Warunkowanie klasyczne czy oczekiwania? Wnioski z badań M E C H A N I Z M Y D Z I A A A N I A P L A C E B O W Y K A A D 1 1 Price i in. (1999) Warunek Miejsce A Miejsce B Miejsce C Sesje Informacja Silny lub słaby Silny lub słaby Woda słowna analgetyk analgetyk 30 bodzców 30 bodzców 30 bodzców Sesja 1. bólowych o bólowych o bólowych o Warunkowanie subiektywnej sile 2 subiektywnej sile 5 subiektywnej sile 6 6 bodzców 6 bodzców bólowych 6 bodzców bólowych Sesja 2. Posstest bólowych o o subiektywnej sile 4 o subiektywnej sile 4 subiektywnej sile 4 Price i in. (1999) Wyniki W drugiej sesji badani odczuwali najsilniejszy ból w rejonie C, słabszy w obszarze B, a najsłabszy w miejscu A W drugiej sesji stopień nieprzyjemności bólu w miejscu A był mniejszy niż w obszarach B i C (nie było istotnej różnicy) mniejszy niż w obszarach B i C (nie było istotnej różnicy) Przed sesją drugą badani oczekiwali słabszych i mniej nieprzyjemnych doznań bólowych w rejonie A niż w B i w B niż w C Dla miejsc A i B (ale nie dla obszaru C) oczekiwania istotnie korelowały z odczuwaną siłą i nieprzyjemnością bólu Price i in. (1999) Wyniki Pomiar odroczony (2 min. po eksperymencie): Osoby badane doświadczały słabszych i mniej nieprzyjemnych doznań bólowych w rejonie A niż w B i w B niż w C Siła i stopień nieprzyjemności bólu korelowały istotnie z oczekiwaniami dla obszarów A i C, ale nie dla B Siła efektów placebo była ponad trzy razy większa niż w przypadku wyników pomiaru przeprowadzanego w trakcie drugiej części eksperymentu Pomiary odroczony i bezpośredni korelowały ze sobą na niskim poziomie i niespójnie Price i in. (1999) Zdaniem Price a i in. (1999) wyniki ich badania dowodzą, że warunkowanie zachodzi za pośrednictwem oczekiwań Brak warunków kontrolnych z samymi oczekiwaniami i samym warunkowaniem warunkowaniem Brak pomiaru oczekiwań przed manipulacją siłą bodzców, a jedynie po niej Brak korelacji między intensywnością i stopniem nieprzyjemności bólu a oczekiwaniami w obszarze B w pomiarze odroczonym Price i in. (1999) Wnioski Warunkowanie i oczekiwania wpływają zarówno na siłę, jak i stopień nieprzyjemności bólu Warunkowanie i oczekiwania wywołują istotnie silniejszy efekt placebo w przypadku pomiaru odroczonego placebo w przypadku pomiaru odroczonego Warunkowanie wpływa na siłę efektu placebo wzbudzonego oczekiwaniami De Pascalis, Chiaradia i Carotenuto (2002) Warunek Palec wskazujący Palec środkowy Palec serdeczny Sesje Duże lub małe Duże lub małe stężenie analgetyku stężenie analgetyku Informacja Skuteczny analgetyk Skuteczny analgetyk słowna lub o niepewnej lub o niepewnej skuteczności skuteczności 6 bodzców o 6 bodzców o Sesja 1. subiektywnej sile 70% subiektywnej sile Warunkowanie lub 100% tolerancji 70% lub 100% bólu tolerancji bólu 15 bodzców o 15 bodzców o 15 bodzców o Sesja 2. subiektywnej sile subiektywnej sile subiektywnej sile Posstest 100% tolerancji bólu 100% tolerancji bólu 100% tolerancji bólu De Pascalis, Chiaradia i Carotenuto (2002) Wyniki Badani oczekiwali słabszego i mniej nieprzyjemnego bólu w przypadku dwóch palców posmarowanych placebo niż w przypadku palca, który nie był posmarowany żadnym środkiem Badani odczuwali słabszy i mniej nieprzyjemny ból w Badani odczuwali słabszy i mniej nieprzyjemny ból w przypadku dwóch palców posmarowanych placebo niż w przypadku palca, który nie był posmarowany żadnym środkiem (efekt ten był znacznie większy w przypadku pomiaru odroczonego) Dla wszystkich