Geografia fizyczna. Poziom rozszerzony
PLAN WYNIKOWY NAUCZANIA GEOGRAFII FIZYCZNEJ  POZIOM
ROZSZERZONY
Temat z Temat lekcji Szczegółowe osiągnięcia ucznia.
podręcznika Wymagania programowe podstawowe Wymagania programowe ponadpodstawowe
I. 1. Geografia 1.Geografia jako Uczeń: Uczeń:
jako nauka. nauka. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: geografia - rozumie zasięg i wzajemne powiązania powłok
epigeosfera, krajobrazowych Ziemi,
- opisuje przedmiot badań dyscyplin geografii - omawia związki nauk geograficznych z innymi
fizycznej i ekonomicznej, naukami.
- wyró\
nia nauki pomocnicze, z których
dorobku korzysta geografia.
I. 2. y
ródła 2. y
ródła informacji Uczeń: Uczeń:
informacji geograficznej. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: obserwacja, - wymienia zastosowanie ró\
nych metod
geograficznej. pomiar, wywiad, ankieta, eksperymenty zbierania informacji geograficznych,
naukowe, symulacje komputerowe; - wyjaśnia i opisuje rolę, jaką pełnią Systemy
- wyró\
nia pośrednie i bezpośrednie z
ródła Informacji Geograficznej (GIS) w gromadzeniu i
informacji geograficznych, przetwarzaniu danych,
- stosuje w praktyce ró\
ne rodzaj obserwacji, - wykorzystuje internet i multimedialne programy
- wymienia sposoby wykorzystywania zdjęć komputerowe jako z
ródło aktualnej wiedzy
lotniczych i obrazów satelitarnych, geograficznej,
- wyjaśnia, jakich informacji o świecie - tworzy bazy danych na podstawie ró\
nych z
ródeł
1
dostarczają współczesne mapy, informacji geograficznych.
- ocenia stan środowiska przeprowadzając
obserwacje bezpośrednie i pośrednie.
I. 3. Mapa i jej 3. Mapa i jej Uczeń: Uczeń:
elementy. elementy składowe. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: kartografia, - rozumie i wyjaśnia pojęcia: odwzorowania
mapa, plan, odwzorowanie kartograficzne, konwencjonalne, siatka topograficzna,
skala, legenda, siatka kartograficzna, siatka współrzędne prostokątne,
geograficzna, długość i szerokość - rozró\
nia i klasyfikuje odwzorowania
geograficzna, kartograficzne,
- wymienia i nazywa elementy składowe mapy, - opisuje proces powstawania mapy i wyjaśnia
- wyró\
nia i opisuje elementy siatki rolę generalizacji,
geograficznej i kartograficznej, - przelicza skalę polową,
- definiuje szerokość i długość geograficzną, - klasyfikuje mapy ze względu na skalę i na treść.
- wymienia i opisuje odwzorowania
kartograficzne,
- rozró\
nia podstawowe rodzaje siatek
kartograficznych na podstawie opisu lub
rysunku,
- określa długość i szerokość geograficzną
dowolnego miejsca na Ziemi,
- wyró\
nia i stosuje w praktyce ró\
na rodzaje
skal,
- porównuje i szereguje skale,
- opisuje elementy legendy,
- oblicza rozciągłość południkową i
równole\
nikową.
4. Czytamy mapę Uczeń: Uczeń:
topograficzną i - rozumie i wyjaśnia pojęcia: mapa - rozumie i wyjaśnia pojęcie: profil
turystyczną topograficzna, mapa turystyczna, legenda, hipsometryczny,
rzez
ba terenu, - określa współrzędne prostokątne,
- wymienia ró\
nice pomiędzy mapą - oblicza powierzchnię wybranego obszaru,
topograficzną a turystyczną, - wyró\
nia formy rzez
by na mapie, analizując
2
- omawia i czyta legendę, układ poziomic,
- rozpoznaje obiekty na podstawie legendy i - oblicza wysokość względną i bezwzględną,
opisu, - porównuje dwa obszary wybrane z mapy,
- wyznacza kierunki główne i pośrednie na - wykreśla profil hipsometryczny,
mapie, - posługuje się mapą w terenie,
- rozwiązuje zadania z zastosowaniem skali, - wyznacza szlak turystyczny,
- poprawnie czyta rysunek poziomicowy na - oblicza czas wędrówki,
mapie, - wykorzystuje skalę do rozwiązywania zadań
- opisuje dowolny obszar na podstawie mapy, praktycznych,
- orientuje mapę w terenie, - formułuje zale\
ności przyczynowo-skutkowe
- wykorzystuje kompas i busolę dla orientacji między elementami środowiska geograficznego,
mapy w terenie, - projektuje zagospodarowanie wybranego
- czyta i interpretuje mapę topograficzną i obszaru.
turystyczną,
- dostrzega i określa związki przyczynowo-
skutkowe między elementami środowiska na
danym terenie na podstawie mapy,
- podaje przykłady gospodarczego
wykorzystania obszaru,
- ocenia rolę mapy turystycznej jako wa\
nego
z
ródła wiedzy o danym regionie.
