te nie spełniają norm optotypów, ale dają
orientacjÄ™ co do widzenia.
Rzadko spotykamy w Polsce test Lea. Spełnia normy, ale jest bardziej abstrakcyjny
i raczej dla dzieci starszych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Rys. 6. Test Lea [2, s. 33]
U bardzo małych dzieci powy\
ej 6 miesiÄ…ca \
ycia mo\
na stosować test preferowanego
spojrzenia umieszczając przed oczyma plansze z ró\
nej wielkości prą\
kowaniem, a u jeszcze
młodszych obserwujemy czy dziecko wodzi oczyma za kolorowym przedmiotem lub z
ródłem
światła.
W praktyce ostrość wzroku do dali jest określana jako stosunek odległości, z której
wykonuje się badanie, do odległości z której rozpoznawany jest ten optotyp przez oko
miarowe.
Zapis mo\
e być dokonany w ułamku zwykłym np. 5/50 lub dziesiętnym np. 0,1 (5  odległość,
z której wykonuje się badanie, 50  odległość w metrach, z której oko miarowe rozpoznaje ten
optotyp).
Je\
eli badany nie rozpoznaje największego optotypu z odległości 5 m to badanie nale\
y
przeprowadzić z bli\
szej odległości. Je\
eli badany nie rozpoznaje największego optotypu
poleca mu się liczyć palce z odległości 1 m lub bli\
ej, gdy i tego nie widzi, sprawdzamy jego
zdolność widzenia ruchów ręki przed okiem. W przypadku negatywnej odpowiedzi badamy
poczucie światła i jego rzutowanie z ró\
nych kierunków.
Badanie ostrości wzroku wykonuje się w warunkach zbli\
onych do naturalnych.
Oświetlenie powinno wynosić od. 300 Lx, gdy\
większe powoduje olśnienie i powidok.
Tablice powinny mieć odpowiedni kontrast między tłem, a optotypom (stare, po\
ółkłe tablice
nie nadajÄ… siÄ™ do badania). Wa\
ną rzeczą jest odległość testu od badanego pacjenta tj.
5 metrów.
Badanie ostrości wzroku z bliska przeprowadza się za pomocą tzw. zredukowanych tablic
Snellena z tekstem. Zasada doboru wielkości liter jest podobna jak w tablicach do dali gdzie
z określonej odległości widziane są pod kątem 5 . Badanie przeprowadza się w jasnym
oświetleniu około 500 Lx, z odległości około 30 cm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Rys. 7. Tablica Snellena do bli\
y [5, s. 49]
W praktyce na ostrość wzroku ma równie\
wpływ szerokość z
renicy, poniewa\

w wadach wzroku promienie obwodowe ogniskują się przed lub za siatkówką, powodując
rozmycie obrazu. Po ich odcięciu obraz tworzą głownie promienie przyosiowe i obraz ulega
wyostrzeniu.
Rys. 8. Szerokość z
renicy a ostrość wzroku [2, s. 31]
Subiektywne (podmiotowe) badanie refrakcji oka
Istota subiektywnych metod badania refrakcji polega na tym, \
e pacjent obserwuje
z określonej odległości optotypy, a badający za pomocą ró\
nych soczewek ustawionych
bezpośrednio przed okiem spowoduje, \
e na siatkówce utworzy się ostry obraz optotypów.
Pacjent bierze aktywny udział w badaniu i udziela informacji jak widzi optotypy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
W badaniu bardzo wa\
ny jest kontakt między badanym i badającym, a pytania
i polecenia muszą być precyzyjne. Badanie przeprowadza się dla ka\
dego oka oddzielnie.
Pierwszym etapem badania refrakcji jest określenie najlepszej korekcji sferycznej
(ekwiwalent sferyczny) i mo\
na go przeprowadzić metodą mgłową lub Dondersa,
a do precyzyjnego określenia ekwiwalentu sferycznego u\
yć testu czerwono-zielonego.
Metodę mgłową stosuje się zwykle w przypadku krótkowzroczności.
Przed badanym okiem wstawia się próbne soczewki nieco mniejsze ni\
przewidywana
wielkość refrakcji, a następnie zmienia się je na coraz silniejsze.
Podczas wymiany soczewek pacjent nie czyta optotypów, a tylko odpowiada czy widzi
lepiej dany rząd optotypów. Odpowiedz
, \
e widzi tak samo lub gorzej oznacza, \
e oko
jest  przekorygowane .
Soczewka poprawnie korygująca krótkowzroczność to najsłabsza soczewka ujemna, przy
której uzyskuje się najlepszą ostrość wzroku.
Metodę Dondersa stosuje się gdy ostrość wzroku jest wysoka i chcemy sprawdzić
czy pacjent jest normalnowzroczny czy jest dalekowzroczny ale akomoduje. Je\
eli ostrość
wzroku, po wło\
eniu przed oko niewielkiej soczewki dodatniej, znacznie spadnie, to oko
to jest miarowe. Je\
eli nie, to zadajemy pytanie po zało\
eniu ka\
dej następnej soczewki czy
widzi pan/pani gorzej. Moc ostatniej soczewki, przy której pacjent nie odczuł pogorszenia
jakości widzenia określa jego wadę refrakcji.
Soczewką poprawnie korygującą nadwzroczność jest najmocniejsza soczewka dodatnia,
przy której nie występuje pogorszenie wzroku.