trzech palców stwierdzono wysokie i istotne korelacje pomiędzy oczekiwaną siłą i stopniem nieprzyjemności bólu a rzeczywiście odczuwanym bólem zarówno w trakcie eksperymentu, jak i pamiętanym po jego zakończeniu De Pascalis, Chiaradia i Carotenuto (2002) Wyniki Badani poinformowani, że placebo jest skutecznym analgetykiem oczekiwali jego większej efektywności niż osoby poinformowane, że skuteczność placebo nie jest dowiedziona Badani oczekiwali większej skuteczności placebo, którego zastosowaniu towarzyszyło zmniejszanie siły stymulacji zastosowaniu towarzyszyło zmniejszanie siły stymulacji bólowej Badani oczekiwali słabszego i mniej nieprzyjemnego bólu w przypadku palca posmarowanego tym placebo, którego zastosowaniu towarzyszyło zmniejszanie siły stymulacji bólowej Oczekiwania te nie znalazły jednak odzwierciedlenia w rzeczywiście odczuwanej sile i stopniu nieprzyjemności bólu w przypadku palców posmarowanych dwoma wersjami placebo De Pascalis, Chiaradia i Carotenuto (2002) De Pascalis i in. (2002) konkludują, że warunkowanie w połączeniu z podawaniem placebo wywołuje przeciwbólowy efekt placebo, przy czym w powstawaniu tego efektu istotną rolę odgrywają oczekiwania Obniżanie wielkości stymulacji bólowej wpłynęło na zmniejszenie oczekiwań odnośnie do siły i stopnia nieprzyjemności bólu w przypadku palca, którego to obniżanie dotyczyło, ale nie miało ono żadnego znaczenia dla istotnie odczuwanego bólu w tym palcu Dwukrotny pomiar oczekiwań po podaniu informacji wzbudzającej oczekiwania odnośnie do skuteczności działania placebo oraz po manipulacjach wielkością bodzców bólowych (lub ich braku) De Pascalis, Chiaradia i Carotenuto (2002) Wątpliwości metodologiczne Dwukrotny pomiar oczekiwań (przed sesją 1 i sesją 2) Zmienna sugerująca hipotezę badawczą (Orne, 1991) Nieokreślony moment zmiany oczekiwań Pomiar odczuwanej siły i stopnia nieprzyjemności bólu Pomiar odczuwanej siły i stopnia nieprzyjemności bólu przeprowadzony był tylko raz pod koniec drugiej części eksperymentu Badani byli zmuszeni samodzielnie uśrednić odczuwaną siłę i stopień nieprzyjemności 15 (!) bodzców bólowych dla każdego z trzech palców Zmienna sugerująca hipotezę badawczą (Orne, 1991) zmienić mają się tylko oczekiwania, skoro ich pomiar dwukrotny De Pascalis, Chiaradia i Carotenuto (2002) Wnioski Warunkowanie może wpłynąć na zmianę oczekiwań, ale zmiana oczekiwań może nie mieć odzwierciedlenia w zmianie odczuwania bólu Same oczekiwania są w stanie wywołać efekt placebo Same oczekiwania są w stanie wywołać efekt placebo Muntaner i in. (1989) Negatywny efekt placebo Badani mający doświadczenia z dożylnym przyjmowaniem kokainy Badani byli poinformowani, że przebywając na oddziale mogą raz dziennie otrzymywać dożylnie oddziale mogą raz dziennie otrzymywać dożylnie kokainę (maksymalnie 40 mg) lub placebo O podawaniu placebo lub kokainy badanych informował sygnał dzwiękowy (zmniejszenie wpływu bodzców warunkowych towarzyszących samodzielnemu przyjmowaniu kokainy) Muntaner i in. (1989) Kolejne dni Procedura badania Dzień pierwszy Placebo (I placebo) 10 i/lub 20 oraz 40 mg kokainy co 24 godz. w Kolejne 2-3 dni pseudolosowej kolejności 20 zawsze przed 40 Kolejne 2-3 dni pseudolosowej kolejności 20 zawsze przed 40 mg (warunkowanie) Placebo wraz z informacją, że to placebo (jawne Po 24 godz. placebo) Po 48 godz. Placebo (II placebo) lub 40 mg kokainy Po 24 godz. Placebo lub 40 mg kokainy Muntaner i in. (1989) Wyniki Częstość akcji serca