I. 4. Metody 5. Metody prezentacji Uczeń: Uczeń:
prezentacji wyników badań. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: cecha ilościowa, - wyró\
nia mapy wykonane ró\
nymi metodami
wyników badań. cecha jakościowa, izolinia (izarytma), jakościowymi i ilościowymi,
sygnatura, kartogram, kartodiagram, szraf, - dokonuje interpolacji polowej,
- dzieli metody przedstawiania cech na mapach - wykreśla izarytmy;
na jakościowe i ilościowe, - dobiera właściwą metodę do zaprezentowania
- omawia i podaje przykłady zastosowania zjawiska na mapie,
metod jakościowych: metody sygnaturowej, - opisuje zalety Systemu Informacji
zasięgów, powierzchniowej, Geograficznej,
- omawia i podaje przykłady zastosowania - charakteryzuje rolę analiz i symulacji
metod ilościowych: metody izarytmicznej, komputerowych oraz ich praktyczne znaczenie w
3
kropkowej, kartogramu, kartodiagramu, \
yciu codziennym.
- opisuje przykłady wykorzystania mapy w
\
yciu codziennym.
II. 1. Układ 6. Budowa Uczeń: Uczeń:
Słoneczny, Wszechświata. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: Wszechświat, - rozumie i wyjaśnia pojęcia: epicykle, parsek
zaćmienia. Układ Słoneczny. kosmos, galaktyki, ciała niebieskie, planeta, (pc),
gwiazda, rok świetlny; mgławice, planetoidy, - charakteryzuje najwa\
niejsze etapy rozwoju
komety, meteory, Droga Mleczna, wiedzy astronomicznej,
- wyró\
nia najbardziej znane teorie powstania - wyró\
nia i porównuje jednostki astronomiczne
Wszechświata, odległości,
- opisuje dokonania Ptolemeusza i Kopernika, - wymienia nazwy wa\
niejszych księ\
yców planet
- wyjaśnia pojęcia: układ geocentryczny, układ Układu Słonecznego,
heliocentryczny, i dokonuje ich porównania, - podaje parametry fizyczne Słońca, Księ\
yca i
- opisuje budowę naszej galaktyki, planet Układu Słonecznego,
- wymienia we właściwej kolejności planety - charakteryzuje i porównuje planety Układu
Układu Słonecznego, Słonecznego,
- wyró\
nia podział planet na wewnętrzne i - opisuje i ocenia cel wypraw i badań Marsa,
zewnętrzne, - omawia fazy księ\
yca,
- charakteryzuje i porównuje planety Układu - wyjaśnia zjawiska zaćmienia Słońca i Księ\
yca,
Słonecznego na podstawie zestawienia wykonując własnoręczny rysunek,
tabelarycznego prezentującego cechy planet, - wyró\
nia i charakteryzuje mniejsze ciała
- podaje przykłady oddziaływania ciał niebieskie,
niebieskich na Ziemię i \
ycie Ziemian. - podaje przykłady i skutki kolizji komet i
meteorytów z Ziemią,
- opisuje kometę Halleya,
- analizuje wpływ badań Kosmosu na
kształtowanie się poglądów dotyczących Ziemi i
innych ciał niebieskich.
4
II. 2. Ruch 7. Ruch obiegowy Uczeń: Uczeń:
obiegowy Ziemi i Ziemi i jego - rozumie i wyjaśnia pojęcia: ekliptyka, rok - formułuje zale\
ność pomiędzy zmianą
jego następstwa. następstwa. zwrotnikowy, aphelium, peryhelium, wysokości Słońca nad horyzontem w ciągu roku
- wyró\
nia podstawowe cechy ruchu a wydzieleniem stref oświetlenia Ziemi oraz pór
obiegowego Ziemi, w tym kształt orbity, kąt roku
nachylenia osi ziemskiej i czas jego trwania, - charakteryzuje na podstawie rysunku
- wymienia i omawia konsekwencje ruchu oświetlenie Ziemi w ró\
nych porach roku,
obiegowego, - wyjaśnia zjawisko  białych nocy ,
- opisuje, korzystając ze schematu, obieg - formułuje zale\
ności między wysokością Słońca
Ziemi dookoła Słońca, w południe i szerokością geograficzną w
- wyró\
nia dni górowania Słońca w zenicie na poszczególnych porach roku,
równiku, Zwrotniku Raka, Kozioro\
ca, - wyznacza szerokość geograficzną na podstawie
- nazywa i charakteryzuje strefy oświetlenia wielkości kąta padania promieni słonecznych w
Ziemi, pierwszych dniach astronomicznych pór roku,
- opisuje zale\
ność natę\
enia promieniowania - charakteryzuje konsekwencje przyrodnicze
słonecznego od szerokości geograficznej, zró\
nicowanego oświetlenia Ziem.