Test czerwono-zielony jest przydatny do precyzyjnego określenia składowej sferycznej
refrakcji. Zasada stosowania tego testu polega na wykorzystaniu aberracji chromatycznej oka.
Składa się on z dwóch pól: czerwonego i zielonego, na których umieszczone są optotypy o
wymiarze kątowym wynoszącym około 30 .
W przypadku oka miarowego obraz pola zielonego zostanie utworzony przed siatkówką,
a pola czerwonego za siatkówką. Optotypy na obu polach widziane są z jednakowym
kontrastem (jednakowo czarne). Oko krótkowzroczne widzi optotypy na polu czerwonym
wyraz
niej ni\
na zielonym gdy\
promienie czerwone sÄ… skupione bli\
ej siatkówki.
W nadwzroczności jest odwrotnie.
Rys. 9. Test czerwono-zielony, zasada działania w przypadku oka miarowego [5, s. 58]
Sfera najlepszej ostrości (SNO)  to wartość sferycznej soczewki korekcyjnej, w której
osiągamy najlepszą ostrość wzroku.
Je\
eli przy najlepszej korekcji sferycznej nie uzyskamy pełnej ostrości wzroku (V < 1),
to nale\
y myśleć, \
e pacjent ten ma równie\
niezborność (astygmatyzm). U pacjentów z
niezbornością mo\
na czasem uzyskać zadowalającą ostrość wzroku stosując soczewkę
sferycznÄ…. Jest to tak zwany ekwiwalent sferyczny mocy cylindrycznej. Do wykrycia
astygmatyzmu mo\
emy zastosować ró\
nego rodzaju tarcze stałe lub obrotowe. Najczęściej
u\
ywa się tarczy stałej zegarowej Greena, Friedenwalda czy obrotowej Raubitscheka.
Posługiwanie się tarczami do badania astygmatyzmu polega na jej demonstracji w warunkach
przekorygowania  w plus co pozwala na przeprowadzenie subiektywnego badania refrakcji
w warunkach rozluz
nionej akomodacji, bez stosowania środków farmakologicznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Tarcza Greena składa się z dwunastu promieni mających orientację tarczy godzin zegara.
Odległość kątowa między promieniami wynosi 300. grubość linii i odległość odpowiada
ostrości wzroku 0,6. Badanie przeprowadza się w przekorygowaniu i cała tarcza jest widziana
niewyraz
nie. Je\
eli wszystkie linie są widziane jednakowo to niezborność (astygmatyzm) nie
występuje. Je\
eli oko jest obarczone niezbornością, to na określonej godzinie oko widzi linie
ciemniejsze, a prostopadle do nich najjaśniejsze. Oś cylindra ujemnego jest prostopadła
do linii najciemniejszych. Poło\
enie osi ujemnego cylindra mo\
na określić posługując
siÄ™ wzorem:
oÅ› = godzina x 300
Rys. 10. Tarcza zegarowa Greena [5, s. 59]
Tarczę Raubitscheka (strzała Raubitscheka) tworzą dwie symetryczne krzywe
paraboliczne, które na jednym końcu przebiegają równolegle do siebie, a na drugim
prostopadle do tego kierunku.
Tarcza obraca się wokół środka i umieszczona jest na tle odwróconej skali Tabo.
Pierwszym etapem badania jest dobór korekcji sferycznej, po to by uzyskać największą
ostrość widzenia figury promienistej oraz wstępne określenie kierunków osi
astygmatycznych. Następnie pokazuje się pacjentami test strzały tak by jej ostrze wskazywało
kierunek najostrzej widzianych linii figury promienistej obracając tarczę ze strzałą
doprowadzamy do stanu gdy osoba badana widzi ostro tylko czubek figury, jest to kierunek
jednej z osi astyczmatycznej oka, kierunek drugiej osi jest prostopadły
Rys. 11. Tarcza Raubitscheka [5, s. 60}
Do doboru korekcji niezborności stosuje się cylinder skrzy\
owany. Jest on układem
dwóch soczewek cylindrycznych o osiach tworzÄ…cych kÄ…t 90°, jednakowych mocach,
ale przeciwnych znakach. Działa on na promienie światła w płaszczyz
nie osi cylindra
dodatniego jak soczewka rozpraszająca, a w płaszczyz
nie cylindra ujemnego jak soczewka
skupiająca. Na obudowie ma on zaznaczoną na czerwono oś cylindra minusowego, a na biało
plusowego. Uchwyt jest zamocowany w odlegÅ‚oÅ›ci 45° od ka\
dej z osi cylindrów. W trakcie
badania umieszczamy skrzy\
owane cylindry przed okiem pacjenta. BadajÄ…cy obraca uchwyt
i zmienia poło\
enie cylindrów o 900. pacjent odpowiada czy widzi lepiej czy nie ma ró\
nicy.
W zale\
ności od odpowiedzi przesuwamy uchwyt ku górze i dołowi i powtórnie go obracamy
pytając, w której pozycji widzi lepiej. Je\
eli stwierdzimy niezborność, określamy ustawienie
osi cylindra (cylinder skrzy\
owany ustawiony tak, aby jego uchwyt był przedłu\
eniem osi
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
cylindra w oprawie próbnej), a następnie ustalamy moc cylindra (oś cylindra w o prawie
i cylindra skrzy\
owanego pokrywają się). Tak więc cylinder skrzy\
owany słu\
y do wykrycia
niezborności, a je\
eli występuje mo\
na dzięki niemu doprecyzować poło\
enie osi cylindra
minusowego jak i uściślić jego moc.
