W Y Ż S Z A S Z K O A A E K O N O M I C Z N A W W A R S Z A W I E _________________________________________________________ Jan PITA PEDAGOGIKA CZASU WOLNEGO TEMAT IIIA CZAS WOLNY W OKRESIE PREHISTORYCZNYM I STAROŻYTNOŚCI ------------------------------------------------------------------------------------------------------------- WARSZAWA 2006 Wstęp& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..5 1 Czas wolny w okresie prehistorycznym............................................................7 1.1 Prehistoria..............................................................................................................7 1.2 Prawdopodobne cykliczne zmiany aktywności ludzi pierwotnych w epoce paleolitu.................................................................................................................9 1.3 Czas wolny w okresie neolitu...............................................................................10 2 Spędzanie czasu wolnego w starożytności......................................................13 2.1 Starożytność.........................................................................................................13 2.2 Czas wolny w starożytności& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..14 2.3 Okresy historyczne starożytnego Egiptu...............................................................15 2.4 Spędzanie wolnego czasu w starożytnym Egipcie................................................16 2.5 Okresy historyczne starożytnej Grecji...................................................................18 2.6 Spędzanie wolnego czasu w starożytnej Grecji...................................................20 2.7 Okresy historyczne starożytnego Rzymu.............................................................25 2.8 Spędzanie czasu wolnego w starożytnym Rzymie..............................................28 WSTP Czas wolny stanowi element życia społecznego towarzyszący człowiekowi od zarania dziejów. Stanowił składnik kultury życia codziennego, a w znacznym stopniu był nośnikiem wartości kulturowych przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Od najdawniejszych czasów świętowanie połączone z zabawą i wypoczynkiem były kojarzone z czasem wolnym od pracy i do dnia dzisiejszego czynności te są nieomal synonimami zachowań wolnoczasowych. Warto uświadomić sobie historyczny rozwój zjawiska czasu wolnego, aby docenić jego znaczenie współczesne. Czas wolny nie był wcześniej poddawany szczegółowej analizie naukowej ani nie był w żaden sposób naukowo programowany chociaż podział czasu ludzkiego na czas wolny i zajęty interesował filozofów, a pózniej również naukowców innych dyscyplin od starożytności. Natomiast ślady świadczące o zainteresowaniach ludzi nie tylko zdobywaniem pożywienia i schronienia lecz sztuką, rozrywką i innymi czynnościami charakterystycznymi dla czasu wolnego odnajdujemy już w prehistorii. 1 Czas wolny w okresie prehistorycznym 1.1 Prehistoria Prehistoria, a także nazywana prahistorią, pradziejami lub paleohistorią to okres najdawniejszych dziejów ludzkości, od pojawienia się człowieka do powstania pisma i zródeł pisanych, rekonstruowany wyłącznie na podstawie archeologicznych zródeł (tabela 1). Termin prehistoria i jego synonimy pokrywają się z terminem archeologia pradziejowa używanym przez badaczy traktujących archeologię jako dyscyplinę zródłową. Tabela 1 PREHISTORIA Prehistoria (prahistorią, pradzieje) to okres 4 - 4,5 miliona lat najdawniejszych dziejów ludzkości, od pojawienia się na Ziemi człowieka do powstania pisma i zródeł pisanych, rekonstruowany wyłącznie na podstawie archeologicznych zródeł. Dzięki badaniom archeologicznym udało się zbudować teorię, że kolebką ludzkości była Afryka, i określić czas prehistorii ludzkości przypuszczalnie na około 4,5 4 mln lat (tabela 2), przy czym bardziej wiarygodne informacje dotyczą ludzi sprzed około 2 mln lat. Prześledzono stopniowe opanowywanie kontynentów przez człowieka, odkryto zupełnie zapomniane kultury myśliwskie świata z ich pozostałościami artystycznymi (malowidła, ryty, rzezby w jaskiniach i schroniskach skalnych). Trwają badania dotyczące wynalezienia rolnictwa i hodowli zwierząt. Wyraznie jest zarysowane centrum bliskowschodnie tych procesów gospodarczych. Ustalono, że 10 tys. lat temu formowały się tam pierwsze wioski rolnicze, a 3 tys. lat pózniej pierwsze miasta. Okres pradziejów przyjęto dzielić na dwie epoki starszą epokę kamienia (paleolit) i młodszą epokę kamienia (neolit). Tabela 2 EPOKI PREHISTORYCZNE Epoki Czas p.n.e. Paleolit dolny Od 4,5 4 mln do 120 tys. Starsza epoka kamienia - Paleolit środkowy 120 40 tys. paleolit Paleolit górny 40 8,3 tys. Młodsza epoka kamienia - neolit 8,3 3,1 tys. Paleolit to okres pradziejów od czasów, kiedy człowiek zaczął produkować narzędzia (ok. 4 4,5 mln lat temu) do schyłku epoki plejstocenu1 (ok. 8300 p.n.e. dla terenów środkowej Europy). Paleolit dzieli się na dolny, górny i środkowy. Paleolit dolny obejmuje okres od około 4 4,5 mln do około 120 tys. lat p.n.e.), to okres, kiedy przedstawiciele ówczesnych społeczeństw produkowali prymitywne, rdzeniowe 1 plejstocen (dawniej zwany dyluwium) potocznie nazywa się epoką lodowcową narzędzia kamienne i krzemienne, wznosili pierwsze budowle mieszkalne, umieli wykorzystywać ogień. Paleolit środkowy obejmuje okres od około 120 do około 40 tysięcy lat p.n.e.) W paleolicie środkowym pojawiła się produkcja narzędzi odłupkowych przy użyciu skomplikowanych technik krzemieniarskich ), stworzono zalążki kultury duchowej. Paleolit górny obejmuje okres od około 40 tysięcy do około 8300 lat p.n.e. Nastąpił wówczas gwałtowny rozwój wiórowych technik krzemieniarskich i ogromne zróżnicowanie form narzędziowych z silnie zaznaczającymi się lokalnymi odmiennościami tradycji produkcyjnych. Rozwinął się przemysł rogowy i kościany, zwłaszcza związany ze stosowaniem wyszukanych strategii myśliwskich. Powstały różnorodne formy budownictwa mieszkalnego. Wystąpiło bogactwo obiektów sztuki w postaci rytów, malowideł i płaskorzezb naskalnych, a także plastyki figuralnej, ozdób i ornamentyki na narzędziach. Końcowa część paleolitu górnego (od około 11 000 do około 8300 lat p.n.e.) bywa nazywana paleolitem schyłkowym. Neolit to młodsza epoka kamienia, końcowy okres epoki kamienia poprzedzający epokę brązu. Ramy czasowe zróżnicowane, szacowane są zależnie od terenu występowania: na Bliskim Wschodzie około 8300 lat p.n.e., w południowej Europie do 7000 lat p.n.e., w Polsce około 4500 p.n.e. Jest to jednocześnie stadium rozwoju kultury, w którym człowiek po raz pierwszy odszedł od wyłącznego wykorzystywania zasobów środowiska naturalnego w ramach gospodarki przyswajającej (myślistwo, łowiectwo, rybołówstwo, zbieractwo) w kierunku gospodarki wytwórczej (produkcyjnej), której podstawą stało się uprawianie dziko rosnących zbóż oraz udomowienie zwierząt. Ten proces przechodzenia do gospodarki wytwórczej jest określany mianem rewolucji neolitycznej. Rozwinęło się wtedy rolnictwo, uprawa pszenicy, prosa, jęczmienia, grochu, soczewicy, żyta oraz chów owiec, kóz, bydła, świń. Opanowano wypalanie naczyń glinianych i zróżnicowane ich zdobienie. Wynaleziono tkactwo (krosna stojące). Nastąpił rozwój kopalnictwa krzemienia, dalekosiężnej wymiany różnorodnych surowców i wytworów. W dalekich podróżach i przewozach towarów wykorzystywano szlaki rzeczne i morskie. Rozwinęły się kulty religijne. Powstały rozległe osiedla, niekiedy o charakterze obronnym. Wystąpiły przejawy zróżnicowania społecznego. Około 6000 lat p.n.e. została wynaleziona ceramika, ujawniająca od początku wielką różnorodność dekoracji. Około 3500 lat p.n.e. w Europie pojawiła się umiejętność wytopu miedzi oraz sporadycznie złota. Bliski Wschód był ważnym centrum w procesie rozwojowym najstarszych społeczeństw. Tu właśnie na wyżynnych terenach Syrii i Palestyny, Anatolii, północnej Mezopotamii oraz na pograniczu Iraku i Iranu nastąpiły przemiany prowadzące do powstania osiadłych społeczności produkujących żywność. Od drugiej połowy siódmego tysiąclecia p.n.e. mieszkańcy stałych osad prowadzili gospodarkę w znacznym stopniu opartą na rolnictwie i chowie zwierząt, a w końcu tego tysiąclecia rozpowszechniła się ceramika. Wykształciły się wówczas bogate ośrodki o gospodarce rolno-hodowlanej, wysoko rozwiniętym przemyśle kamieniarskim, a także rzemiośle i sztuce, odzwierciedlającej skomplikowany system wierzeń. W drugiej połowie piątego tysiąclecia p.n.e. kultura południowo- mezopotamska zaczęła rozprzestrzeniać się i osiągnęła największy zasięg terytorialny ze wszystkich kultur prehistorycznych starożytnego Wschodu. Z okresu trwania jej pózniej fazy (ok. 3100 p.n.e.) pochodzą najstarsze zabytki pisma. Wprowadzenie pisma rozpoczyna dla terenów starożytnego Bliskiego Wschodu okres historyczny. Warto na koniec zwrócić uwagę na rozmytą granicę pomiędzy prehistorią i starożytnością. Jeżeli bowiem za cezurę czasową przyjąć budowę miast to za początek historii starożytnej można uznać koniec paleolitu cały neolit należałoby włączyć do starożytności. 