- opisuje oświetlenie Ziemi w pierwszych
dniach astronomicznych pór roku,
- oblicza wysokość górowania Słońca w
pierwszych dniach astronomicznych pór roku.
II. 3. Ruch 8. Ruch obrotowy Uczeń: Uczeń:
obrotowy Ziemi i Ziemi i jego - rozumie i wyjaśnia pojęcia: ruch obrotowy, - wyjaśnia ró\
nicę miedzy dobą gwiazdową a
jego następstwa. następstwa. doba słoneczna, doba gwiazdowa, prędkość słoneczną,
kątowa, siła Coriolisa, - opisuje widomą wędrówkę Słońca nad
- wymienia cechy ruchu obrotowego Ziemi, horyzontem,
- wymienia i omawia konsekwencje ruchu - wyjaśnia wpływ siły Coriolisa na zjawiska
obrotowego Ziemi, przyrodnicze,
 rozró\
nia prędkość kątową i liniową, - opisuje ruch precesyjny osi ziemskiej,
 określa kierunek odchylenia swobodnie - charakteryzuje wpływ ruchu obrotowego Ziemi
przemieszczających się ciał, spowodowany na \
ycie i działalność człowieka.
działaniem siły Coriolisa.
5
II. 4. Kształt i 9. Kształt i rozmiary Uczeń: Uczeń:
rozmiary Ziemi, Ziemi, współrzędne - rozumie i wyjaśnia pojęcia: elipsoida - analizuje dowody na kształt Ziemi,
współrzędne geograficzne. obrotowa, geoida, długość i szerokość - ocenia konsekwencje rozciągłości południkowej
geograficzne. geograficzna, i równole\
nikowej,
- wymienia przykłady poglądów, i ich - oblicza współrzędne geograficzne na podstawie
ewolucję, dotyczących kształtu i rozmiaru ró\
nic czasu i wysokości górowania Słońca.
Ziemi,
- opisuje kształt i rozmiary Ziemi,
- wyró\
nia podstawowe parametry Ziemi
(średni promień ziemski, długość równika,
powierzchnia itd.),
- określa współrzędne geograficzne,
- oblicza rozciągłość południkową i
równole\
nikową.
II. 5 Czas. 10. Rachuba czasu na Uczeń: Uczeń:
Ziemi. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: górowanie - rozumie i wyjaśnia pojęcia: doba cywilna, rok
Słońca, południe słoneczne, doba słoneczna, księ\
ycowy,
czas słoneczny (miejscowy), strefowy, - opisuje zasadę stosowania zegara słonecznego,
urzędowy (letni i zimowy), kalendarz - wyznacza przebieg międzynarodowej linii
słoneczny, juliański, gregoriański, zmiany daty i podaje właściwą datę przy
 oblicza ró\
nicę czasu słonecznego przemieszczaniu się przez tę linię w ró\
nych
(miejscowego) między dowolnymi punktami, kierunkach,
- oblicza czas słoneczny dowolnego miejsca na - oblicza długość geograficzną miejsca na
Ziemi na podstawie ró\
nicy długości podstawie ró\
nicy czasu słonecznego,
geograficznych, - charakteryzuje zasady tworzenia ró\
nych
 wskazuje na mapie przebieg kalendarzy,
międzynarodowej linii zmiany daty, - wyjaśnia genezę nazewnictwa polskich
- wyznacza na mapie strefy czasu, miesięcy w kalendarzu.
- wymienia nazwy europejskich stref czasu,
- wyznacza czas strefowy,
- porównuje kalendarz juliański i
gregoriańskim,
6
- wyznacza lata przestępne w kalendarzu
gregoriańskim.
III. 1. Powstanie 11. Teorie na temat Uczeń: Uczeń:
Ziemi. powstania Ziemi. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: - rozumie i wyjaśnia pojęcia: pasy Van Allena,
Właściwości pogląd kreacjonistyczny, hipoteza wiatr słoneczny,
magnetosfery. kontrakcyjna, teoria akrecji, Wielki Wybuch, - charakteryzuje budowę kratonu,
kratony, magnetosfera, - ocenia rolę powstania pola magnetycznego w
- przedstawia i porównuje teorie na temat rozwoju świata \
ywego na Ziemi,
powstania Ziemi, - wyjaśnia rolę pola magnetycznego w
- omawia proces formowania się litosfery, zatrzymywaniu wiatru słonecznego
- wymienia nazwy i wskazuje rozmieszczenie
prekambryjskich kratonów na Ziemi,
- umiejscawia rozwój biosfery w historii
powstania Ziemi,
- opisuje właściwości magnetosfery,
- wyjaśnia rolę pola magnetycznego jako
warstwy ochronnej.