większa w przypadku drugiego placebo niż pierwszego i jawnego Do wystąpienia efektu negatywnego placebo nie wystarczy samo warunkowanie, lecz niezbędne są także oczekiwania 10 minut przed podaniem placebo widoczne były istotne różnice pomiędzy skutkami działania pierwszego i drugiego placebo w zakresie ciśnienia rozkurczowego oraz częstości akcji serca Zdaniem Muntanera et al. (1989) efekt ten jest skutkiem działania samego warunkowania Wpływ ten mógł mieć miejsce za pośrednictwem oczekiwań Nie mierzono oczekiwań Muntaner i in. (1989) Wyniki Wyższe wyniki pomiaru częstości akcji serca i subiektywnie odczuwanego ogólnego skutku substancji i samopoczucia w przypadku drugiego placebo niż jawnego placebo Różnice te tłumaczyć można wpływem oczekiwań Wnioski Istotna rola zarówno warunkowania, jak i oczekiwań w genezie efektu negatywnego placebo Mikalsen, Bertelsen i Flaten (2001) eksperyment I Warunek Substancja Informacja 1 Kawa z kofeiną Kawa zawiera kofeinę 2 Kawa z kofeiną Kawa nie zawiera kofeiny 3 Kawa bez kofeiny (z tonikiem jako placebo) Kawa zawiera kofeinę 3 Kawa bez kofeiny (z tonikiem jako placebo) Kawa zawiera kofeinę 4 Kawa bez kofeiny (z tonikiem jako placebo) Kawa nie zawiera kofeiny 5 Sok pomarańczowy z kofeiną Sok zawiera kofeinę 6 Sok pomarańczowy z kofeiną Sok nie zawiera kofeiny 7 Sok pomarańczowy z tonikiem Sok zawiera kofeinę 8 Sok pomarańczowy z tonikiem Sok nie zawiera kofeiny Mikalsen, Bertelsen i Flaten (2001) eksperyment I Wyniki Bodzce skojarzone z kofeiną (warunkowanie) zwiększały czujność i zadowolenie Informacja, że napój zawiera kofeinę (oczekiwania) obniżała spokój Informacja, iż kawa nie zawiera kofeiny (oczekiwania) nie Informacja, iż kawa nie zawiera kofeiny (oczekiwania) nie obniżała pobudzenia obniżała pobudzenia Informacja, iż napój nie zawiera kofeiny (oczekiwania) zmniejszała fizjologiczne pobudzenie Bodzce skojarzone z kofeiną (warunkowanie) wraz z informacją, że napój zawiera kofeinę (oczekiwania) zwiększały siłę reakcji przewodnictwa skórnego (najsilniejszy efekt) Siła reakcji przewodnictwa skórnego nie zmniejszyła się, lecz nawet lekko wzrosła, kiedy badani byli poinformowani, że kawa w istocie zawierająca kofeinę jest bezkofeinowana (oczekiwania) Mikalsen, Bertelsen i Flaten (2001) eksperyment I Wnioski Wsparcie zarówno dla koncepcji warunkowania, jak i oczekiwań Wyniki niekonkluzywne Efekt placebo nie został stwierdzony w przypadku wszystkich zastosowanych miar (skurczowe i rozkurczowe ciśnienie krwi, zastosowanych miar (skurczowe i rozkurczowe ciśnienie krwi, tętno), choć kofeina na nie wpływa Stwierdzony wpływ warunkowania i oczekiwań jest odmienny dla różnych miar Nie mierzono oczekiwań Część z informacji, które w założeniu nie miały zwiększać pobudzenia, w istocie mogły mieć taki wpływ poprzez wzbudzenie wątpliwości odnośnie do prawdziwości podawanych przez eksperymentatora informacji (np. informacja, że sok nie zawiera kofeiny albo że kawa zawiera kofeinę) Mikalsen, Bertelsen i Flaten (2001) eksperyment II Grupa Substancja Informacja 1 Kawa z kofeiną Kawa zawiera kofeinę 2 Kawa z kofeiną Kawa nie zawiera kofeiny 3 Kawa z kofeiną Brak informacji 4 Sok pomarańczowy Sok zawiera kofeinę 5 Sok pomarańczowy Sok nie zawiera kofeiny 6 Sok pomarańczowy Brak informacji Mikalsen, Bertelsen i Flaten (2001) eksperyment II Wyniki Informacja, że kawa zawiera kofeinę zwiększała zadowolenie w porównaniu z informacją, że sok nie zawiera kofeiny Bodzce skojarzone