1.2 Prawdopodobne cykliczne zmiany aktywności ludzi pierwotnych w epoce paleolitu Z samej istoty tego okresu wynika brak wiarygodnych danych o sposobach zagospodarowywania czasu przez grupy społeczne i pojedyncze osoby, a hipotezy i teorie na ten temat są niepewne. Można jednak przypuszczać, że czas wolny, świętowanie i inne zajęcia w czasach prehistorycznych były bardzo trudne do uświadomionego i zamierzonego wyodrębnienia z ogólnego czasu dobowego, kilku- kilkudziesięciodniowego, czy rocznego. Uzależnienie bytu człowieka prehistorycznego w paleolicie od warunków przyrodniczych jest na tyle oczywiste, że pozwala sformułować wiarygodną hipotezę na temat cyklicznych zmian aktywności fizycznej i psychicznej ludzi w okresie prehistorycznym. Można przy tym wyróżnić cykl krótki (dobowy), średni (kilkunastodniowy) i długi (roczny). Prawdopodobna cykliczne zmiany aktywności ludzi w okresie paleolitu przedstawiono w tabeli 3. W cyklu krótkim (dobowym) o rozgraniczeniu czasu dużej i małej aktywności fizycznej, a także psychicznej decydowały wschody i zachody słońca. Czas dzienny wypełniony był zajęciami zbieractwa i myślistwa przerywanymi krótkimi odpoczynkami w przypadkach intensywnego wydatkowania energii lub z powodu niekorzystnych warunków atmosferycznych (spiekota, mrozy, ulewne deszcze, śnieżyce itp.). Na noc, z powodu ciemności, ludzie przerywali wspomniane zajęcia i szukali naturalnych ukryć, w których odpoczywali, planowali najbliższe przedsięwzięcia, a także zajmowali się twórczością kulturalną i artystyczną (o czym świadczą wspomniane dowody twórczości artystycznej - prehistoryczne jaskiniowe malowidła ścienne, ryty i rzezby oraz plastyka figuralna). Cykl średni (kilkunastodniowy) dość trudno jest w miarę precyzyjnie ustalić. Bywał to bowiem niekiedy cykl zaledwie kilku dni, a niekiedy nawet kilkudziesięciu (średnio kilkunastu) intensywnego wysiłku fizycznego na przemian z odpoczynkiem, wyrobem odzieży narzędzi, zabawą i twórczością artystyczną oraz przygotowywaniem do polowań. Regulowały go systematycznie podejmowane polowania na grubszą zwierzynę. Zdobycie większej ilości pożywienia, co wymagało wielkiej aktywności umysłowej i fizycznej całej grupy, przerywane było okresem korzystania ze zdobyczy i odpoczynkiem. Istnieją liczne dowody polowań na jelenie, łosie, żubry, tury, słonie. Odkrycia archeologiczne ukazują nagromadzenie kości tych zwierząt w jaskiniach, obok nich i innych miejscach, w których okresowo przebywały duże grupy ludzi w okresie prehistorycznym. Znaleziska te świadczą, że od najdawniejszych czasów ludzie potrafili organizować i przeprowadzać z powodzeniem skomplikowane przedsięwzięcia grupowe. Wyjątkowo dobrej organizacji i wiele czasu wymagały polowania na mamuty. Ten wymarły z końcem plejstocenu gatunek słoni (mammuthus primigenius) w okresie lodowcowym zamieszkiwał Europę, północną Azję i Amerykę Północną. W wiecznej zmarzlinie na Syberii odkryto doskonale zachowane całe ciała mamutów. Znaleziska szczątków tych zwierząt są także w Polsce. W jaskiniach odnaleziono rysunki naskalne przedstawiające sceny polowań zbiorowych. Wreszcie zmiany pogody w cyklu długim (rocznym) regulowały w istotny sposób życie społeczności i decydowały o ilości czasu wolnego oraz o sposobach jego wykorzystania. Niewątpliwie zimą ludzie więcej czasu spędzali w jaskiniach i innych schroniskach, przeznaczając go na odpoczynek i korzystanie z nagromadzonych zapasów, niż w cieplejszych porach roku, kiedy te zapasy intensywnie gromadzili. Tabela 3 PRAWDOPODOBNE CYKLICZNE ZMIANY AKTYWNOŚCI LUDZI W OKRESIE PALEOLITU Cykl Aktywność Charakterystyka W dzień zbieractwo i myślistwo przerywanymi Duża krótkimi odpoczynkami w przypadkach Krótki intensywnego wydatkowania energii lub z powodu (dobowy) niekorzystnych warunków atmosferycznych. Wieczorem odpoczynek, planowanie najbliższych Mała przedsięwzięć, przygotowywanie broni i narzędzi, a także zabawa i twórczość artystyczna (malowidła i rzezby jaskiniowe) Intensywny wysiłek fizyczny podczas Duża systematycznie podejmowanych polowań grubszą Średni zwierzynę (jelenie, łosie, żubry, tury, słonie) w celu (1 2 zdobycie większej ilości pożywienia tygodniowy) Korzystanie ze zdobyczy i odpoczynek połączony Mała wyrobem odzieży narzędzi, zabawą i twórczością artystyczną oraz przygotowywaniem się do kolejnych polowań Latem przygotowywanie odzieży i ukryć przed Duża niekorzystnymi warunkami pogodowymi, Długi intensywnie gromadzenie zapasów żywności na (roczny) okres zimowy Zimą spędzanie czasu w jaskiniach i innych Mała schroniskach, odpoczywanie i korzystanie z zapasów nagromadzonych w cieplejszych porach roku. 1.3 Czas wolny w okresie neolitu W neolicie, wraz z przejściem ludzi pierwotnych od gospodarki przyswajającej (myślistwo, łowiectwo, rybołówstwo, zbieractwo) do gospodarki wytwórczej (produkcyjnej) oraz wynikającym z tego wzrostem wydajności pracy i wystąpieniem zróżnicowania społecznego, pojawiło się zjawisko czasu wolnego we współczesnym rozumieniu tego terminu. Dla niewielkiej części prehistorycznego społeczeństwa powstały warunki wypełniania części czasu nie tylko prostymi zajęciami zapewniającymi przetrwanie lecz również doskonaleniem sprawności fizycznej, rzemiosłem, sztuką, handlem i podróżami. W rozwoju różnych form spędzania wolnego czasu możemy wyróżnić trzy przedziały czasowe. Hipotetyczne kształtowanie się zajęć wolnego czasu okresie neolitu przedstawiono w tabeli 4. Pierwszy przedział czasowy, początkowy ery neolitu, ma nieostrą granicę z erą paleolitu i obejmuje dziewiąte i ósme tysiąclecie przed naszą erą. Jest to okres różnicowania się zajęć ludzi i początek wyodrębniania się takich zajęć, które w pózniejszych tysiącleciach przekształcą się w zajęcia czasu wolnego, do nich można zaliczyć: doskonalenie sprawności fizycznej, w tym posługiwania się, tj. doskonalenie rzemiosła wojennego; odbywanie niezbyt dalekich wypraw lądowych w poszukiwaniu terenów łowieckich; oddawanie czci bóstwom; wytwarzanie narzędzi i przedmiotów użytku codziennego, odzieży, broni myśliwskiej z kamienia, drewna i kości. Tabela 4 KSZTAATOWANIE SI ZAJĆ CZASU WOLNEGO W OKRESIE NEOLITU Czas p.n.e. Kształtowanie się zajęć w czasie wolnym Doskonalenie sprawności fizycznej, w tym rzemiosła wojennego. 9-8 tysiąclecie Odbywanie niezbyt dalekich wypraw lądowych w poszukiwaniu terenów łowieckich. Oddawanie czci bóstwom. Wytwarzanie narzędzi i przedmiotów użytku codziennego, odzieży, broni myśliwskiej z kamienia, drewna i kości. Doskonalenie sprawności fizycznej, w tym posługiwania się bronią. 7-6 tysiąclecie Planowanie dalekich wypraw łowieckich i wojennych. Odbywanie dalekich wypraw lądowych w celach handlowych oraz w poszukiwaniu nowych siedlisk i terenów łowieckich. Doskonalenie technik wykonywania naściennych malowideł, rytów i rzezb. Rozwijanie form obrzędów oddawania czci bóstwom. Wytwarzanie i bogate zdobienie narzędzi i przedmiotów użytku codziennego, odzieży, broni myśliwskiej z kamienia, drewna, kości i ceramiki. Budowanie stałych siedzib i osiedli. 5-4 tysiąclecie Doskonalenie sprawności fizycznej, w tym rzemiosła wojennego. Planowanie dalekich wypraw łowieckich i wojennych. Odbywanie dalekich wypraw lądowych, rzecznych i morskich w celach handlowych oraz w poszukiwaniu nowych siedlisk i terenów łowieckich. Doskonalenie technik wykonywania naściennych malowideł, rytów i rzezb. Rozwijanie form obrzędów oddawania czci bóstwom. Wytwarzanie i bogate zdobienie narzędzi i przedmiotów użytku codziennego, odzieży, broni myśliwskiej z kamienia, drewna, kości, ceramiki i brązu. Budowanie stałych siedzib, świątyń, osiedli, miast i warowni. Drugi przedział czasowy, środek neolitu, obejmuje siódme i szóste tysiąclecie przed naszą erą. Jest to okres rozwoju dotychczasowych i wyodrębnienia się nowych zajęć czasu wolnego, do których można zaliczyć: doskonalenie sprawności fizycznej, w tym rzemiosła wojennego, planowanie dalekich wypraw łowieckich i wojennych, odbywanie dalekich wypraw lądowych w celach handlowych oraz w poszukiwaniu nowych siedlisk i terenów łowieckich, doskonalenie technik wykonywania naściennych malowideł, rytów i rzezb, rozwijanie form obrzędów oddawania czci bóstwom, wytwarzanie i bogate zdobienie narzędzi i przedmiotów użytku codziennego, odzieży, broni myśliwskiej z kamienia, drewna, kości i ceramiki, budowanie stałych siedzib i osiedli. Trzeci przedział czasowy obejmuje piąte i czwarte tysiąclecie p.n.e., przy czym ma nieostra granicę ze średniowieczem i nie ma w tym względzie jednomyślności.. Bowiem w skrajnych przypadkach, szczególnie w odniesieniu do Bliskiego Wschodu, cały ten przedział czasowy często zalicza się już do starożytności. Jest to okres dalszego różnicowania i rozwoju zajęć czasu wolnego, do których można zaliczyć: doskonalenie sprawności fizycznej, w tym rzemiosła wojennego; planowanie dalekich wypraw łowieckich i wojennych; odbywanie dalekich wypraw lądowych, rzecznych i morskich w celach handlowych oraz w poszukiwaniu nowych siedlisk i terenów łowieckich; doskonalenie technik wykonywania naściennych malowideł, rytów i rzezb; rozwijanie i różnicowanie form obrzędów oddawania czci bóstwom; wytwarzanie i bogate zdobienie narzędzi i przedmiotów użytku codziennego, odzieży, broni myśliwskiej z kamienia, drewna, kości, ceramiki i brązu; budowanie stałych siedzib, świątyń, osiedli, miast i warowni. 