III. 2. Budowa i 12. Budowa i Uczeń: Uczeń:
właściwości właściwości wnętrza - rozumie i wyjaśnia pojęcia: litosfera, - charakteryzuje przyczyny i podaje przykłady
wnętrza Ziemi. Ziemi. astenosfera, płaszcz ziemski, jądro (barysfera), zmian wielkości stopnia geotermicznego w
strefy nieciągłości, badania geofizyczne, Polsce i na świecie,
stopień geotermiczny, warstwa perydotytowa, - analizuje, na podstawie mapy, rozmieszczenie
- wyró\
nia podstawowe metody badania złó\
ró\
nych surowców na świecie i przypisuje je
wnętrza Ziemi, do właściwego kompleksu osadowego lub
- opisuje warstwową budowę wnętrza Ziemi, krystalicznego.
- opisuje zmienność podstawowych
właściwości fizycznych we wnętrzu Ziemi,
- podaje wartości temperatury, gęstości i
ciśnienia we wnętrzu Ziemi,
- omawia skład chemiczny skorupy ziemskiej,
- porównuje cechy skorupy kontynentalnej i
7
oceanicznej,
- na podstawie schematu określa zasięg
warstw, nazwy i lokalizuje powierzchnie
nieciągłości,
- opisuje cechy budowy poszczególnych
warstw,
- opisuje tendencje zmian właściwości
fizycznych we wnętrzu Ziemi.
III. 3. Tektonika 13. Tektonika płyt Uczeń: Uczeń:
płyt litosfery. litosfery. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: tektonika, - rozumie i wyjaśnia pojęcie: uskoki
geosfera, procesy endogeniczne, strefa ryftu, transformacyjne,
strefa subdukcji, prądy wznoszące, komórki - charakteryzuje mechanizm działania prądów
konwekcyjne, konwekcyjnych magmy,
- opisuje podstawowe zało\
enia teorii tektoniki - opisuje budowę stref ryftu i subdukcji i procesy,
płyt litosfery, które w nich zachodzą,
- charakteryzuje hipotezę dryfu kontynentów - wyjaśnia proces powstania uskoków
Wegenera, transformacyjnych,
- wskazuje na mapie tektonicznej świata płyty - wyjaśnia genezę Hawajów,
litosfery, grzbiety śródoceaniczne, strefy - wskazuje na mapie tektonicznej miejsca, w
subdukcji i ryftów, których litosfera jest najmłodsza i najstarsza.
- omawia mechanizm wędrówki płyt litosfery,
- na podstawie schematu opisuje procesy
zachodzące na granicy płyt litosfery,
- wyró\
nia na schemacie strefy ryftów i
subdukcji.
III. 4. Metody 14. Metody Uczeń: Uczeń:
określania wieku określania wieku - rozumie i wyjaśnia pojęcia: zasada - rozumie i wyjaśnia pojęcia:
skał i badań skał i badań dziejów aktualizmu geologicznego, ewolucjonizm, katastrofizm, neokatastrofizm, paleontologia,
dziejów Ziemi. Ziemi. geologia historyczna, stratygrafia, - porównuje metody datowania względnego i
paleogeografia, skamieniałości przewodnie, bezwzględnego skał,
wiek względny i bezwzględny, - dobiera właściwą metodę do określania wieku
8
- porównuje rolę skamieniałości i skał,
skamieniałości przewodnich w odtwarzaniu - określa wiek geologiczny ka\
dego obszaru na
dziejów geologicznych Ziemi, świecie,
- charakteryzuje zasadę aktualizmu - analizuje teorie wyjaśniające przyczyny
geologicznego, okresów wielkiego wymierania.
- wyró\
nia metody określania wieku
względnego i bezwzględnego skał.
III. 5. Ewolucja 15. Charakterystyka Uczeń: Uczeń:
Ziemi i \
ycia. ery prekambryjskiej, - przedstawia podział dziejów Ziemi na ery i - charakteryzuje zmiany w rozmieszczeniu lądów
paleozoicznej okresy, i mórz w kolejnych erach,
mezozoicznej i - opisuje rozpiętość czasową poszczególnych - formułuje zale\
ność między budową geologiczną
kenozoicznej. er, a ukształtowaniem powierzchni,
- wymienia wa\
niejsze wydarzenia - wymienia okresy geologiczne, w których
geologiczne w dziejach Ziemi, pojawiły się na kuli ziemskiej poszczególne
- charakteryzuje najwa\
niejsze etapy rozwoju gromady zwierząt i roślin,
świata organicznego w dziejach Ziemi, - opisuje i analizuje ewolucję \
ycia na Ziemi,
- podaje przykłady skamieniałości - wyjaśnia proces powstania surowców
przewodnich właściwych dla danego okresu mineralnych w określonych warunkach
geologicznego, geologicznych i w ró\
nych obszarach świata,
- nazywa i umiejscawia w tablicy - wyjaśnia, jakie procesy geologiczne
stratygraficznej główne orogenezy, doprowadziły do zmian poło\
enia geograficznego
- wymienia i wskazuje na mapie przykłady terytorium Polski.
pasm sfałdowanych w poszczególnych
orogenezach,
- opisuje warunki i czas powstania wybranych
surowców mineralnych.