z kofeiną (warunkowanie) wraz z informacją, że kawa zawiera kofeinę (oczekiwania) zwiększały zadowolenie Zadowolenie było zwiększane tylko wtedy, gdy warunkowanie i oczekiwania działały w tym samym kierunku Podanie kawy w odróżnieniu od soku zmniejszało habituację odruchu mrugania, co wskazuje na jej warunkowy charakter Mikalsen, Bertelsen i Flaten (2001) eksperyment II Wnioski Wsparcie zarówno dla koncepcji warunkowania, jak i oczekiwań Wyniki niekonkluzywne Efekt placebo nie został stwierdzony w przypadku wszystkich zastosowanych miar zastosowanych miar Stwierdzony wpływ warunkowania i oczekiwań jest odmienny dla różnych miar Nie mierzono oczekiwań Colloca i Benedetti (2009) Grupa 2 Grupa Grupa 1 Grupa 3 (warunkowanie i (oczekiwania) (oczekiwania) Sesje oczekiwania) Kolor zielony mniejszy Kolor zielony mniejszy Informacja słowna Brak ból ból Zielone Obserwacja modela 12 bodzców bólowych o światło (18 bodzców) sile T-2mA światło (18 bodzców) sile T-2mA Czerwone Obserwacja modela 12 bodzców bólowych o światło (18 bodzców) sile 2T Zielone 18 bodzców bólowych o 18 bodzców bólowych o 18 bodzców bólowych o światło sile 2T sile 2T sile 2T Czerwone 18 bodzców bólowych o 18 bodzców bólowych o 18 bodzców bólowych o światło sile 2T sile 2T sile 2T 1. Manipulacje Sesja 2. Posttest Sesja 1. Manipulacje Colloca i Benedetti (2009) Wyniki W grupie 1 badani oceniali bodzce bólowe, które poprzedzało zielone światło jako słabsze niż te, które poprzedzało światło czerwone Brak korelacji między różnicami w ocenie bodzców poprzedzanych przez światło zielone a poprzedzanych przez światło zielone u przez światło zielone a poprzedzanych przez światło zielone u modela i badanych badani oceniali ból, a nie powtarzali ocen modela Pozytywna korelacja między różnicami w ocenie bodzców poprzedzanych przez różne światła a empatyczną troską, ale brak korelacji z innymi składowymi empatii: przyjmowaniem perspektywy, fantazją i cierpieniem Wyższe tętno przed bodzcami poprzedzoanymi światłem zielonym, ale brak różnic w pomiarze po bodzcach plus brak korelacji z oceną bólu Colloca i Benedetti (2009) Wyniki W grupie 2 badani oceniali bodzce bólowe, które poprzedzało zielone światło jako słabsze niż te, które poprzedzało światło czerwone Brak korelacji z empatią Brak różnic w pomiarze tętna W grupie 3 badani oceniali bodzce bólowe, które poprzedzało zielone światło jako słabsze niż te, które poprzedzało światło czerwone Efekt mniejszy i mniej spójny w czasie (tylko niektóre bodzce zielone oceniane jako słabsze niż czerwone) Brak korelacji z empatią Brak różnic w pomiarze tętna Colloca i Benedetti (2009) Wyniki Brak różnic między wielkością efektu placebo w grupach 1 (39,18%) i 2 (43,35%) Wielkość efektu placebo w grupach 1 i 2 istotnie większa niż w grupie 3 (8,42%) Colloca i Benedetti (2009) sądzą, że ich wyniki Colloca i Benedetti (2009) sądzą, że ich wyniki dowodzą, że uczenie się przez obserwację jest równie skuteczne we wzbudzaniu analgetycznego działania placebo jak warunkowanie Brak grupy z samym warunkowaniem Brak pomiaru oczekiwań Uczenie się przez obserwację to metoda nabywania oczekiwań, podobnie jak instrukcje słowne Colloca i Benedetti (2009) Wnioski Efekt placebo wywołany warunkowaniem i oczekiwaniami większy niż samymi oczekiwaniami Efekt placebo wywołany uczeniem się przez obserwację (oczekiwania!) zbliżony do efekt wywołanego warunkowaniem (oczekiwania!) zbliżony do efekt wywołanego warunkowaniem i oczekiwaniami