2 Spędzanie czasu wolnego w starożytności 2.1 Starożytność Starożytność w historiografii europejskiej, dotyczącej krajów Europy i Bliskiego Wschodu, jest epoką obejmującą cztery tysiące pięćset lat. Za początek starożytności na tym obszarze przyjmuje się cztery tysiące lat przed narodzeniem Chrystusa (przed naszą erą) a za jej koniec i jednocześnie początek średniowiecza w Europie - niepełne pięćset lat naszej ery (tabela 5). Tabela 5 STAROŻYTNOŚĆ Starożytność w historiografii europejskiej, dotyczącej krajów Europy i Bliskiego Wschodu, jest epoką obejmującą cztery tysiące lat przed narodzeniem Chrystusa (przed naszą erą) i niepełne pięćset lat naszej ery (od 4 tysiąclecia p.n.e. do roku 476 naszej ery) Data początku średniowiecza podawana jest w literaturze wyjątkowo niejednolicie (piąte-czwarte tysiąclecie przed naszą erą), a za koniec tego okresu przyjmuje się często rok 476 datę upadku cesarstwa zachodnio-rzymskiego. Jest to okres, o którym dysponujemy wiarygodnymi i bogatymi zródłami wiedzy, w postaci pozostałości kultury materialnej: budowli posągów, obrazów, malowideł ściennych, przedmiotów kultu religijnego i codziennego użytku, dokumentów (np. papirusy egipskie) itd. Pierwsze osiedla ludzkie, które zachowały się do naszych czasów pochodzą z neolitu (10 4 tysiące lat p.n.e.), np. najstarsze miasto Jerycho pochodzi z 8350 roku p.n.e2. Pod względem kultury i gospodarki jest to okres zróżnicowany, jednak charakteryzuje się systematycznym rozwojem cywilizacyjnym, przy czym w ostatnich dwóch tysiącleciach rozwój ten był imponujący. W miarę rozwoju cywilizacji życia osiadłego, kiedy zbieractwo i myślistwo wypierane było przez pasterstwo i uprawę ziemi, czas wolny i czas pracy wyznaczany był rytmem prac na roli oraz poszukiwaniem i przygotowaniem nowych pastwisk i terenów pod uprawę. Jest to okres wędrówki ludów, rywalizacji i wojen o tereny dogodne do zagospodarowania lub już zagospodarowane. Nastąpił rozwój żeglugi, handlu i miast. 2.2 Czas wolny w starożytności Rozwój wytwórczości spowodował, że w okresie tym praca jednego człowieka umożliwiała zaspokojenie potrzeb egzystencjalnych kilku osób. Pojawił się czas wolny od zajęć zapewniających przeżycie. Dzięki temu rozwinęły się różne dyscypliny sportów (gimnastyka, gry i zabawy zespołowe, dyscypliny lekkoatletyczne i inne) jako permanentny trening i zaprawa wojenna. Ponadto nastąpił rozkwit twórczości kulturalnej i artystycznej, nauki i techniki (igrzyska, teatr, literatura, matematyka, filozofia, muzyka, malarstwo, rzezba, architektura, budowa fortyfikacji, machin wojennych, wytwarzanie broni, ceramiki, tkanin, barwników. wytapianie 2 Z tego względu niekiedy początek starożytności cofa się do 8 tysięcy lat p.n.e. metali, szkła itd.) Rozrywki i sporty nie dotyczyły jednak ogółu społeczeństw starożytnych. Korzystanie z dobrodziejstw czasu wolnego w starożytności dotyczyło wolnych obywateli. Społeczeństwa starożytne zostały bowiem rozwarstwione na wolnych obywateli i niewolników. Przywilejem i obowiązkiem pierwszych było zaprawianie się do wojny oraz udział w niej, obowiązkiem drugich była paca na rzecz swych właścicieli i usługiwanie im. Ogólnie czasu wolnego ciągle przybywało, lecz korzystały z niego tylko obywatele wolni (tabela 6). Wśród wolnych obywateli dominowały sporty, zabawy, kultura i nauka. Niewolnikom przypadły: praca na roli i w rzemiośle, w kopalniach kruszców, w budownictwie lądowym i okrętowym, wychowanie młodzieży wolnych obywateli i dostarczanie im uciech, a także wytwarzanie dzieł kultury materialnej i duchowej na zapotrzebowanie i ku rozrywce i zadowoleniu swoich panów. Tabela 6 CZAS WOLNY W STAROŻYTNOŚCI Z dobrodziejstw czasu wolnego w starożytności korzystali wolni obywatele, których obowiązkiem było zaprawianie się do wojny, natomiast niewolnicy mieli go niewiele i całkowicie zużywali na regenerację sił Obywatele posiadali czas wolny w nadmiarze i wykorzystywali go na zabawę i samodoskonalenie fizyczne, rzadziej psychiczne, natomiast niewolnicy mieli go niewiele i całkowicie zużywali na regenerację sił. Formy spędzania wolnego czasu przez wolnych obywateli prześledzimy na przykładzie Egiptu, Grecji i Rzymu 2.3 Okresy historyczne starożytnego Egiptu W historii starożytnego Egiptu wyróżnia się osiem okresów, które nazwano kolejno: Okres przed dynastyczny, Okres wczesno dynastyczny, Stare Państwo, Pierwszy Okres Przejściowy, Średnie Państwo, Drugi Okres Przejściowy, Nowe Państwo, Trzeci Okres Przejściowy i Okres Pózny (tabela 7). Tabela 7 OKRESY HISTORYCZNE STAROŻYTNEGO EGIPTU Nazwa okresu historycznego Czas, lata (około) Okres przed dynastyczny 4000 2960 p.n.e. Okres wczesno dynastyczny 2960 2640 p.n.e. Stare Państwo 2640 2134 p.n.e. Średnie Państwo 2134 1785 p.n.e Nowe Państwo 1785 1085 p.n.e. Okres Pózny 1085 30 p.n.e. Okres Rzymski 30 r. p.n.e. 395 n.e. Okres przed dynastyczny (4000 - 2960 p.n.e.) cechuje szybki rozwój gospodarczy. Wykorzystywano wylewy Nilu, zastosowano podział pracy i ulepszano narzędzia. W okresie ok. 3100 3000 p.n.e., powstały dwa rozwinięte organizmy państwowe w Górnym i Dolnym Egipcie, których rywalizacja doprowadziła do zjednoczenia Egiptu ok. 2960 p.n.e. Okres wczesno dynastyczny (2960 2640 p.n.e.). Nastąpiło ożywienie gospodarcze. Dla usprawnienia organizacji administracji i gospodarki opracowano system pisma oraz kalendarz. Stare Państwo (2640 2134 p.n.e.) przeżywało dalszy rozwój gospodarczy i kulturalny, zwłaszcza na początku okresu. Powstały monumentalne rzezby i rozwinęła się architektura kamienna. Szczytowym okresem funkcjonowania sprawnego systemu politycznego i gospodarczo-społecznego były czasy panowania Cheopsa i Chefrena. Pod koniec pierwszej połowy tego okresu nastąpiła decentralizacja państwa. Egipt stał się praktycznie związkiem gospodarczo niezależnych okręgów. Władza króla stała się symboliczna. Nastąpił czas rozdrobnienia politycznego i walk o tron. Druga połowa omawianego okresu charakteryzowała się upadkiem gospodarczym i kulturalnym oraz zaburzeniami społecznymi, przybierającymi niekiedy formę powstań ludowych przeciw lokalnym nomarchom3. Średnie Państwo obejmuje lata 2134 1785 p.n.e. Na początku okresu została odbudowana centralna administracja, ale prawdziwy rozwój Egiptu przypadł na drugą jego połowę. W wyniku reform przeprowadzonych przez kilku kolejnych władców nastąpił wzrost autorytetu króla przy znacznym ograniczeniu niezależności nomarchów. Stolica została przeniesiona do środkowego Egiptu. Nastąpił szybki rozwój handlu zagranicznego (z Kretą, Puntem, Syrią, Azją Mniejszą i Mezopotamią). Stworzono zawodową armię i zabezpieczono granice kraju, budując rozległy system fortyfikacji. Nastąpił rozkwit sztuki i literatury. Nowe Państwo (1785 1085 p.n.e.) Na początku okresu rozdrobnienie państwa i niestabilność władzy centralnej spowodowały osłabienie Egiptu. Około roku 1650 p.n.e. kraj został uzależniony przez plemiona semickie. Około roku 1600 p.n.e. tebańscy władcy ponownie zjednoczyli kraj, rozszerzyli granice państwa, tworząc imperium. W polityce wewnętrznej królowie opierali się na zamożnych rodach urzędniczych, armii i w coraz większym stopniu na ścisłych związkach ze świątyniami, których potęga gospodarcza i niezależność rosły. Za panowania Ramzesa II i jego sukcesorów nastąpił długi okres pokojowej stabilizacji. Następnie rozpoczęła się seria wojen obronnych z tzw. Ludami Morza i Libijczykami. Konflikty wewnętrzne i kryzys gospodarczy w czasach panowania Ramzesa XI doprowadziły do odsunięcia króla od władzy przez armię. Okres Pózny obejmuje lata1085 30 p.n.e. W latach 1000-664 sytuacja polityczna i gospodarcza w kraju była niestabilna, co wykorzystali najezdzcy z południa opanowując Egipt. Po ponownym zdobyciem władzy przez książąt egipskich rozpoczął się ostatni okres egipskiego rozkwitu (664 525), charakteryzujący się odrodzeniem gospodarczym i kulturalnym. W 525 roku p.n.e. najazd perski położył kres niepodległości kraju. Egipt stał się satrapią monarchii perskiej. Wraz z upadkiem Persji po wyprawie Aleksandra III Wielkiego Egipt (332 p.n.e.) dostał się we władanie Macedonii, co trwało aż do podboju rzymskiego w 30 r. p.n.e. Okres Rzymski obejmuje lata od 30 r. p.n.e. do 395 n.e. Egipt został włączony przez Oktawiana Augusta do imperium rzymskiego i przekształcony 3 nomarcha zarządca nomu ( jednostki administracyjnej) podległy faraonowi w prowincję cesarską, dzielił następnie losy cesarstwa i Bizancjum. W latach 639 641 n.e. został podbity przez wojska arabskie. \ 2.4 Spędzanie wolnego czasu w starożytnym Egipcie O sposobach spędzania wolnego czasu w starożytnym Egipcie dowiadujemy się na podstawie pozostawionych przedmiotów kultury materialnej. Bogata spuścizna literacka, piśmiennictwo monumentalne, budowle, działa stuki, malowidła i przedmioty wkładane do grobu dość wyczerpująco i precyzyjnie informują o tym jak Egipcjanie spędzali wolny czas. Na podstawie tych zródeł można wyróżnić: elementy turystyki i sportu, literaturę, teatr i sztukę, muzykę oraz zabawy i kontakty towarzyskie (tabela 8). Turystyka. Dość popularne były indywidualne i grupowe wędrówki ludzi poza miejsce stałego zamieszkania, które dziś można uznać za podróże turystyczne. Wędrówki te wiązały się z handlem, kultem religijnym, dyplomacją, wojnami lub też wynikały z odwiecznego dążenia ludzi do poznania świata. W okresie Średniego Państwa prowadzono handel zagraniczny z Kretą, Puntem, Syrią, Azją Mniejszą i Mezopotamią. Nowe Państwo rozszerzyło swoje wpływy imperialne na obszary Syrii i Palestyny co pociągało za sobą konflikty wojenne z państwami Mitanni, Hetytów, Asyrią, Babilonią i Persją. Sport. Miejscem sportu i rekreacji była rzeka. Odbywały się tam wyścigi, przejażdżki i pozorowane walki na łódkach, sportowe polowania i łowienie