9
 16. Charakterystyka Uczeń: Uczeń:
czwartorzędu. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: glacjał, - wyró\
nia w plejstocenie siedem zlodowaceń i
interglacjał, rzez
ba glacjalna, utwory wskazuje ich zasięg na mapie,
plejstoceńskie, - opisuje ewolucję \
ycia w czwartorzędzie,
- dokonuje podziału czwartorzędu na epoki i - wyró\
nia etapy rozwoju Homo sapiens,
podaje czas ich trwania, - nazywa i omawia główne fazy rozwoju Bałtyku,
- wyró\
nia etapy ewolucji biologicznej w - charakteryzuje warunki klimatyczne holocenu i
czwartorzędzie, zna ich wpływ na rozwój \
ycia na Ziemi.
- wskazuje na mapie i omawia maksymalny
zasięg pokryw plejstoceńskich na Ziemi,
- opisuje elementy rzez
by glacjalnej,
- porównuje obszar Europy w czasie ostatniego
zlodowacenia z obszarem współczesnym;
- wskazuje na mapie zasięg czterech
zlodowaceń na obszarze Polski,
- wymienia główne fazy rozwoju Bałtyku.
III. 6. Budowa 17. Budowa Uczeń: Uczeń:
geologiczna Polski geologiczna Polski - rozumie i wyjaśnia pojęcia: kratony, tarcze - wskazuje platformy i tarcze prekambryjskie na
na tle Europy. na tle Europy. krystaliczne, monoklina, wyniesienia, mapie świata,
obni\
enia, - wyró\
nia pasma górskie powstałe w ró\
nych
- wymienia wa\
niejsze pasma górski powstałe orogenezach i wskazuje je na mapie;
w kolejnych orogenezach, - wskazuje na mapie i charakteryzuje główne
- odczytuje z mapy  Geologia tektonika jednostki tektoniczne Polski,
jednostki tektoniczne Europy, - uto\
samia jednostki geologiczne z krainami
- wyró\
nia 3 główne jednostki tektoniczne geograficznymi,
Europy występujące na obszarze Polski i - wyjaśnia przyczyny ró\
norodności skał w
wskazuje je na mapie, Sudetach, Górach Świętokrzyskich i Karpatach,
- nazywa i wskazuje na mapie jednostki - wyró\
nia Karpaty Wewnętrzne i Zewnętrzne i
geologiczne Polski, opisuje ich budowę,
- opisuje cechy budowy poszczególnych - wykazuje związek między budową geologiczną
jednostek geologicznych i jednostki ni\
szego a ukształtowaniem powierzchni,
rzędu w Polsce, - wyjaśnia proces powstawania surowców
10
- wymienia przykładowe obszary mineralnych w określonych warunkach
występowania trzech głównych orogenez w geologicznych,
Polsce, - interpretuje przekroje geologiczne.
- wymienia główne etapy rozwoju Karpat,
- wyró\
nia Karpaty Wewnętrzne i Zewnętrzne,
- czyta przekroje geologiczne.
IV. 1. Sfery 18. Sfery Ziemi. Uczeń: Uczeń:
Ziemi. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: geosfera, - charakteryzuje geosfery z podziałem na
antroposfera, grawitacja, procesy wewnętrzne i zewnętrzne,
endogeniczne, procesy egzogeniczne, - charakteryzuje związki przyczynowo skutkowe
- opisuje kolejne etapy kształtowania się naszej między z
ródłami energii a procesami endo i
planety, egzogenicznymi,
- wymienia geosfery, - analizuje powiązania pomiędzy poszczególnymi
- wyró\
nia procesy, które wykształtowały geosferami.
rzez
bę powierzchni Ziemi,
- podaje przykłady powiązań pomiędzy
poszczególnymi geosferami.
IV. 2. Procesy 19. Typy gór  Uczeń: Uczeń:
górotwórcze. powstawanie gór - rozumie i wyjaśnia pojęcia: orogen, - ró\
nicuje pojęcia: górotwór, góry,
fałdowych i deformacje tektoniczne, antyklina, synklina, - opisuje rodzaje deformacji ciągłych i
zrębowych. łuski tektoniczne, fałd, płaszczowina, zrąb, nieciągłych,
rów, uskok, - wyjaśnia genezę gór fałdowych, nawiązując do
- wyró\
nia cztery rodzaje gór, teorii tektoniki płyt litosfery,
- opisuje fazy rozwoju gór fałdowych i - grupuje cechy budowy płytowej i monoklinowej
zrębowych oraz wskazuje ich przykłady na oraz budowy fałdowej i zrębowej,
mapie świata, - wyró\
nia i rysuje podstawowe typy uskoków,
- opisuje rodzaje deformacji tektonicznych, - przedstawia na rysunku antyklinalny i
- na podstawie rysunku przedstawia rodzaje synklinalny układ warstw.
fałdów,
- przedstawia na rysunku rów i zrąb
11
tektoniczny.