Po dobraniu korekcji dla ka\
dego oka nale\
y sprawdzić jak czuje się pacjent przy
patrzeniu obojgiem oczu. Przy ró\
nowzroczności patrząc ka\
dym okiem oddzielnie mo\
e
u\
ywać ró\
nej akomodacji, a przy patrzeniu obuocznym w obu oczach akomodacja jest równa
i jedno oko mo\
e być niedokorygowane. Mo\
emy to sprawdzić stosując : test przymglenia,
test polaryzacyjny, test dwubarwny z filtrem polaryzacyjnym, test z pionowo ustawionym
pryzmatem.
Test polaryzacyjny: pacjent w okularach polaryzacyjnych widzi ka\
dym okiem innÄ…
linijkę stopniowo zmniejszających się optotypów. Przy równowadze refrakcyjnej obie linijki
powinny być jednakowo ostro widoczne.
Korekcja starczowzroczności polega na zastosowaniu odpowiedniej mocy dodatkowej do
bli\
y, dzięki której przedmioty znajdujące się w bliskiej odległości od oka mimo
zmniejszonej zdolności akomodacyjnej mogą być wyraz
nie widziane. Orientacyjne wielkości
dodatku dla odległości ok. 30 cm podane są w poprzednim rozdziale.
Do szybkiego określenia mocy dodatkowej do bli\
y mo\
na wykorzystać test Wilmsa w
postaci kraty lub krzy\
a cylindra skrzy\
owanego przy u\
yciu foroptera. Pozostawiamy
korekcjÄ™ do dali i wprowadzamy przed ka\
de oko cylinder skrzy\
owany Ä…0,5 w osi 90°.
Pacjent obserwuje test. Dla osoby starczowzrocznej linie poziome są ciemniejsze. Zwiększmy
obustronnie sferÄ™ o +0,25 D, a\
linie pionowe i poziome będą widziane jednakowo czarno.
Obiektywne badanie refrakcji
Celem obiektywnego badania refrakcji jest określenie refrakcji bez konieczności
uzyskiwania informacji od badanego. Uzyskane wyniki słu\
ą jako dane wyjściowe do badania
subiektywnego.
W przypadku małych dzieci i dorosłych niewspółpracujących z badanym dostarczają
informacji, na podstawie których ustalamy korekcję.
Podstawowymi metodami obiektywnymi badania refrakcji sÄ…: skiaskopia i refraktometria.
Zasada skiaskopii polega na oświetleniu dna badanego oka i utworzeniu za pomocą
soczewki o określonej mocy obrazu oka w określonej odległości od oka. Aby wykonać
skiaskopiÄ™ nale\
y mieć: linijki do skiaskopii, okrągłe płaskie lusterko z otworem pośrodku,
z
ródło światła umieszczone za badanym. Poruszając lekko lusterkiem w ró\
nych
płaszczyznach powodujemy ruch cienia po dnie oka. Kierunek ruchu cienia jest zgodny
z ruchem lusterka. Światło odbite od dna oka przechodzi przez układ optyczny i utworzy
obraz cienia w ró\
nej odległości do oka w zale\
ności od jego refrakcji. Badanie przeprowadza
się z odległości 1 metra.
W miarowości, nadwzroczności i krótkowzroczności do  1,0 Dsph cień w z
renicy
porusza się zgodnie z ruchem zwierciadła, w krótkowzroczności powy\
ej  1,0 Dsph porusza
się przeciwnie do ruchów lusterka. W przypadku krótkowzroczności  1,0 Dsph z
renica
wypełni się równomiernie światłem i nie obserwuje się \
adnego ruchu cienia. Istota badania
polega na określeniu mocy soczewki próbnej, przy której obraz z dna oka zostanie utworzony
w odległości 1 metra, czyli w obszarze z
renicy.
Skiaskopię wykonujemy najczęściej po pora\
eniu akomodacji.
70% mocy optycznej układu optycznego oka przypada na rogówkę. Badając jej kształt
mo\
na określić wadę refrakcji, a jej niesferyczny kształt jest przyczyną niezborności. Badanie
kształtu rogówki mo\
na zaliczyć do metod określania wad refrakcji.
Najstarszym keratometrem (keratoskopem) jest krÄ…\
ek Placido. Ma postać tarczy,
na której narysowano szereg koncentrycznych pierścieni czarnych i białych. Przez otwór
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
w tarczy obserwuje się odbicie pierścieni od powierzchni rogówki. Jeśli powierzchnia
rogówki jest sferyczna, to odbite pierścienie mają regularny kształt, jeśli są zniekształcenia
to świadczy to o zniekształceniu rogówki.
Rys. 12. Keratoskop Placido [6, s. 258]
Keratometr Javala  Schötza pozwala ocenić promieÅ„ krzywizny rogówki na podstawie
analizy odbicia od jej powierzchni promieni biegnących z dwóch punktów rozło\
onych
symetrycznie po obu stronach osi optycznej oka.