ryb. Popularne były różne zabawy sportowe, w tym gry terenowe i planszowe. Literatura. Utwory piśmiennictwa starożytnego Egiptu dzielimy na monumentalne i użytkowe. Piśmiennictwo monumentalne to teksty o charakterze oficjalnym, starannie zredagowane i ocenzurowane, przeznaczone do uwiecznienia i związane miejscem zapisu lub przechowania ze świątynią albo grobem, i tym samym mające charakter przekazu sakralnego. Do piśmiennictwa użytkowego należą różne teksty o przeznaczeniu doraznym, zapisane zwłaszcza na papirusach, należą do nich: 1) teksty administracyjne, 2) teksty prywatne, 3) teksty rytualne i scenariusze przedstawień, 4) teksty o charakterze encyklopedycznym, 5) utwory literatury dydaktyczno-moralizatorskiej, 6) utwory literackie opowiadania, bajki, relacje z podróży, utwory poetyckie Teatr. Rolę teatrów pełniły budowle świątynne, gdzie odbywały się udramatyzowane obrzędy i barwne widowiskowe ceremonie religijne. Na bogatych przyjęciach występowali śpiewacy, muzykanci, tancerze, żonglerze i akrobaci. Sztukę starożytnego Egiptu charakteryzuje nieprzerwana ciągłość, trwałość i jednolitość artystycznych form. Okres Przeddynastyczny to początki twórczości artystycznej. Wytwarzano wazy kamienne (głównie z czarnego bazaltu), ceramika malowana biało, pózniej ciemnobrunatno (sceny z polowań, wyobrażenia statków występujące również w rysunkach naskalnych). W rzezbie występują figurki ludzi i zwierząt z gliny lub kości słoniowej, płaskorzezby. Okres wczesnodynastyczny to grobowce dekorowane reliefami. Stare Państwo cechował monumetalizm i ustalony kanon w rzezbie, rysunku i reliefie, Grobowce i świątynie dekorowały rzezby w kamieniu i drewnie, polichromowany relief, malarstwo ścienne. Największa rzezba sfinks w Gizie (długość ok. 57 m). Wysoki poziom osiągnęło rzemiosło artystyczne: wyroby m.in. z fajansu, kamienia (głównie alabastru) i drewna (meble) oraz złotnictwo i jubilerstwo. W okresie Średniego Państwa nastąpił rozkwit klasycznych wzorów sztuki dostosowanych do nowych treści religijnych i społecznych. Tabela 8 ELEMENTY FORM SPDZANIA WOLNEGO CZASU W CYWILIZACYJNYM ROZWOJU STAROŻYTNEGO EGIPTU Dziedzina Charakterystyka Turystyka Indywidualne i grupowe wędrówki ludzi poza miejsce stałego zamieszkania, które głównie wiązały się z handlem, kultem religijnym, dyplomacją i wojnami. Prowadzono handel zagraniczny z Kretą, Puntem, Syrią, Azją Mniejszą i Mezopotamią a okresowo wojny z państwami Mitanni, Hetytów, Asyrią, Babilonią i Persją. Sport Miejscem sportu i rekreacji była rzeka. Odbywały się tam wyścigi, przejażdżki i pozorowane walki na łódkach, sportowe polowania i łowienie ryb. Popularne były różne zabawy sportowe, w tym gry terenowe i planszowe. Literatura W starożytnym Egipcie rozwija się piśmiennictwo monumentalne i użytkowe. Szczególnie teksty piśmiennictwa użytkowego, zapisane zwłaszcza na papirusach, należą do twórczości literackiej czasu wolnego. Są to: teksty prywatne, teksty rytualne i scenariusze przedstawień oraz o charakterze encyklopedycznym, a także utwory literatury dydaktyczno-moralizatorskiej i opowiadania, bajki, relacje z podróży, utwory poetyckie. Teatr Rolę teatrów pełniły budowle świątynne, gdzie odbywały się udramatyzowane obrzędy i barwne widowiskowe ceremonie religijne. Na bogatych przyjęciach występowali śpiewacy, muzykanci, tancerze, żonglerze i akrobaci. Sztuka Sztuka starożytnego Egiptu przejawia się w bogato zdobionym budownictwie, rzezbie figuralnej, płaskorzezbie i reliefie, malarstwie, rysunku i rzemiośle artystycznym (wyroby m.in. z fajansu, kamienia - głównie alabastru i drewna oraz złotnictwo i jubilerstwo, tkactwo, meblarstwo, wyroby z kolorowego szkła, glazurowanego fajansu, metalu, malarstwo na naczyniach glinianych). Muzyka Od czwartego tysiąclecia p.n.e. były znane idiofony4 i tańce magiczne. Muzyka była początkowo uprawiana głównie w świątyniach. Wiele instrumentów (np. harfy, flety, sistrum5) łączyło się z kultem bogów. Okres Nowego Państwa cechował się wpływem mezopotamskiej kultury muzycznej (metalowe trąbki, także harfy, kitary6, pandory, sistrum, membranofony). W końcowym okresie ery starożytnej nawarstwiały się wpływy perskie, greckie, rzymskie, w nowożytnej - arabskie. 4 IDIOFONY [gr.], grupa instrumentów muzycznych, w których zródłem dzwięku jest sprężyste ciało drgające (np. płytka, sztabka, pręt, rura, blaszka tzw. języczek, naczynie z metalu, kamienia, drewna, szkła); 5 SISTRUM [gr.], staroegipski muzyczny instrument obrzędowy z grupy idiofonów uderzanych; rodzaj brzękadła; metal. ramka lub kabłąk, osadzone na rączce, których ramiona są połączone 3 4 poprzeczkami z umieszczonymi na nich kółeczkami; przy potrząsaniu kółeczka wydają dzwięk. 6 KITARA [gr.], starogrecki instrument muzyczny z grupy chordofonów szarpanych; płaska drewniana skrzynka rezonansowa z 2 wystającymi ramionami, połączonymi poprzecznym jarzmem; struny (do 20) szarpane palcami lub plektronem; popularna w starożytnej Grecji (przez Homera zw. formingą), stanowiła atrybut Apollina. W architekturze występuje piramida (budowana z kamienia i cegły) i typ grobowca kutego w skale. W budownictwie sakralnym wystąpiły kolumny. Cechą malarstwa ściennego była większa zwartość kompozycji i swobodniejsze ujęcie postaci; w rzezbie nastąpiła unifikacja stylu i powstanie serii realistycznych. W rzemiośle artystycznym nastąpił najwyższy rozkwit złotnictwa i jubilerstwa. Nowe Państwo to nowy okres ogromnego rozwoju we wszystkich dziedzinach sztuki. W architekturze ustalił się kanon świątyni skalnej, rzezbę reprezentowały m.in. monumentalne posągi królewskie. W malarstwie spotyka się postacie w kontrapoście7. Następuje rozwój rzemiosła artystycznego (tkactwo, meblarstwo, wyroby z kolorowego szkła, glazurowanego fajansu, metalu; malarstwo na naczyniach glinianych). U schyłku wprowadzono w sztuce tematykę batalistyczną. Epoka Pózna to regres sztuki monumentalnej i stopniowe uleganie wpływom obcym. Okres Rzymski cechuje sztuka hellenistyczna i kontynuacja sztuki rodzimej, budowa monumentalnych świątyń i rozwój malarstwa enkaustycznego8. Sztuka egipska wywarła silny wpływ na sztukę krajów basenu Morza Śródziemnego. Muzyka starożytnego Egiptu należy do najstarszych wielkich kultur muzycznych świata. Od czwartego tysiąclecia p.n.e. były znane idiofony i tańce magiczne. Muzyka w okresie wczesnodynastycznym, w Starym i Średnim Państwie była uprawiana w świątyniach. Wiele instrumentów (np. harfy, flety, sistrum) łączyło się z kultem bogów. Okres Nowego Państwa cechował się wpływem mezopotamskiej kultury muzycznej (metaloqwe trąbki, także harfy, kitary, pandory, sistrum, membranofony). Szkolnictwo muzyczne rozwijało się od połowy pierwszego tysiąclecia p.n.e. W końcowym okresie ery starożytnej nawarstwiały się wpływy perskie, greckie, rzymskie. 2.5 Okresy historyczne starożytnej Grecji Grecja zasiedlona przynajmniej od środkowego paleolitu, w epokę brązu weszła ok. 3000 p.n.e. W wyniku migracji w drugim tysiącleciu p.n.e. Grecja została zajęta przez nową indoeuropejską ludność, ukształtował się stan posiadania i utrwaliły odrębności poszczególnych grup etnicznych. W XVII XII w. p.n.e. na terenie starożytnej Grecji rozwinęła się oryginalna kultura zwana mykeńską od jej głównego ośrodka Myken. W okresie tym poza Mykenami istniało wiele innych organizmów państwowych Tyryns, Pylos, Orchomenos. Władcy rezydowali w obronnych cytadelach, z których zarządzali podległym sobie terytorium. O schyłku świata mykeńskiego opowiadają Iliada i Odyseja. Królestwa mykeńskie upadły na przełomie XIII i XII w. p.n.e. w wyniku najazdu Dorów. Zniszczenia dokonane przez Dorów otworzyły okres tzw. wieków ciemnych (XII VIII w. p.n.e.), podczas którego załamał się rozwój dotychczasowej kultury. Jej 7 kontrapost [wł. contrapposto przeciwieństwo , kontrast ], zasada kompozycji, polegająca na ustawieniu postaci ludzkiej tak, aby ciężar ciała spoczywał na jednej nodze i na zrównoważeniu tej postawy lekkim wygięciem tułowia i ramienia w stronę odwrotną; kontrapost, stosowany w reliefach egipskich, przyjął się w pełni w klas. rzezbie gr.; występował też w rzezbie got. i nowożytnej. 