IV. 3. Trzęsienia 20. Trzęsienia ziemi. Uczeń: Uczeń:
ziemi. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: zjawiska - charakteryzuje przyczyny powstawania ró\
nych
sejsmiczne, hipocentrum, epicentrum, typów trzęsień ziemi,
sejsmograf, obszary sejsmiczne i asejsmiczne,  formułuje zale\
ność rozmieszczenia trzęsień
- wymienia przyczyny trzęsień ziemi, ziemi od występowania zjawisk wulkanicznych i
- wyró\
nia typy trzęsień ziemi ze względu na przebiegu granic płyt litosfery,
ich genezę, - porównuje skalę Mercalliego i Richtera,
- wyró\
nia rodzaje fal sejsmicznych, - wskazuje na mapie przykłady i zasięg wielkich
- przedstawia na schemacie zale\
ność trzęsień ziemi oraz opisuje przyczyny
występowania epicentrum od hipocentrum, zró\
nicowania ich skutków,
- wskazuje na mapie obszary występowania - analizuje wpływ nowoczesnych rozwiązań
podstawowych typów trzęsień ziemi, technicznych na zmniejszenie skutków trzęsień
- wskazuje na mapie przykłady obszarów ziemi.
sejsmicznych, pensejsmicznych i
asejsmicznych,
- wyjaśnia zastosowanie sejsmografu,
- opisuje negatywne skutki trzęsień ziemi,
- podaje przykłady działań hamujących
negatywne skutki trzęsień ziemi.
IV. 4. Plutonizm i 21. Zjawiska Uczeń: Uczeń:
wulkanizm. plutoniczne. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: plutonizm, - rozumie i wyjaśnia pojęcia: ksenolit, lopolit,
magma, intruzje, sille, dajki, batolity, lakolity, - analizuje wpływ intruzji magmowych na
magmatyzm, powstawanie surowców mineralnych i podaje ich
- opisuje proces powstawania zjawisk przykłady,
plutonicznych, - formułuje zale\
ność pomiędzy występowaniem
- wyró\
nia przyczyny powstawania ognisk intruzji magmowych a występowaniem wód
magmowych, mineralnych i termalnych.
- opisuje cechy fizyczne i chemiczne magmy,
- wyró\
nia rodzaje intruzji magmowych,
- wymienia typy skał powstających w wyniku
12
procesów plutonicznych,
- wyró\
nia podstawowe typy intruzji
magmowych,
- przedstawia za pomocą rysunku podstawowe
typy intruzji plutonicznych,
- wykazuje podobieństwo i ró\
nice procesów
plutonicznych i wulkanicznych.
22. Procesy Uczeń: Uczeń:
wulkaniczne. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: wulkanizm, - wyró\
nia i omawia produkty piroklastyczne,
wulkan, lawa, trapy, krater, kaldera, skały - charakteryzuje poszczególne typy wulkanów,
piroklastyczne, wulkan eksplozywny, - opisuje konsekwencje erupcji szczelinowych i
efuzywny, stratowulkan, centralnych oraz wymienia ich przykłady,
- wymienia elementy wulkanu, - analizuje rozmieszczenie stref wulkanicznych
- przedstawia za pomocą rysunku typy sto\
ków na mapie świata,
wulkanicznych, - omawia procesy postwulkaniczne oraz podaje
- wymienia elementy budowy wulkanu, przykłady wykorzystania tych zjawisk przez
- porównuje wulkan tarczowy i sto\
kowy, człowieka,
- wymienia produkty erupcji wulkanicznych i - opisuje przykłady wpływu procesów
dzieli je na stałe, gazowe i ciekłe, wulkanicznych na czasowe zmiany klimatyczne
- wyró\
nia lawy kwaśne i zasadowe, na Ziemi,
- podaje przykłady i wskazuje na mapie świata - ocenia sposoby przewidywania wybuchu
obszary wulkaniczne, wulkanów,
- wyjaśnia przyczyny zjawisk wulkanicznych, - analizuje przykłady działań zapobiegających
- wskazuje na mapie świata wybrane wulkany, szkodom powodowanym przez procesy
- rozró\
nia wulkany czynne, wygasłe i wulkaniczne.
drzemiące,
- wskazuje i opisuje negatywne i pozytywne
skutki zjawisk wulkanicznych,
- podaje przykłady wielkich erupcji na świecie.
13
IV. 5. 23. Metamorfizm. Uczeń: Uczeń:
Metamorfizm. - rozumie i wyjaśnia pojęcie metamorfizm, - rozumie i wyjaśnia pojęcia: granulity, eklogi,
- wyró\
nia i charakteryzuje czynniki - porównuje metamorfizm i plutonizmu,
metamorfizmu, - opisuje rodzaje metamorfizmu i podaje
- opisuje przyczyny i skutki występowania przykłady metamorfizmu kontaktowego i
procesów metamorficznych i wymienia ró\
nice regionalnego oraz dyslokacyjnego,
między metamorfizmem kontaktowym i - rozumie i wyjaśnia pojęcie metamorfizmu
regionalnym oraz dyslokacyjnym, zderzeniowego oraz wyjaśnia genezę kraterów
- wykazuje zale\
ność procesów impaktowych,
metamorficznych od głębokości. - opisuje produkty metamorfizmu i zna sposoby
ich wykorzystania.