Rys. 13. Obrazy figur Javala: a) poło\
enie początkowe, b) poło\
enie miarowe, c) astygmatyzm rogówki,
d) astygmatyzm równy 2 Dpt [6, s. 262]
Autorefraktometr najnowszej generacji Å‚Ä…czy obiektywny pomiar refrakcji
z subiektywnym uściśleniem wyników przez określenie ostrości wzroku z zastosowaniem
testu czerwono-zielonego, metody zamglenia i procedury z cylindrem skrzy\
owanym.
Budowa autorefraktometru jest zło\
ona, a zasada działania zale\
na od producenta. Obsługa
autorefraktometru nie wymaga wiedzy specjalistycznej. Po ustawieniu głowy badanego, oko
jest fiksowane na pokazanym obrazku, a po naciśnięciu odpowiedniego przycisku jest
dokonywany pomiar i następnie wydruk wyniku.
Badanie refrakcji na autorefraktometrze nie mo\
e być traktowane jako ostateczny wynik
słu\
ący jako recepta na okulary. Jest to badanie wstępne i przesiewowe, ale nie mo\
e zastąpić
badania podmiotowego  jest bardzo cenną wskazówką dla osoby badającej.
y
ródłem błędów badania autorefraktometrem jest niecałkowite wyłączenie akomodacji
osób młodych, zmienny cylinder lub oś cylindra, a tak\
e niespokojny pacjent.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym jest ostrość wzroku?
2. Jak zbudowany jest optotyp?
3. Na czym polega subiektywne badanie refrakcji?
4. Czy badanie refrakcji przeprowadza siÄ™ dla ka\
dego oka oddzielnie czy obuocznie?
5. Czy potrafisz opisać metodę  mgłową doboru korekcji w oku krótkowzrocznym?
6. Jaką metodę doboru korekcji zastosujesz w nadwzroczności?
7. Jaka jest zasada działania testu czerwono-zielonego?
8. Jakie są zasady doboru korekcji niezborności metodą tarczy zegarowej?
9. Jakie znasz obiektywne metody badania refrakcji?
10. Czy wynik badania autorefraktometrem mo\
e być receptą na okulary?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeprowadz
badanie ostrości wzroku do dali i bli\
y bez korekcji u kolegów w grupie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym ostrości wzroku i sposobami jego
badania,
2) wykonać badanie wzroku przy u\
yciu tablic Snellena do dali i bli\
y,
3) zademonstrować ćwiczenia grupie,
4) zapisać i zinterpretować wynik.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- tablice Snellena do badania ostrości wzroku do dali,
- zredukowane tablice Snellena do badania ostrości wzroku do bli\
y,
- oprawka próbna,
- oświetlenie pomieszczenia 300 i 500 Lx,
- notatnik,
- długopis.
Ćwiczenie 2
Wykonaj kolegom z grupy badanie refrakcji z u\
yciem tarczy Greena.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z metodami badania refrakcji sferycznej i cylindrycznej,
2) wykonać badanie z u\
yciem tarczy Greena do badania niezborności,
3) zapisać i przeanalizować wynik badania,
4) zaproponować dyskusję.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- rzutnik testów z optotypami i tarczą Grena,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
- foropter,
- papier formatu A4.
Ćwiczenie 3
Wykonaj kolegom z grupy badanie refrakcji za pomocÄ… cylindra skrzy\
owanego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z metodami badania korekcji sferycznej,
2) zapoznać się z zasadą działania cylindra skrzy\
owanego,
3) zastosować kolejne etapy (algorytm badania) cylindrem skrzy\
owanym,
4) przeprowadzić ćwiczenie i zademonstrować grupie,
5) zapisać i zinterpretować wynik.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- cylinder skrzy\
owany o mocy Ä…0,25; Ä…0,5,
- oprawki próbne,
- kaseta z soczewkami próbnymi,
- tablice z optotypami,
- notanik.
Ćwiczenie 4
Zbadaj równowagę obuoczną refrakcyjną metodą testu polaryzacyjnego u kolegów
z grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać zasady doboru korekcji do dali,
2) zapoznać się z materiałem nauczania w poradniku dla ucznia dotyczącym równowagi
refrakcyjnej i metodami jej badania,
3) przeprowadzić badanie,
4) zapisać wynik.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- foropter,
- rzutnik testów z optotypami i testami do badania równowagi obuocznej refrakcyjnej.
Ćwiczenie 5
Wykonaj kolegom z grupy badanie refrakcji autorefraktometrem i porównaj z wynikiem
badania jednÄ… z metod subiektywnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) określić refrakcję metodami subiektywnymi,
2) obsługiwać autorefraktometr i interpretować wynik badania,
3) zinterpretować uzyskane wyniki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- rzutnik testów,
- foropter,
- autorefraktometr.
Ćwiczenie 6
Określ moc dodatkową do bli\
y za pomocÄ… foroptera i testu Wilmsa.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) określić zasady dobierania korekcji do dali,
2) opisać budowę i zasady działania foroptera,
3) scharakteryzować i wykorzystać test Wilma,
4) u\
yć cylindrów skrzy\
owanych,
5) zapisać wynik i dokonać jego analizy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- foropter,
- test Wilmsa.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zbadać ostrość wzroku do dali i bli\
y?
2) wykryć astygmatyzm tarczą Grena?
3) określić moc szkieł cylindrycznych badanego metodą cylindra
skrzy\
owanego?