8 enkaustyka [gr. enkaustik], antyczna technika malarska, w której jako spoiwo był stosowany wosk pszczeli; technika trudna i powolna, stosowana w malarstwie sztalugowym (zwł. portretowym, np. fajumskie portrety, I IV w.) i ściennym; polegała na nakładaniu na gorąco pędzlami lub ogrzewanymi szpachlami pigmentów wymieszanych z woskiem; dawała głębię kolorów, połysk i odporność na wilgoć; w starożytności była wysoko ceniona, w średniowieczu całkowicie zapomniana. tradycje przetrwały głównie W Attyce i na Cyprze, przodujących ośrodkach początku pierwszego tysiąclecia p.n.e. W omawianej epoce doszło do skolonizowania przez Greków wschodnich wybrzeży Azji Mniejszej (Jonia, Doryda i Eolia). Tabela 26I OKRESY HISTORYCZNE STAROŻYTNEJ GRECJI Nazwa okresu historycznego Czas, lata (około) Okres Okres kultury mykeńskiej 1700 1200 p.n.e. archaiczny Wieki ciemne 1200 800 p.n.e. Okres archaiczny 800 500 p.n.e. Okres klasyczny lub attycki 500 334 p.n.e. Okres hellenistyczny lub aleksandryjski 330 30 r. p.n.e. Okres rzymski 30 p.n.e. 529 n.e. W okresie archaicznym (ok. 800 500 p.n.e.) nastąpił Zasadniczy przełom w dziejach starożytnej Grecji. W jego początkach powstał alfabet grecki, pojawiły się pierwsze dzieła literackie. Doszło do ukształtowania się charakterystycznego dla Greków modelu państwa polis, rozumianego jako wspólnota obywateli. Narastający kryzys społeczny spowodował emigrację ludności poszukującej lepszych warunków życia nad M. Czarnym, w Italii i dalej oraz walki wewnętrznych w polis. Zmiany zachodzące w technice walki zwiększyły znaczenie średniozamożnych chłopów, służących w ciężkozbrojnej piechocie i uderzyły w polityczny monopol arystokracji. Powszechne żądania sprawiedliwości doprowadziły do pierwszych kodyfikacji praw (Zaleukos, Drakon), prób reformy ustroju (Solon), wreszcie do pojawienia się tyranów. W okresie archaicznym umocniła się wspólnota kulturalna Greków, zaczęła się rozwijać literatura, sztuka, filozofia i nauka. Pod koniec tego okresu ustaliły się ostatecznie oryginalność ustrojowa i kulturowa oraz wpływy polityczne Sparty . Jej pózniejszy gł. rywal Ateny podlegały w VI w. procesowi intensywnych przeobrażeń wewnętrznych (Solon, Pizystrat, Klejstenes). Początkiem okresu klasycznego jest zaangażowanie Aten w antyperską rewoltę miast greckich w Azji Mniejszej, które naraziło je na wyprawę odwetową (bitwa pod Maratonem 490). Po licznych wojnach Ateny stały się największą potęgą morską i niekwestionowaną kulturalna stolicą Grecji. Konflikty wewnętrzne świata greckiego wykorzystał władca Macedonii Filip II (359 336). Zwycięstwo macedońskie pod Cheroneą (338) przypieczętowało upadek niezawisłości Greków. Filip II, a następnie jego syn, Aleksander III Wielki kontrolowali sprawy greckie. Okres hellenistyczny w dziejach Grecji rozpoczyna się w 330 r. p.n.e., tj, w czasie zwycięskiej wyprawy Aleksandra III Wielkiego przeciwko Persji (334 323). Podboje Aleksandra III Wielkiego doprowadziły do zasadniczych przesunięć centrów kultury, które w hellenizmie znalazły się głównie na Wschodzie. Znaczenie jako ośrodka naukowego i artystycznego zachowały jedynie Ateny. Okres rzymski obejmuje lata od 30 r. p.n.e. do 529 n.e. Datuje się dokładniej od momentu przekształcenia terytorium Grecji w odrębną prowincję rzymską (Achaja),tj. gdy Grecja w 27 roku p.n.e. przestała być podmiotem politycznym. O jej losach decydował Rzym. Przejęta przez Rzymian kultura starożytnej Grecji stała się jednym z fundamentów współczesnej kultury europejskiej. 2.6 Spędzanie wolnego czasu w starożytnej Grecji O sposobach spędzania wolnego czasu w starożytnej Grecji dowiadujemy podobnie jak w starożytnym Egipcie się na podstawie pozostawionych przedmiotów kultury materialnej. Bogata spuścizna literacka, budowle, działa stuki, malowidła i przedmioty codziennego użytku informują o tym jak Grecy spędzali wolny czas. Wszystkie uprawiane w Egipcie gry i rozrywki znane i uprawiane były w Grecji, gdzie jeszcze bardziej rozwinęła się poezja, muzyka i teatr. Powstały monumentalne i piękne dzieła kultury materialnej. Zbudowano specjalne teatry, gdzie występowali zawodowi aktorzy. Odbywały się festiwale i konkursy teatralne, np. z okazji obchodów świąt, w których brali udział wszyscy mieszkańcy Aten. Co cztery lata obchodzono święto Ateny. Przez sześć dni trwały koncerty muzyczne, występy poetyckie i zawody sportowe kończyła je wielka parada do świątyni Erechtejon na Akropolu. Corocznie obchodzono święto wiosny połączone z wystawianiem do sprzedaży młodego wina. Kilkudniowe zabawy kończyły się paradą ku czci boga winnej latorośli Dionizosa. Omawiając sposoby spędzania czasu wolnego warto wyróżnić: turystykę, sport, literaturę, teatr, sztukę, muzykę (tabela 9). Turystyka. Mieszkańcy miast państw utrzymywali ożywione kontakty pomiędzy sobą i z ościennymi państwami. Odbywali długie wędrówki lądowe oraz podejmowali liczne wyprawy morskie. Podróże te wiązały się z handlem, kultem religijnym (w tym zawodami sportowymi), dyplomacją, wojnami i dążeniem do poznania świata. Sport. Popularne było uprawianie gimnastyki i różnych sportów. W każdym mieście odbywały się liczne zawody sportowe, a cztery wydarzenia ściągały rzesze uczestników z różnych części Grecji. Były to igrzyska olimpijskie, pytyjskie, istmijskie i nemejskie. Współczesne olimpiady nawiązują do starożytnych igrzysk olimpijskich dlatego warto im poświecić nieco więcej uwagi. Odbywały się one w Olimpii na Peloponezie co cztery lata od roku 776 p.n.e. (być może nawet wcześniej). Tam, w miejscu poświęconym Zeusowi, zawodnicy z greckich miast, osad i kolonii mierzyli swe siły w rozmaitych konkurencjach. Na stadionie mogącym pomieścić 40 000 widzów odbywały się pięciodniowe zawody sportowe. Początkowe olimpiady obejmowały następujące konkurencje: biegi długodystansowe, pięciobój (zapasy, skok w dal, bieg, rzut dyskiem i oszczepem) oraz boks. Z czasem włączono do nich wyścigi zaprzęgów oraz pankration, czyli brutalną walkę wręcz, w której dozwolone były niemal wszystkie chwyty. Najważniejszą konkurencją były trzy biegi, na 192 metrowej bieżni z ubitej gliny: 1 długość bieżni stadion, 2 długości diaulos, i 20 lub 24 długości dolichos. W zawodach uczestniczyli tylko mężczyzni, kobiety nie mogły uczestniczyć w igrzyskach olimpijskich, a kobiety zamężne nie mogły znajdować się nawet w pobliżu Olimpii. Co cztery lata odbywały się specjalne zawody dla kobiet, zwane Herajami; trzy konkurencje biegowe dla dziewcząt w różnym wieku. Zwycięzców dekorowano wieńcami laurowymi. Często otrzymywali oni też nagrody fundowane przez rodzinne miasta. Religijne znaczenie igrzysk podupadło po podboju Grecji przez Rzymian. Ostatecznie igrzyska zostały zakazane przez cesarza Teodozjusza w roku 394 naszej ery. Tradycja igrzysk została podjęta po upływie 1500 lat po odkryciu stadionu w Olimpii w 1875 roku. Tabela 9 ELEMENTY SPDZANIA WOLNEGO CZASU W CYWILIZACYJNYM ROZWOJU STAROŻYTNEJ GRECJI Dziedzina Charakterystyka Mieszkańcy miast państw utrzymywali ożywione kontakty pomiędzy sobą i z Turystyka ościennymi państwami. Odbywali długie. Podróże lądowe i morskie wiązały się z handlem, kultem religijnym (w tym zawodami sportowymi), dyplomacją, wojnami i dążeniem do poznania świata. Popularne było uprawianie gimnastyki i różnych sportów. W każdym mieście Sport odbywały się liczne zawody sportowe, a cztery wydarzenia ściągały rzesze uczestników z różnych części Grecji. Były to igrzyska olimpijskie, pytyjskie, istmijskie i nemejskie. Pierwsze utwory to epopeje, liryka patriotyczna, miłosna i chóralna, treny, Literatura dramat, proza literacka, bajki. Pózniej rozwija się tragedia, komedia, romans. W okresie rzymskim powstały Ewangelie, Listy św. Pawła, apokryfy. Literatura grecka odegrała ważną rolę w kształtowaniu kultury pózniejszych epok, a dla wielu pisarzy jest zródłem tematów i motywów literackich aktualnych do dzisiaj. Teatr powstał z publicznych obrzędów kultowych. Powstała klasyczna Teatr budowla teatralna skene z bocznymi skrzydłami (paraskenia) i pomostem (proskenion). Miejsce dla chóru (orchestra) otaczała widownia na zboczu wzgórza uformowana w amfiteatr. Aktorzy występowali w kostiumach o symbolicznym kroju i kolorze, w podwyższającym postać obuwiu (koturny) i peruce (onkos). Używali masek (prosopon), które orientowały widzów w charakterze i wieku postaci oraz wzmacniały głos. Sztukę grecką cechuje bogactwo i różnorodność: ceramiki, (amfory, kratery, Sztuka wazy), drobnych figur z terakoty, brązu i kości słoniowej, rzezby monumentalnej. Rozwinęły się: rzezba brązie i w kamieniu, malarstwo ścienne, relief wotywny i nagrobny, portret syntetyczny, toreutyka9, złotnictwo, gliptyka10. Różnorodność zawdzięcza asymilacji elementów orientalnych. Od czasów renesansu sztuka grecka stała się podstawą sztuki nowożytnej, a zwłaszcza teorii klasycyzmu. Już w okresie archaicznym kwitła epika. Pózniej zaznaczył się rozwój śpiewu, Muzyka rozkwit liryki monodycznej i chóralnej. Pismo nutowe opierało się na literach alfabetu fenickiego lub jońskiego. Instrumenty: lira, kitara, harfa, flet, aulos, fletnia Pana, rogi, trąby, bębny, kołatki. Muzyka grecka wskazuje na związki z kulturami Bliskiego Wschodu i Egiptu. Muzyka starożytnej Grecji, zwłaszcza w swym aspekcie teoretycznym, oddziałała na muzykę europejską. 9 TOREUTYKA [gr.], umiejętność artystycznej obróbki metalu, głównie przy zastosowaniu techniki trybowania, puncowania, cyzelowania. 