IV. 6. Procesy 24. Procesy Uczeń: Uczeń:
lądotwórcze, lądotwórcze, ruchy - rozumie i wyjaśnia pojęcia: ruchy - rozumie i wyjaśnia pojęcie: ruchy eustatyczne,
izostazja. izostatyczne. epejrogeniczne, transgresja, regresja, izostazja, - wymienia ró\
nice pomiędzy ruchami
- wyjaśnia przyczyny procesów lądotwórczych, epejrogenicznymi i izostatycznymi,
- wskazuje na mapie przykłady obszarów, - omawia znaczenie gospodarcze ruchów
które podlegają ruchom lądotwórczym, epejrogenicznych i izostatycznych,
- wymienia konsekwencje procesów - opisuje izostatyczne podnoszenie się
epejrogenicznych, Skandynawii,
- wyjaśnia mechanizm izostazji. - wymienia dowody świadczące o zmianie
poziomu morza w przeszłości,
- prognozuje skutki podniesienia się poziomu
morza w Europie.
V. 1. Wietrzenie. 25. Wietrzenie skał. Uczeń: Uczeń:
- rozumie i wyjaśnia pojęcia: wietrzenie, - rozumie i wyjaśnia pojęcia: kaolinityzacja,
zwietrzelina, dezintegracja granularna i laterytyzacja,
blokowa, zamróz, gołoborza insolacja - omawia skutki procesów wietrzenia, podając ich
utlenianie, uwodnienie, uwęglanowienie, przykłady,
hydroliza, - charakteryzuje rozpad ziarnisty, rozpad
- wyró\
nia trzy typy wietrzenia, blokowy i łuszczenie się skał,
14
- wymienia czynniki odpowiedzialne za - opisuje czynniki wietrzenia chemicznego,
przebieg procesów wietrzenia: fizycznego, - podaje przykłady skał, które podlegają
chemicznego, biologicznego; intensywnemu wietrzeniu chemicznemu,
- wymienia i omawia podstawowe rodzaje - opisuje zale\
ność między typem wietrzenia a
wietrzenia: fizycznego, (mrozowego, klimatem,
insolacyjnego) i chemicznego (rozpuszczanie), - charakteryzuje rodzaje wietrzenia w ró\
nych
- wyró\
nia produkty wietrzenia, strefach klimatycznych świata,
- podaje skutki procesów wietrzenia, - analizuje schemat zale\
ności w procesach
- wyró\
nia dominujący typ wietrzenia w wietrzenia,
określonej strefie klimatycznej, - wyró\
nia produkty wietrzenia i wymienia
- opisuje zale\
ność między wietrzeniem a czynniki wpływające na grubość pokrywy
procesami rzez
botwórczymi i glebotwórczymi. zwietrzelinowej.
V. 2. Denudacja. 26. Procesy Uczeń: Uczeń:
denudacyjne. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: denudacja, - rozumie i wyjaśnia pojęcia: minikrater,
osuwanie, obrywanie, spełzywanie, odpadanie, piramidy ziemne, badlandy,
spływanie, - wymienia i przedstawia za pomocą rysunku
- wymienia i charakteryzuje podstawowe formy, które odpowiadają ró\
nym ruchom
procesy denudacyjne, masowym,
- wyró\
nia podstawowe rodzaje ruchów - opisuje przyczyny przyspieszenia denudacji i jej
masowych i potrafi wyjaśnić ich przebieg, skutki,
- rozpoznaje na rysunkach i fotografiach - charakteryzuje grawitacyjne ruchy masowe:
rodzaje ruchów masowych, odpadanie, obrywanie, osuwanie, spełzywanie,
- rozpoznaje związek pomiędzy procesem - podaje przykłady działalności człowieka, które
spłukiwania a erozją gleb. przyczyniają się do osłabienia lub nasilenia
ruchów masowych,
- wyró\
nia przyczyny tworzenia się minikraterów
i piramid ziemnych,
- opisuje przyczyny i skutki spłukiwania
bruzdowego,
- wymienia przykłady ruchów masowych i
spłukiwania, które miały katastrofalne skutki.