4) wyjaśnić dlaczego wykonuje się badanie równowagi obuocznej
refrakcyjnej?
5) zinterpretować wynik badania autorefraktometrem?
6) wymienić kolejne etapy badania refrakcji?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.3. Równowaga mięśniowa  heteroforie, zezy (forie, tropie)
4.3.1. Materiał nauczania
Rozpoznawanie zaburzeń widzenia obuocznego jest wa\
nym zagadnieniem społecznym.
Często do optyka zgłaszają się osoby z objawami astenopii (nadmierne napięcie mięśni oczu,
bóle oczu, głowy, dwojenie do bli\
y po dłu\
szej pracy), które uwa\
ajÄ…, \
e ich dolegliwości
spowodowane sÄ… z
le dobranymi okularami. PrzyczynÄ… ich skarg niejednokrotnie
sÄ… zaburzenia widzenia obuocznego, dlatego wa\
na jest znajomość teoretyczna tego
zagadnienia i umiejętność praktycznego rozpoznawania zaburzeń motorycznych narządu
ruchowego oczu. W rozdziale tym zostaniesz zapoznany z diagnozowaniem heteroforii
i zezów.
Podstawowe pojęcia u\
ywane przy określaniu równowagi obuocznej
Fiksacja  odruch ustawiajÄ…cy plamkÄ™ na przedmiocie zainteresowania, w zdrowym oku
punkt fiksacji, punkt węzłowy przedmiotowy i plamka le\
Ä… w jednej linii. OÅ› widzenia
z osiÄ… optycznÄ… tworzÄ… kÄ…t 8 .
Wartość kierunkowa  to wra\
enie kierunku rzutowanego w przestrzeń i mierzona jako
kąt względem centrum pola widzenia.
Prawidłowa korespondencja siatkówkowa  to miejsca siatkówek, które w widzeniu
obuocznym posiadają równe wartości kierunkowe.
Dysparentne miejsca siatkówek  to miejsca siatkówek, które w widzeniu obuocznym
posiadają nierówne wartości kierunkowe.
Dysparacja  to odległość między punktem obrazowym w oku, a tym miejscem
siatkówki tego oka, które koresponduje z miejscem siatkówki drugiego oka.
Stopnie widzenia obuocznego  jednoczesna percepcja, fuzja, stereopsja.
Ortoforia  stan równowagi mięśni gałek ocznych.
Heteroforia  zaburzenia równowagi mięśniowej mięśni gałek ocznych. Wyró\
nia siÄ™:
- heteroforie poziome: esoforia (odchylenie oka do nosa), exoforia (odchylenie oka do
skroni),
- heteroforie pionowe: hiperforia (odchylenie oka ku górze), hipoforia (odchylenie oka ku
dołowi),
- cykloforie  przeciwstawne obroty.
Dysocjacja obrazów  jest to rozdzielenie obrazów utworzonych na siatkówkach obu
oczu. Oznacza to, \
e obrazki testowe rzutowane na oko prawe nie
są widziane przez oko lewe i odwrotnie. Do najczęściej u\
ywanych nale\
Ä… metoda Graefego
i Maddoxa.
Obszar Panuma  to najbli\
sze otoczenie korespondujących miejsc siatkówek,
w którym mimo dysparacji dochodzi do fuzji.
Horopter  to zbiór wszystkich punktów przestrzeni, które są jednocześnie rzutowane
na korespondujące miejsca siatkówek wraz z punktem fiksacji.
Dwojenie fizjologiczne na ogół nie jest dostrzegane. Występuje ono gdy obserwowane
punkty le\
ą na zewnątrz przestrzeni Panuma i nie mogą być zlane w jeden obraz (fuzja).
Postrzeganie przestrzenne mo\
e być jednooczne i obuoczne.
Jednooczne postrzeganie pozwala ocenić czy przedmioty są bli\
ej czy dalej od oka.
Ocena ta opiera siÄ™ na spostrze\
eniach, \
e:
- linie równoległe pozornie zbiegają się (perspektywa),
- wielkość przedmiotów pozornie zmniejsza się wraz z odległością,
- przedmioty na pierwszym planie przykrywajÄ… te dalsze,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
- oświetlenie obserwowanego przedmiotu prowadzi do nierównomiernego rozdzielenia
światła,
- kontrast i odczucie kolorów wraz z odległością zmniejszają się,
- przy ruchu przedmioty bli\
sze wydają się mieć pozornie większą prędkość,
- bodziec do akomodacji wytwarza subiektywne poczucie bli\
y.
Postrzeganie przestrzenne obuoczne to najwa\
niejszy rodzaj rozpoznawania głębi
i umo\
liwia dokładną lokalizację przedmiotów. Podstawą tego widzenia jest pozioma
dysparacja obrazów oka prawego i lewego. Zdolność stereoskopowego oceniania małych
ró\
nic głębi jest spowodowana zdolnością oceniania bardzo małych dysparacji. Ostrość
widzenia głębi mo\
e być mierzona w centymetrach lub sekundach kątowych.
Badanie heteroforii mo\
emy przeprowadzić przy braku fuzji (w warunkach fuzji
zdysocjowanej) lub w warunkach zbli\
onych do naturalnych (przy bodz
cach fuzyjnych).