10 GLIPTYKA [gr.], sztuka rzezbienia rytowanie i rżnięcie szlachetnych i półszlachetnych kamieni (gemma) znana w III tysiącleciu p.n.e. w Mezopotamii. Wysoki poziom artystyczny osiągnęła w II tysiącleciu p.n.e. w kręgu kultury egejskiej (Kreta, Mykeny). Rozkwit w VI w. p.n.e. w Grecji oraz w okresie hellenistycznym i rzymskim. We wczesnym średniowieczu były używane głłównie gemmy antyczne (zdobiące przedmioty kultu, pierścienie biskupie). W czasach nowożytnych rozkwit gliptyki w okresie renesansu (Florencja, Rzym, Mediolan), ponownie w okresie klasycyzmu (XVIII i XIX w.), w związku z zainteresowaniem sztuką antyczną. Główne zbiory gliptyki: Biblioteka Narodowa w Paryżu, Ermitaż w Petersburgu, Galeria Uffizi we Florencji. Literatura. W okresie archaicznym prawdopodobnie powstały w VIII w. 2 epopeje przypisywane Homerowi Iliada i Odyseja, eposy bohaterskie nawiązujące do twórczości aojdów. W VII w. powstały epigońskie w stosunku do nich utwory poetów cyklicznych. Oprócz tych utworów pojawiły się parodie eposu bohaterskiego poematy heroikomiczne, np. Batrachomyomachia [ wojna żabio-mysia ]. Inicjatorem nowych form w epice był Hezjod, twórca eposu kosmogonicznego, genealogicznego i dydaktycznego. Zmiany zachodzące w życiu społ. i ekon. znalazły odbicie w nowych formach poezji: liryce monodycznej obejmującej elegię wojenną lirykę refleksyjno-moralizatorską, patriotyczną, miłosną i melikę eolską , oraz w liryce chóralnej hymny, peany, hyporchemy (pieśni taneczne), pieśni miłosne i biesiadne (skolia), epinikia (ku czci zwycięzców w igrzyskach gr.), partenia (pieśni dla chórów dziewczęcych), dytyramby, treny dramat (tragedia, komedia, dramat satyrowy); proza lit., bajki. W okresie klasycznym (tzw. złotym wiekiem); główne miejsce w literaturze zajęła tragedia oraz komedia polit., zw. komedią starą rozkwit przeżywała proza. Okres hellenistyczny lub aleksandryjski cechuje bogactwo małych form literackich. W liryce były to: elegia miłosna ajtiologiczna, idylla, epigram ry). Epikę reprezentował epylion o treści mitologicznej, epos dydaktyczny i nowo powstały epos historyczny. Tragedia miała swych przedstawicieli w plejadzie aleksandryjskiej. Komedia uległa przekształceniu w tzw. komedię nową: obyczajową, realistyczną i psychologiczną. Istniał również mim. Historiografia, zretoryzowana i sensacyjna, bliższa była powieści. Pokrewne jej były relacje podróżniczo-geograficzne i opowieści utopijne. Wyjątek stanowiły dzieła Polibiusza i Posejdoniosa oraz prace cudzoziemców w języku grecki9m. Praca bibliotekarska przyczyniła się do rozwoju filologii i powstania leksykografii. W okresie rzymskim ośrodkiem świata stał się Rzym, natomiast Grecja podrzędną prowincją rzymską Achają. Poezja miała niewielki dorobek w dziedzinie epigramu, prozę zaś wzbogacił romans przygodowy i pasterski, historiografia, głównie o tematyce rzymskiej i bogata biografistyka historyczna. Nadal rozwijała się filologia (komentarze do dzieł klasyków greckich) i gramatyka. Pojawiły się geograficzne dzieła. Retoryka ograniczała się do deklamacji na tematy fikcyjne. Umacniający się chrystianizm rozwijał własną literaturę, wydając: w pierwszym wieku Ewangelie, Listy św. Pawła, apokryfy. Zamknięcie Akademii Platońskiej (529 rok) kończy okres greckiej literatury starożytnej (jej kontynuacją jest literatura bizantyjska). Literatura starożytnej Grecji odegrała w dziejach Europy ważną rolę w kształtowaniu kultury pózniejszych epok, a dla wielu pisarzy jest zródłem tematów i motywów literackich aktualnych do dzisiaj. Teatr Starożytnej Grecji Powstał z publicznych obrzędów kultowych ku czci Dionizosa. W VI w. p.n.e. z chóru uczestniczącego w obrzędach, którego przewodnikiem był koryfeusz, wyodrębnili się aktorzy. Wykrystalizowały się formy dramatyczne i ukształtowała się klasyczna budowla teatralna. Widowiska skupiające widzów i aktorów, początkowo we wspólnym przeżyciu religijnym, traciły stopniowo charakter kultowy, zachowując cechy uroczystości ludowej i powszechnej. Teatr starożytnej Grecji ulegał w miarę upływu czasu zasadniczym przekształceniom. Główne stadia jego rozwoju to: teatr objazdowy (wóz Tespisa, VI w. p.n.e.), klasyczny teatr ateński (V IV w. p.n.e.), teatr hellenistyczny (III w. p.n.e., głównie poza Grecją) i teatr grecko-rzymski. Pierwotny teatr grecki składał się z przestrzeni (grecka orchestra) z ołtarzem (thymele), która ostatecznie przybrała kształt koła, usytuowanej w pobliżu świątyni, u stoku wzgórza stanowiącego naturalną widownię (theatron). Z pojawieniem się aktorów zbudowano rodzaj garderoby mały budynek sceniczny (skene), który wkrótce stał się nieodzownym tłem akcji przedstawienia. W IV III w. p.n.e. skene była już okazałą budowlą z długą ścianą frontową, bocznymi skrzydłami (paraskenia) i pomostem (proskenion) przeznaczonym na występy aktorów. Miejsce dla chóru (orchestra) uległo zmniejszeniu, a widownia na zboczu wzgórza uformowała się w amfiteatr otaczający orchestrę przedłużonym półkolem kamiennych ław. Teatr był wyposażony w maszynerię umożliwiającą stosowanie różnych efektów widowiskowych (np. w dzwignię do podnoszenia i opuszczania bóstw) oraz w dekoracje malowane na płóciennych płaszczyznach (pinakes) i trójściennych graniastosłupach (periaktoi). Widowiska teatru klasycznego (V w. p.n.e.) odbywały się 2 razy w roku, w okresie świąt religijnych. Połączone były z konkursem dramatycznym. Przedstawienia organizowało i finansowało trzech choregów11, wyznaczonych przez archonta spośród obywateli miasta. Opracowaniem scenicznym zajmował się autor dramatu (od czasów Sofoklesa grał także główną rolę). Zwycięzcę wyznaczało pięciu sędziów. Liczbę aktorów Ajschylos powiększył do dwóch, Sofokles do trzech. Aktorzy występowali w kostiumach o symbolicznym kroju i kolorze, w podwyższającym postać obuwiu (koturny) i peruce (onkos). Używali masek, które orientowały widzów w charakterze i wieku postaci, a jako rezonatory wzmacniały głos. Recytacja aktorów była zbliżona do śpiewu. Przedstawieniom towarzyszyła muzyka instrumentalna. Oprócz teatru dramatycznego istniały w starożytnej Grecji ludowe widowiska farsowe (mimy) wykonywane przez zespoły wędrowne. Formy i konwencje teatru starożytnej Grecji stanowią podstawę europejskiej tradycji teatralnej i są do dziś zródłem inspiracji twórczości teatralnej. Sztukę starożytnej Grecji okresu archaicznego początkowo reprezentowały: ceramika malowana w różnorodne wzory geometryczne (amfory, kratery, dipylońskie wazy), drobne figurki z terakoty, brązu i kości słoniowej oraz architektura domy i małe świątynie w typie megaronu. W VII wieku pod wpływem sztuki Bliskiego Wschodu powstał w ceramice tzw. styl orientalizujący, bogaty we wsch. motywy roślinne i zoomorficzne a w architekturze sakralnej ustalił się typ świątyni z peristazą. W końcu VII wieku powstała monumentalna rzezba w kamieniu, dążąca do przełamania obowiązujących zasad symetrii i prawidłowego oddania ruchu. Pojawiły się szkoły rzezbiarskie o kierunkach doryckim i jońskim. Rozwija się malarstwo wazowe oraz rzemiosło artystyczne: wyroby z brązu (statuetki, naczynia, lustra), terakoty i kości słoniowej, gemmy. W okresie klasycznym rozwinęły się: rzezba wolno stojąca ukazująca ruch, monumentalne malarstwo ścienne, malarstwo wazowe w stylu swobodnym, rzezba w brązie i w kamieniu. W drugiej . powieł. V w. Ateny stały się głównym ośrodkiem sztuki. dokonała się synteza porządków architektonicznych doryckiego i jońskiego. We wnętrzach pojawiła się kolumna koryncka. W rzezbie opracowano kanon postaci ludzkiej. Wspaniale rozwinął się relief wotywny i nagrobny oraz ukształtował się portret syntetyczny. W IV w. zapoczątkowano monumentalizację architektury użytkowej. Powstał nowy typ budowli sakralnej i świeckiej. W rzezbie pojawiły się nowe tematy (akt kobiecy), odmienne ujęcia formalne (m.in. miękki modelunek) oraz przedstawianie zróżnicowanych stanów psychicznych postaci. W portrecie utrwaliły się tendencje realistyczne. W malarstwie sztalugowym pojawiła się nowa tematyka 11 CHOREG [gr.], w gr. miastach-państwach (gł. w Atenach) wyznaczany przez najwyższego urzędnika (archonta) obywatel, mający obowiązek zebrania i przygotowania na swój koszt chóru do wystąpienia w igrzyskach teatralnych lub muzycznych. (m.in. sceny rodzajowe) oraz utrwalił się iluzjonizm, a w malarstwie ceramicznym tzw. styl kerczeński i (południowa Italia). W okresie hellenizmu sztuka grecka (zw. hellenistyczną) stała się różnorodna tematycznie i formalnie przez asymilację elementów, głównie orientalnych, a także bardziej laicka i uniwersalna. Nastąpił rozkwit urbanistyki i budownictwa użytkowego. Rzezba skłaniała się ku naturalizmowi. W kompozycji osiągnięto pełną przestrzenność (spiralny skręt ciała, ruch w głąb). Pogłębiony psychologicznie portret osiągnął pełnię realizmu. Drobną plastykę reprezentowały m.in. figurki terakotowe. Malarstwo sztalugowe odkryło nowe tematy (pejzaż, martwa natura). Ceramika malowana ustąpiła reliefowej, wyciskanej z form. Rozwijało się też rzemiosło artystyczne, m.in. toreutyka12, złotnictwo, gliptyka13. W okresie rzymskim sztuka grecka była coraz częściej anonimowa i mniej oryginalna. Wcześniej jej wpływom ulegała m.in. sztuka etruska i rzymska. W pewnych okresach determinowała styl sztuki perskiej i egipskiej. Jej dziedzictwo przejęła sztuka bizantyjska i koptyjska. Od czasów renesansu sztuka grecka stała się jedną z głównych podstaw sztuki nowożytnej, a zwłaszcza teorii klasycyzmu. Muzyka Grecji starożytnej znana jest głównie ze zródeł pośrednich: archeologicznych, ikonograficznych. (instrumenty), traktatów teoretycznych i dzieł filozoficznych oraz nielicznych zródeł muzycznych, z których najstarsze nie sięgają poza V w. p.n.e. W okresie archaicznym kwitła epika. Pózniej zaznaczył się rozwój śpiewu przy kitary i aulosu, rozkwit liryki monodycznej i chóralnej. W tragediach okresu klasycznego dominowały śpiewy chóru, były też sceny, którym towarzyszył aulos. W okresie hellenistycznym wzmogły się wpływy Orientu (chromatyka, instrumenty strunowe). Muzyka stanowiła obiekt współzawodnictwa na agonach, odgrywała dużą rolę w kulcie bogów. Bogactwo gatunków i muz. form wokalnych i wokalno- instrumentalnych w muzyce starożytnej Grecji wiązało się z różnorodnością form i treści tekstu. Rytm muzyki łączył się ściśle z metrum poezji. System tonalny, opierał się na zstępujących tetrachordach. Greckie pismo nutowe opierało się na literach alfabetu fenickiego lub jońskiego. Instrumenty: lira, kitara, harfa, flet, aulos, fletnia Pana, rogi, trąby, bębny, kołatki. Rozwój teorii muzyki gr. skupiał się wokół kierunków: empirycznego i dedukcyjnego. Zarówno teoria muzyki greckiej, jak i instrumentarium wskazują na związki z kulturami Bliskiego Wschodu i Egiptu. Muzyka starożytnej Grecji, zwłaszcza w swym aspekcie teoretycznym, oddziałała na muzykę europejską. 2.7 Okresy historyczne starożytnego Rzymu W historii starożytnego Rzymu wyróżnia się sześć okresów, które kolejno nazwano: Okresem Archaicznym, Wczesną Republiką, Średnią Republiką, Okresem Upadku Republiki, Wczesnym Cesarstwem i Póznym Cesarstwem (tabela 10). 12 TOREUTYKA [gr.], umiejętność artystycznej obróbki metalu, głównie przy zastosowaniu techniki trybowania, puncowania, cyzelowania. 13 GLIPTYKA [gr.], sztuka rzezbienia rytowanie i rżnięcie szlachetnych i półszlachetnych kamieni (gemma) znana w III tysiącleciu p.n.e. w Mezopotamii. Wysoki poziom artystyczny osiągnęła w II tysiącleciu p.n.e. w kręgu kultury egejskiej (Kreta, Mykeny). Rozkwit w VI w. p.n.e. w Grecji oraz w okresie hellenistycznym i rzymskim. We wczesnym średniowieczu były używane głłównie gemmy antyczne (zdobiące przedmioty kultu, pierścienie biskupie). W czasach nowożytnych rozkwit gliptyki w okresie renesansu (Florencja, Rzym, Mediolan), ponownie w okresie klasycyzmu (XVIII i XIX w.), w związku z zainteresowaniem sztuką antyczną. Główne zbiory gliptyki: Biblioteka Narodowa w Paryżu, Ermitaż w Petersburgu, Galeria Uffizi we Florencji. Obszar miasta Rzymu był zasiedlony od epoki brązu (XVI w. p.n.e.). Na początku epoki żelaza (X IX w.) istniało już kilka osad należących do plemienia Latynów, którzy zamieszkiwali równinę Lacjum między Tybrem, Morzem Tyrreńskim a środkowymi Apeninami. W połowie VIII wieku p.n.e. na obszarze Lacjum zaczęły powstawać miasta-państwa (koncentracja ludności w silnie umocnionych ośrodkach). Mieszkańcy jednej z osad założyli swe miasto (łac. urbs ) na wzgórzu zwanym Palatyn, nadając mu nazwę Roma (Rzym) Tabela 10 OKRESY HISTORYCZNE STAROŻYTNEGO RZYMU Nazwa okresu historycznego Czas, lata Okres archaiczny Ok. 750 - 509 p.n.e. Wczesna Republika 509 396 p.n.e. Średnia Republika 396 133 p.n.e. Upadek Republiki 133 30 p.n.e. Wczesne Cesarstwo 30 p.n.e. 284 n.e. Pózne Cesarstwo 284 476 Okres archaiczny cechuje systematyczne rozszerzanie samego miasta i podporządkowanie Rzymowi mieszkańców przyległych obszarów. W VII w. Rzym podbił lewobrzeżną dolinę Tybru oraz zagarnął saliny u ujścia rzeki, stając się najpotężniejszym miastem latyńskim. Rzymu królewskiego tworzyły rody (łac. gentes) oraz zależni od nich klienci, uprawiający ziemie należące do rodów. Podstawę organizacji politycznej stanowiło 30 terytorialnych kurii. Król (łac. rex) wybierany był przez kurie lub starszyznę rodową; spośród której rekrutował swą radę, senat (łac. senex starzec ). Rozkwit Rzymu spowodował powstanie warstwy rzemieślników i kupców nie objętych strukturą rodowo-klientelarną i średnio zamożnych rolników z obowiązkiem służby wojskowej. Wczesna Republika. W końcu 509 roku p.n.e. monarchia upadła, wskutek przewrotu wewnętrznego i najazdu Etrusków. Konflikty wywoływało zmonopolizowanie władzy przez arystokrację rodową. Niezadowoleni opuścili Rzym i zorganizowali się jako plebs pod wodzą wybranych trybunów plebejskich. Powstanie organizacji plebejskiej, doprowadziły do przekształcenia się arystokracji rodowej w stan patrycjuszy (łac. patricii pochodzący od ojców ; patres senatorzy ). Nie powiodła się próba zniszczenia organizacji plebejskiej: trybunów oraz zgromadzeń plebejskich i ich uchwał w sprawach dotyczących plebsu. Patrycjusze zdołali za to utrzymać monopol władzy i skonsolidować się przez szerszy dostęp do urzędów. Średnia Republika. Zdobycie etruskiego miasta Weje niemal podwoiło obszar państwa rzymskiego i uczyniło je jedną z największych potęg Italii. Mimo wewnętrznych konfliktów Rzym ciągle rozrastał się terytorialnie. Głównym czynnikiem stabilizacji wewnętrznej Rzymu były podboje. Podbój Latynów oraz aneksja Lacjum i Kampanii wykształciła mechanizm wykorzystywania podbojów do rozwiązywania problemów wewnętrznych. Najlepsze ziemie na podbitych terytoriach konfiskowano i dzielono między dotychczasowych obywateli. Z kolei poszkodowani mogli odbijać sobie straty kosztem kolejnych ofiar Rzymu. Prowadzona w latach 327 272 seria wojen pozwoliła Rzymowi na opanowanie całego Półwysu Apenińskiego. Około 30% jego powierzchni znalazło się w bezpośrednim władaniu Republiki (łac. ager Romanus), reszcie narzucono status sprzymierzeńców, wewnętrznie autonomicznych, ale pozbawionych prawa utrzymywania kontaktów z innymi państwami i dostarczających Rzymowi oddziałów pomocniczych. Bogacenie się Rzymu zapewniali sprowadzani masowo niewolnicy oraz napływ zdobyczy wojennych, kontrybucji i danin. Obywatele Rzymu żyli z rozdawnictwa publicznego lub z tzw. zawodu obywatelskiego, tj. sprzedawania swoich głosów na publicznych zgromadzeniach. Te zjawiska były wynikiem napływu bogactw: przekupstwa wyborcze, igrzyska połączone z ucztami, rozdawanie pieniędzy i żywności z okazji pogrzebów itp. były, wraz z wielkimi robotami publicznymi (budowa świątyń, akweduktów, dróg), głównie formą redystrybucji zysków z wojen i wyzysku prowincji dla przedstawicieli warstw niższych. Upadek Republiki. Malejąca liczba obywateli zobowiązanych do służby wojsk. spowodowała rosnące trudności rekrutacyjne. By temu przeciwdziałać oparto armię na zaciągu ochotniczym, niezależnie od cenzusu majątkowego. Proletaryzacja armii zapoczątkowała nową fazę kryzysu: bezrolni legioniści domagali się ziemi. Doprowadziło to do załamania się consensusu traktującego ustrój republikański jako wartość najwyższą, a w konsekwencji do wojen domowych. Kryzysy zewnętrzne i wewnętrzne (powstanie Spartakusa) były rozwiązywane przez tworzenie nadzwyczajnych stanowisk, dających piastującym je osobom władzę nad wielkimi armiami i kontrolę zasobów wielu prowincji, a nawet całego państwa. W konflikcie między Cezarem i Pompejuszem, dążącymi do jedynowładztwa zwyciężył Cezar i rozpoczął generalną przebudowę państwa. Zginął jako ofiara spisku nieprzejednanych republikanów. Adoptowany syn Cezara Antoniusz stał się jedynowładcą. Wczesne Cesarstwo. Podstawą monarchii była władza nad wojskiem, ostatecznie przekształconym z pospolitego ruszenia w armię zawodową. Stąd tytuł imperator [ wódz ], przyjęty przez pierwszego cesarza Oktawiana jako imię i stanowiący część tytulatury jego następców wraz z jego nazwiskiem (Caesar, stąd cesarz) i honorowym przydomkiem Augustus [ dostojny ], pod którym przeszedł do historii (August). Panowanie Augusta było ostatnim okresem wielkich podbojów. Ustalone wówczas granice (Ren, Dunaj, Eufrat) jego następcy rozszerzali wyjątkowo (Brytania, Dacja, pn. Mezopotamia). Armia rzymska przekształciła się w wojsko graniczne strzegące pokoju rzymskiego (łac. pax Romana), który, zinterpretowany jako wyrzeczenie się dalszych podbojów i obrona stanu posiadania, stał się nacz. ideologią państw. za panowania następców Augusta. W zachodniej części imperium następowała przy tym pełna romanizacja przejmowanie ideologii, języka, kultury i form życia zbiorowego (samorządne gminy miejskie) zdobywców. Na Wschodzie, wyższym cywilizacyjnie i zdominowanym przez język i kulturę grecką, proces ten przebiegał wolniej i ograniczał się do przyjmowania rzym. świadomości państw., ale tak skutecznie, że doprowadził do całkowitej identyfikacji Greków z cesarstwem. Nastąpiły dwa wieki spokoju wewnętrznego, rozwoju cywilizacyjnego i bezwzględnej przewagi militarnej nad sąsiadami. Początkiem kryzysu państwa stała się wielka zaraza przyniesiona ze Wschodu w 166, która poczyniła szczególne spustoszenia w armii. Zamordowanie ostatniego cesarza z ramienia senatu, Gordiana III (244), zapoczątkowało stopniowy upadek cesarstwa. Cesarze wojskowi (268 284) nie zdołali stworzyć mechanizmu sukcesji władzy. Był to koniec klasycznej cywilizacji antycznej.. Pózne Cesarstwo. Dioklecjan (284 305), reformator na miarę Oktawiana Augusta, gruntownie przebudował cesarstwo pod kątem potrzeb armii, która (zreorganizowana i powiększona do 500 tys. żołnierzy) dała Rzymowi ostatnie 100 lat supremacji militarnej. Jeszcze większym nowatorem był Konstantyn I Wielki (306 337). Spośród trzech jego wielkich innowacji przyjęcie chrześcijaństwa 312 (które podczas życia trzech pokoleń doprowadziło do pełnej chrystianizacji imperium) miało znaczenie uniwersalne, kładąc podwaliny pod przyszłą cywilizację chrześcijańską. Dwie pozostałe: barbaryzacja armii i założenie Konstantynopola przesądziły o dalszych losach cesarstwa. W 476 roku plemienny król germański piastujący godność wodza naczelnego zdetronizował ostatniego cesarza Zachodu. Cesarstwo wschodnie uniknęło podobnego losu. Dzięki Konstantynopolowi, założonemu nie jako kolejna siedziba cesarska, ale jako prawdziwy Nowy Rzym (włącznie z senatem zrównanym w prawach z senatem starej stolicy), greckojęzyczne wschodnie prowincje zyskały centrum ideowe. Historia rzymska w bizantyjskiej hipostazie przetrwała o 1000 lat rok 476. 