Do najczęściej stosowanych sposobów pomiaru forii przy braku fuzji jest metoda
Maddoxa. DysocjacjÄ™ w tej metodzie przeprowadza siÄ™ za pomocÄ… cylindra Maddoxa
(pałeczka Maddoxa). Pomiar przeprowadza się w zaciemnionym pomieszczeniu, przed oko
dominujące umieszcza się pałeczkę Maddoxa. Obserwujący widzi jednym okiem punkt,
drugim z pałeczką, widzi czerwoną kreskę. W przypadku ortoforii osie widzenia przecinają
siÄ™ w punkcie fiksacji (czerwona kreska przechodzi przez jasny punkt).
W przypadku heteroforii widziana okiem czerwona kreska z pałeczką Maddoxa jest
przesunięta względem jasnego punktu. Na krzy\
u Maddoxa przesunięcie o jedną podziałkę
odpowiada 1 dioptrii pryzmatycznej. MetodÄ… tÄ… mo\
emy mierzyć forię w płaszczyz
nie
poziomej i pionowej. Zastosowanie pryzmatu w tych przypadkach pozwala ustawić kreskę
w poło\
eniu zerowym.
Test ten pozwala określić motoryczną składową heteroforri i jest przydatny
do wyznaczenia mocy pryzmatu korygującego heteroforię, a w zezie jawnym słu\
y
do pomiaru subiektywnego kÄ…ta zeza.
Najstarszym sposobem badania czynności mięśni zewnętrznych gałki ocznej jest metoda
Graefego. Przed jedno oko zakłada się pryzmat dysocjujący o sile 6 pdprtr bazą do dołu
lub góry, a przed drugie pryzmat pomiarowy o mocy 10  12 pdptr bazą do nosa. Badany
widzi obserwowane kolumny cyfr rozsunięte w poziomie i jedna jest poło\
ona wy\
ej
od drugiej.
Pomiar forii polega na dobraniu mocy pryzmatu pomiarowego, aby obie kolumny były
widziane w jednej linii.
Wyniki pomiaru forii mo\
na przedstawić jako wykres zale\
ności akomodacji
od konwergencji z krzywą Dondersa, która przedstawia prawidłową relację między
akomodacjÄ… i konwergencjÄ….
Rys. 13. Wykres akomodacja  konwergencja [6, s. 215]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Pomiar zakresu poziomej konwergencji fuzyjnej
Zakres konwergencji fuzyjnej to zdolność układu wzrokowego do wyrównania
heteroforii. Jego pomiar polega na określeniu minimalnych wartości mocy pryzmatycznych
powodujÄ…cych zerwanie fuzji.
Korygowanie heteroforii
Większość osób, u których występuje heteroforia nie zgłasza dolegliwości, ale
w niektórych przypadkach występują dolegliwości i nale\
y wdro\
yć odpowiednie
postępowanie.
Jednym ze znaczących kryteriów układu akomodacja  konwergencja jest kryterium
Shearda, które mówi, \
e rezerwa konwergencji fuzyjnej powinna być co najmniej dwa razy
większa ni\
foria. Gdy to kryterium nie jest spełnione, nale\
y zastosować:
- ćwiczenia ortoptyczne,
- korekcję pryzmatyczną lub zmienić korekcję sferyczną.
Badanie heteroforii w warunkach zbli\
onych do naturalnych (dysparacja fiksacji)
W tym przypadku obraz punktu fiksacji jest utworzony w obszarze panuma, mimo
niedokładności fiksacji, ale dzięki fuzji sensorycznej daje pojedyncze widzenie obuoczne
obserwowanego punktu. Nadu\
ywanie takiej sytuacji powoduje obni\
enie stereoskopowej
ostrości wzroku i mogą występować inne dolegliwości związane z heteroforią.
Zasada pomiaru dysparacji fiksacji została przedstawiona przez Ogle a. Bodz
cem
fuzyjnym są optotypy literowe, a w części środkowej testu umieszczono kreski oświetlone
światłem spolaryzowanym. Przed oczyma badanego umieszczamy filtry polaryzacyjne, dzięki
którym mo\
e on widzieć tylko te kreski, które są zgodne z filtrami płaszczyzny polaryzacji.
StosujÄ…c pryzmaty pomiarowe w heteroforii mo\
na dobrać ich moc tak, aby uzyskać
poło\
enie kresek w jednej linii. Moc tych pryzmatów nazywa się forią stowarzyszoną
lub foriÄ… asocjacyjnÄ….
Przy ró\
nych formach i stadiach heteroforii badany widzi odchylenia w testach, które
pozwalają ró\
nicować ró\
ne rodzaje heteroforii.
Inne rodzaje testów słu\
Ä…cych do badania widzenia obuocznego sÄ… zamontowane
w rzutnikach. SÄ… to testy polaryzacyjne i testy barwne, takie jak test Schobera (polaryzacyjny
i dwubarwny), Cowena i Osterberga.
Zezy (heterotropie)
W warunkach prawidłowych podczas oglądania przedmiotu jego obraz rzutuje
się na dołki środkowe w plamkach siatkówek obu oczu. Je\
eli oczy sÄ… ustawione tak, \
e jedno
oko fiksuje dany przedmiot plamkÄ…, a drugie jest w odchyleniu i obraz pada na obwodowÄ…
część siatkówki, to mówimy o zezie.