2.8 Spędzanie czasu wolnego w starożytnym Rzymie Rzymianie przejęli w pełni i rozszerzyli grecką kulturę spędzania wolnego czasu choć bardziej eksponowali konkurencje militarne. Ich oferta rozrywkowa powiększyła się o wielkie widowiska teatralne dla kilkunastu tysięcy widzów, wyścigi rydwanów, walki z dzikimi zwierzętami i walki gladiatorów. Elementy form spędzania wolnego czasu w cywilizacyjnym rozwoju starożytnego Rzymu prześledzimy według uprzednio przyjętego schematu: turystyka, sport, literatura, teatr, sztuka i muzyka (tabela 11). Turystyka. Starożytni Rzymianie udoskonalili i rozszerzyli terytorialnie turystykę grecką. Wędrówki Rzymian związane były często z podbojami ludów wokół basenu Morza Śródziemnego, zachodniej Europy i części terytorium azjatyckiego. Z obszarów tych systematycznie zwozili do Rzymu trofea wojenne, żywność i niewolników. Podróżowali też dla samej przyjemności podróżowania. Sport. Budowano wiele obiektów sportowych i rozrywkowych, które przetrwały do naszych czasów i nawet dziś budzą wielkie zainteresowanie i podziw. W szczególności były to amfiteatry, które budowano w całym cesarstwie z przeznaczeniem do walk gladiatorów. Największy mógł pomieścić 50 000 widzów. Literatura. Zawiązek rzymskiej literatury w poezji stanowiły ludowe pieśni obrzędowe, bohaterskie i żołnierskie, pieśni religijne. Ich miarą wierszową był tzw. wiersz saturnijski. Początek prozie dały m.in. zapiski cenzorów (commentarii) i pontyfików (annales maximi formuły modlitw, fasti, wydarzenia bieżące), głównie zaś prawo dwunastu tablic14. Początki dramatu są związane z ludową farsą atellaną i mimem. W dalszym rozwoju literatura rzymska uległa wpływom greckim. Początek właściwej literatury wiąże się z wystawieniem w Rzymie (240) tragedii i komedii greckich w łacińskiej przeróbce Liwiusza Andronikusa, który jako tłumacz Odysei i autor chóralnej pieśni religijnej dał również początek epice i liryce rzymskiej. W II w. Rzymianie zetknęli się z filozofią grecką. Zaczęła się rozwijać nauka prawa rzymskiego, wymowa polityczna i sądowa. Ukazały się podręczniki retoryki i rozprawy dotyczące języka, teorii literatury i krytyki literackiej, filozofia, geografia. Od III w. następował stopniowy upadek piśmiennictwa. Wyjątek stanowiło 14 PRAWO DWUNASTU TABLIC, łac. lex duodecim tabularum, najstarsza, z ok. 450 p.n.e., kodyfikacja prawa rzymskiego opracowana przez wybrane specjalne kolegium (decemwirowie), ogłoszona na tablicach wystawionych na widok publiczny. Obejmowało głównie prawo prywatne oraz przepisy z zakresu prawa karnego, procesowego, sakralnego i in. Odznaczało się dużą surowością i formalizmem. prawo i historiografia cesarstwa rzymskiego. Powstawała literatura chrześcijańska. Działali apologeci (m.in. Tertulian, Minucjusz Feliks, Cyprian, Arnobiusz Starszy, Laktancjusz), filozofowie Św. Augustyn, tłumacz Wulgaty Hieronim ze Strydonu, poeci, autorzy hymnów Ambroży i Prudencjusz (Horacy). Ostatnim wielkim dziełem nauki starożytnej było skodyfikowanie, na polecenie Justyniana I Wielkiego, prawa rzymskiego, dokonane przez Triboniana. Tabela 9 ELEMENTY FORM SPDZANIA WOLNEGO CZASU W CYWILIZACYJNYM ROZWOJU STAROŻYTNEGO RZYMU Dziedzina Charakterystyka Turystyka Starożytni Rzymianie udoskonalili i rozszerzyli terytorialnie turystykę grecką. Wędrówki Rzymian związane były często z podbojami ludów wokół basenu Morza Śródziemnego, zachodniej Europy i części terytorium azjatyckiego. Z obszarów tych systematycznie zwozili do Rzymu trofea wojenne, żywność i niewolników. Podróżowali też dla samej przyjemności podróżowania. Sport Budowano wiele obiektów sportowych głównie do walk gladiatorów. Uprawiano też niezbyt męczące sporty (bieganie, rzucanie oszczepem, zapasy) na specjalnie wydzielonych placach. W Rzymie było to Pole Marsowe Literatura Zawiązek rzymskiej literatury w poezji stanowiły ludowe pieśni obrzędowe, bohaterskie i żołnierskie, pieśni religijne Literatura rzymska w okresie Wczesnej Republiki uległa wpływom greckim, wiele dzieł tłumaczono z greki. Oryginalne były popisowe deklamacje, dzieła o architekturze, geograficzne, prawnicze i literatura chrześcijańska. Teatr Teatr wywodził się z obrzędów kultowych. Większość form przejęte z Grecji. Od czasów republiki organizowano igrzyska cyrkowe (wyścigi na wozach, walki zapaśnicze, parady wojsk.) i amfiteatralne (walki gladiatorów, walki z dzikimi zwierzętami, walki okrętów na zalanej wodą arenie). Sztuka Istnieje pełne naśladownictwo sztuki greckiej w ceramice, rzezbie, malarstwie i rzemiośle artystycznym. Sztuka rzymska jest niemal całkowicie anonimowa, jej kontynuację odnajdujemy w sztuce wczesnochrześcijańskiej i bizantyjska. Muzyka W muzyce starożytnego występuje bogate instrumentarium (instrumenty dęte: tuba, bucina, cornu, lituus, tibia, fletnia Pana, organy; strunowe: kitara, harfa, lutnia; także bębny i kołatki). Mimo widocznych wpływów wschodnich zwłaszcza greckich (m.in. frygijskie piszczałki, aleksandryjskie organy wodne) o odrębności muzyki starożytnego Rzymu zadecydowała spuścizna etruska (dęte instrumenty wojskowe) i specyfika kultury Rzymu. Oprócz muzyki kultowej i wojskowej kwitło muzykowanie podczas igrzysk, widowisk teatralnych i uczt. Teatr. Teatr i dramat rzymski wywodzą się, podobnie jak i starożytnej Grecji, z obrzędów kultowych, wcześnie straciły jednak charakter religijny. Do ważniejszych form widowiskowych należały atellany (ludowe farsy o improwizowanym tekście, przeplatane śpiewem) oraz przejęte z Grecji: pantomima i mim15. Od czasów 15 MIM [łac. gr.]: Widowisko farsowe (o treści zaczerpniętej z życia codziennego, oparte na mimice, gestykulacji, improwizowanym dialogu, akrobacji, pieśni i tańcu) oraz powstały z niego w V w. p.n.e. gatunek literacki (krótki republiki organizowano igrzyska cyrkowe (wyścigi na wozach, walki zapaśnicze, parady wojskowe) i amfiteatralne (walki gladiatorów, walki z dzikimi zwierzętami, walki okrętów na zalanej wodą arenie). Wystawiano także, w łacińskich przeróbkach, tragedie i komedie greckie oraz oryginalne dramaty rzymskie, zwłaszcza komedie. W teatrze rzymskim występowały stałe zawodowe zespoły aktorów, rekrutujących się głównie spośród niewolników i wyzwoleńców. Pierwszych aktorów sprowadzono 364 p.n.e. z Etrurii. Zawód aktora uważano za hańbiący. Zła pozycja społeczna aktorów rzymskich, oprócz przyczyn natury społeczno-politycznej, zadecydowała o upadku rzymskiego teatru w okresie cesarstwa. Walki gladiatorów w okresie cesarstwa (początek naszej ery apogeum prześladowania chrześcijan) przerodziły się w krwawe widowiska, ciągnące się tygodniami (najdłuższe, którym przewodniczył Trajan, trwały 117 dni). Rozpoczynały się paradą gladiatorów, którym towarzyszyli kuglarze, tancerze i muzykanci. Następnie odbywały się walki z udziałem dzikich zwierząt. Rzadkie gatunki wystawiano na pokaz, a bardziej pospolite (niedzwiedzie, pantery, byki) zmuszano do walk ze sobą. Urządzano też polowanie na arenie , m.in. strzelając do nich z łuków. Drapieżniki wypuszczano na bezbronnych ludzi, z reguły chrześcijan, których również torturowano na oczach widowni (przybijano do krzyży, palono żywcem). Wiele takich walk przekształcało się w krwawą i bezlitosną masakrę tysięcy zwierząt i ludzi. Po walkach ze zwierzętami występowali komicy i parodyści. Był to ostatni występ dopołudniowy. Właściwe walki gladiatorów rozpoczynały się po południu. Walczących w zależności od rodzaju broni i stroju dzielono na cztery grupy. Aby widowisko było ciekawsze walczyli ze sobą przedstawiciele różnych grup. Zwykle walka trwała do śmierci jednego z zawodników, ale pokonany lub ranny zawodnik mógł prosić o łaskę. O jego życiu lub śmierci decydował przewodniczący po zasięgnięciu opinii publiczności. Sztuka. Początki architektury i plastyki rzymskiej kształtowały się pod wpływem Etrusków, w okresie republiki dominowały wpływy greckie, styl pózny był wynikiem zespolenia sztuki hellenistycznej i sztuki prowincji rzymskich. W architekturze zastosowano nowe materiały budowlane (cegła wypalana, cement). Poza świątyniami są charakterystyczne budowle użyteczności publicznej (m.in. bazyliki, portyki, kurie, termy, teatry, cyrki, amfiteatry), pomniki (łuki triumfalne, kolumny), mury warowne, forum, akwedukty, mosty na arkadowych przęsłach. Rzezba rzymska miała charakter odtwórczy (głównie kopie dzieł greckich).Większą oryginalność wykazywał portret. Wykonywano reliefy historyczne, zdobiące budowle i pomniki. Malarstwo sztalugowe i tablicowe w okresie póznej republiki zostało wyparte przez malarstwo ścienne. Mozaiki wielobarwne lub czarno-białe, wykonywane z sześciennych kostek kamiennych, zdobiły początkowo posadzki, w okresie pózniejszym także i ściany. W rzemiośle artystycznym szczególny rozkwit przeżywała gliptyka, ceramika, szklarstwo i toreutyka. Sztuka rzymska, niemal całkowicie anonimowa, wniosła do pózniejszej sztuki europejskiej wiele trwałych wartości. Jej bezpośrednimi następcami były: sztuka wczesnochrześcijańska i bizantyńska. Muzyka. W muzyce występuje bogate instrumentarium (instrumenty dęte: tuba, bucina, cornu, lituus, tibia, fletnia Pana, organy; strunowe: kitara, harfa, lutnia; także bębny i kołatki). Mimo widocznych wpływów wschodnich zwłaszcza greckich (m.in. frygijskie piszczałki, aleksandryjskie organy wodne) o odrębności muzyki dialog, przeważnie 2-osobowy). Rozkwit mimu literackiego przypadł na okres hellenistyczny (III I w. p.n.e.). W I w. p.n.e. upowszechnił się w Rzymie. starożytnego Rzymu zadecydowała spuścizna etruska (dęte instrumenty wojskowe) i specyfika kultury Rzymu. Oprócz muzyki kultowej (związanej z obrzędami, np. pogrzebowymi) i wojskowej (związanej z uroczystościami, także z działaniami wojennymi) kwitło muzykowanie podczas igrzysk, widowisk teatralnych i uczt. Bibliografia: 1. Pięta J. Pedagogika czasu wolnego, AlmaMer, Warszawa 2008. 2. Multimedialna encyklopedia, PWN, 2009.