Aby rozpoznać zez towarzyszący wykonuje się:
- test naprzemiennego zasłaniania,
- badanie ruchów gałek ocznych,
- pomiar wielkości kąta zeza obiektywnego i subiektywnego,
- badanie fiksacji,
- badanie widzenia obuocznego: jednoczesnej percepcji, fuzji, stereopsji.
Do najczęściej stosowanych w diagnostyce zeza testów nale\
y test Wortha. Zastosowano
w nim dysocjację metodą anaglifową (z zastosowaniem filtrów czerwonego i zielonego).
Znaki testowe mają ró\
ny kształt, najczęściej są to dwa zielone krzy\
e (niewidziane przez oko
z filtrem czerwonym) romb czerwony (niewidziany przez oko z filtrem zielonym), białe kółko
będące bodz
cem fuzyjnym.
Na koniec tej jednostki modułowej przedstawiamy Ci sposób badania refrakcji, czyli
zalecenia kolejnych czynności, jakie powinieneś wykonać, aby prawidłowo zbadać pacjenta.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
1. Wywiad.
2. Badanie ostrości wzroku oka prawego przy zasłoniętym oku lewym, następnie badnie oka
lewego przy zasłoniętym oku prawym.
3. Dobór sfery najlepszej ostrości (autorefraktometr, skiaskopia, metoda Dondersa).
4. Sprawdzenie obecności niezborności. Je\
eli występuje określamy moc cylindra i osi
(figura gwiaz
dzista, cylinder skrzy\
owany, dane z autorefraktometru).
5. Sprawdzenie dobranej mocy sferycznej.
6. Kontrola dobranej korekcji testami równowagi jednoocznej (test dwubarwny).
7. Sprawdzenie obuocznej ostrość wzroku.
8. Kontrola równowagi obuocznej.
a) równowagi refrakcyjnej (test przymglenia, dysocjacja pionowym pryzmatem,
dwubarwnym testem polaryzacyjnym lub inne testy dysocjacyjne),
b) równowagi mięśniowej (test zasłaniania do dali i bli\
y, mierzymy kÄ…t zeza.
9. Dobranie korekcji pryzmatycznej (je\
eli jest potrzebna).
a) określenie mocy i kierunku podstawy pryzmatu.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czy potrafisz wyjaśnić pojęcie fiksacji?
2. Co to jest dysparacja?
3. Jakie znasz stopnie widzenia obuocznego?
4. Na czym polegajÄ… heteroforie poziome i pionowe?
5. Na czym polega dysocjacja obrazów?
6. Jaką metodę najczęściej stosuje się do pomiaru forii?
7. JakÄ… metodÄ™ stosuje siÄ™ do pomiaru dysparacji fiksacji?
8. Na czym polega test naprzemiennego zasłaniania?
9. Na czym polega test Wortha?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeprowadz
kolegom z grupy badanie heteroforii przy pomocy testu Schobera.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) obsługiwać foropter,
2) rozró\
nić sposoby badania heteroforii,
3) rozpoznać testy do badania heteroforii,
4) wykonać badanie,
5) zaproponować dyskusję.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- foropter,
- rzutnik testów z testem Schobera.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Ćwiczenie 2
Zmierz kolegom foriÄ™ metodÄ… Maddoxa.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z zasadą działania cylindra Maddoxa,
2) zapoznać się z zasadą budowy krzy\
a Maddoxa,
3) wykonać badanie,
4) dokonać analizy wyników,
5) zaproponować dyskusję.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- kaseta okulistyczna,
- oprawki próbne,
- krzy\
Maddoxa.
Ćwiczenie 3
Określ u pacjenta kąt subiektywny zeza jawnego towarzyszącego metodą Maddoxa.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym zezów,
2) obsługiwać foropter,
3) znać działanie cylindra i krzy\
a Maddoxa,
4) wykonać badanie,
5) dokonać analizy wyników badania,
6) wyciągnąć wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- foropter,
- krzy\
Maddoxa.
Ćwiczenie 4
Zbadaj u kolegów widzenie obuoczne i określ ewentualne nieprawidłowości przy u\
yciu
testu Wortha.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) rozpoznawać testy do badania obuocznego,
2) wykonać badanie,
3) przeanalizować wynik badania,
4) wyciągnąć wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- foropter,
- rzutnik testów z testem Wortha.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zbadać heteroforię testem Schobera?
2) zmierzyć forię metodą Madowa?
3) określić kąt zeza jawnego towarzyszącego?
4) zbadać widzenie obuoczne testem Wortha i zinterpretować wynik?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Zadania wymagają stosunkowo prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed
wskazaniem poprawnego wyniku.
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiÄ…zanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
9. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 min.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
- instrukcja,
-
-
-
- zestaw zadań testowych,
-
-
-
- karta odpowiedzi.
-
-
-
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Badanie ostrości wzroku do dali przeprowadza się z odległości
a) 1 m.
b) 3 m.
c) 5 m.
d) 11 m.
2. Poprawa ostrości wzroku przy dodaniu soczewki +0,5 Dsph przy uzyskaniu wcześniejszej
pełnej ostrości wzroku świadczy o tym, \
e oko jest
a) miarowe.
b) nadwzroczne.
c) krótkowzroczne.
d) niezborne.
3. Test czerwono-zielony słu\
y do
a) badania kolorów.
b) badania niezborności.
c) precyzyjnego określenia składowej sferycznej refrakcji.
d) precyzyjnego określenia składowej cylindrycznej refrakcji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4. Punkt dali wzrokowej to
a) najdalej poło\
ony punkt widziany wyraz
nie.
b) najbli\
ej poło\
ony punkt widziany wyraz
nie.
c) miejsce w siatkówce, w którym najlepiej widzimy.
d) miejsce tworzenia się obrazu na siatkówce.
5. Nadwzroczność starcza jest wynikiem
a) zwiększenia się współczynnika załamania ośrodków optycznych oka.
b) zmniejszenie się współczynnika załamania ośrodków optycznych oka.
c) zmętnienia rogówki.
d) starzenia się siatkówki.
6. W krótkowzroczności ognisko promieni równoległych padających na oko le\
y
a) za siatkówką.
b) przed siatkówką.
c) przed i za siatkówką.
d) na siatkówce.
7. Wysoka krótkowzroczność powoduje:
a) zmiany zwyrodnieniowe naczyniówki i siatkówki.
b) powstanie sto\
ka rogówki.
c) zapalenie siatkówki.
d) zespół suchego oka.
8. Niezborność odwrotna (przeciw regule) występuje je\
eli
a) przekrój główny największej mocy układu optycznego oka jest poziomy.
b) przekrój główny największej mocy układu optycznego oka jest pionowy.
c) w obu przekrojach głównych oko jest nadwzroczne.
d) przekroje główne są nachylone w stosunku do pionu i poziomu.
9. Astygmatyzm oka , wynik skiaskopii
 2,0
+2,0
nale\
y skorygować szkłami
a) +2,0 Dsph  2,0 Dcyl ax 180°.
b)  2,0 Dsph +2,0 Dcyl ax 90°.
c) +2,0 Dsph  4,0 Dcyl ax 180°.
d) +2,0 Dsph  4,0 Dcyl ax 90°.
10. Starczowzroczność spowodowana jest zmniejszeniem elastyczności
a) mięśni zewnętrznych oka.
b) soczewki.
c) ciała szklistego.
d) mięśnia zwieracza i rozwieracza z
renicy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
11. Anizeikonia to ró\
nica
a) wad refrakcji obu oczu.
b) koloru tęczówek obu oczu.
c) wielkości obrazów powstających na siatkówce.
d) punktu dali i bli\
y wzrokowej.
12. Optotypy z odległości 5 m są widziane pod kątem
a) 1 .
b) 3 .
c) 5 .
d) 7 .
13. Test Lea słu\
y do badania ostrości wzroku u
a) dorosłych pracujących przy komputerze.
b) dorosłych do pracy z bliska.
c) dorosłych do patrzenia w dal.
d) dzieci.
14. Badanie ostrości wzroku do dali nale\
y wykonywać w warunkach oświetlenia
a) 100 Lx.
b) 300 Lx.
c) 600 Lx.
d) 1000 Lx.
15. Ostrość wzroku do bli\
y bada się najczęściej z odległości
a) 10 cm.
b) 30 cm.
c) 60 cm.
d) 75 cm.
16. Nadwzroczność koryguje prawidłowo soczewkę
a) najsłabsza, przy której pacjent widzi najlepiej.
b) najsilniejsza, przy której pacjent widzi najlepiej.
c) przy której pacjent swobodnie czyta 1,0.
d) soczewka sferocylindryczna.
17. Cylinder skrzy\
owany słu\
y do badania
a) anizometropii.
b) nadwzroczności.
c) krótkowzroczności.
d) niezborności.
18. Dysocjacja jest to
a) odległość między punktem obrazowym, a miejscem siatkówki, które koresponduje
z miejscem siatkówki drugiego oka.
b) rozdzielenie obrazów utworzonych na siatkówkach obu oczu.
c) wra\
enie kierunku rzutowanego w przestrzeń.
d) zlewanie obrazów utworzonych na siatkówkach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
19. Stopniem widzenia obuocznego nie jest
a) jednoczesna percepcja.
b) dysparacja.
c) fuzja.
d) stereopsja.
20. Krzy\
Maddoxa słu\
y do badania
a) motorycznej składowej heterofonii.
b) anizeikoni.
c) anizonetropii.
d) równowagi refrakcyjnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ...............................................................................
Diagnozowanie i korygowanie wad refrakcji
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr zadania Odpowiedz
Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
6. LITERATURA
1. Bartowska J.: Optyka i korekcja wad wzroku, PZWL, Warszawa 1996
2. Jarzębińska-Ve%0ńerowa M., Tuleja D.: podstawy refrakcji oka korekcji wad wzroku.
Górnicki Wydawnictwo Medyczne, Wrocław 2005
3. Krzystkowa K., Kubanko-Zielińska A., Pająk J., Nowak-Bryg H., Rozpoznawanie
i leczenie choroby zezowej. PZWL, Warszawa 1989
4. Orłowski W. (red.): Okulistyka współczesna. PZWL, Warszawa 1977
5. Styczyński A.: Korekcja wad wzroku  procedury badania refrakcji. ą-medica Press 2007.
6. Zając M.: Optyka okularowa. DWE, Wrocław 2003
Czasopisma
Świat Okularów.
Optometria.
Kontaktologia i optyka okulistyczna.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37