15
V. 3. 27. Rzez
botwórcza Uczeń: Uczeń:
Rzez
botwórcza działalność wód - rozumie i wyjaśnia pojęcia: procesy - rozumie i wyjaśnia pojęcia: ruch laminarny,
działalność wód płynących. rzez
botwórcze wody płynące, erozja, ruch turbulentny, rynny i kotły eworsyjne,
płynących. akumulacja, bieg rzeki, podstawa erozyjna, przełom rzeki,
ujście deltowe, meander, starorzecze, - formułuje zale\
ność między budową
estuarium, kanion, kapta\
, baza erozyjna rzeki, geologiczną a rzez
botwórczą działalnością wody
- wymienia zewnętrzne czynniki płynącej,
rzez
botwórcze, - przedstawia na rysunku przekrój poprzeczny
- wyró\
nia i opisuje rodzaje działalności wody przez dolinę rzeczną i podaje jej elementy,
rzecznej i ich wpływ na rzez
bę terenu, - analizuje zale\
ność między wielkością i ilością
- nazywa i zaznacza na rysunku elementy niesionego przez rzekę materiału a spadkiem
budowy doliny rzecznej: koryto rzeki, ło\
ysko, rzeki i ilością wody,
terasa zalewowa, terasa nadzalewowa, - charakteryzuje rodzaje przełomów rzecznych
- opisuje genezę teras erozyjnych i pod kątem sposobu ich powstania,
akumulacyjnych, - opisuje proces powstawania kapta\
u rzecznego,
- przedstawia za pomocą schematu bieg górny, - oblicza spadek rzeki na wskazanym odcinku,
środkowy, dolny i rodzaje ujść rzecznych, - analizuje przyczyny podniesienia lub obni\
enia
- wyró\
nia rodzaje erozji rzecznej i opisuje podstawy erozyjnej rzeki,
warunki, w jakich zachodzą, -wyjaśnia proces powstawania kanionu i
- rozpoznaje na rysunkach i zdjęciach formy wodospadu,
powstałe w wyniku rzez
botwórczej - przedstawia za pomocą rysunku i wyjaśnia
działalności wody płynącej, etapy tworzenia się meandrów i starorzeczy,
- wyró\
nia rodzaje transportu materiałów w - wyró\
nia genezę mis, kotłów i rynien
rzekach, eworsyjnych oraz wymienia obszary ich
- ocenia konieczność ochrony doliny rzecznej, występowania,
- opisuje związek pomiędzy występowaniem - charakteryzuje działalność budującą rzeki i
wielkich delt rzecznych a rozmieszczeniem podaje przykłady form akumulacyjnych,
ludności na ziemi. - rozpoznaje główne typy delt rzecznych i
wskazuje ich przykłady na mapie.
V. 4. Zjawiska 28. Zjawiska Uczeń: Uczeń:
krasowe. krasowe. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: procesy krasowe, - opisuje genezę form krasowych
formy krasowe, jaskinie, korytarze, pieczary, powierzchniowych i podziemnych,
16
szata naciekowa, stalaktyty, stalagmity, - wskazuje na mapie geologicznej obszary
stalagnat, ostańce krasowe, \
łobki krasowe, występowania zjawisk krasowych,
\
ebra skalne, uwały, polja, mogoty, lejki - ocenia walory turystyczne obszarów krasowych,
krasowe, kominy, ponory, wywierzyska, - analizuje przykłady zagro\
eń wynikających z
speleolog, studnie i kominy krasowe, rozwoju procesu krasowienia.
- wymienia skały podlegające procesowi
krasowienia,
- opisuje warunki zachodzenia procesów
krasowych,
- grupuje formy krasu powierzchniowego i
podziemnego,
- charakteryzuje podstawowe formy krasowe,
- wyró\
nia i przedstawia za pomocą rysunku
podstawowe elementy jaskiń,
- wskazuje na mapie obszary występowania
zjawisk krasowych na świecie i w Polsce,
- rozpoznaje na rysunkach i fotografiach
charakterystyczne formy krasowe.
V. 5. 29. Rzez
botwórcza Uczeń: Uczeń:
Rzez
botwórcza działalność - rozumie i wyjaśnia pojęcia: lodowiec górski - rozumie i wyjaśnia pojęcia: detersja, detrakcja,
działalność lodowców. lądolód, pole firnowe, jęzor lodowcowy, dolina egzaracja,
lodowców. U-kształtna, morena czołowa boczna i denna, - charakteryzuje warunki tworzenia się lodowców
pradolina, sandry, eratyki, rynny górskich i lądolodów w przeszłości i
polodowcowe, cyrki, kotły lodowcowe, współcześnie,
mutony, doliny zawieszone, oczka - charakteryzuje formy, które powstały w wyniku
wytopiskowe, kemy, ozy, glacjał, interglacjał, działalności lodowców górskich i lądolodów,
krajobraz młodoglacjalny i staroglacjalny, - klasyfikuje i charakteryzuje formy rzez
by
procesy fluwioglacjalne, polodowcowej według podziału na formy
- opisuje rzez
botwórczą działalność lodowców erozyjne i akumulacyjne,
górskich i lądolodów, - porównuje krajobraz młodoglacjalny i
- wyró\
nia podstawowe formy wykształcone staroglacjalnym oraz wskazuje na mapie
przez lodowce górskie i formy wykształcone przykładowe obszary o takich krajobrazach,
17
przez lądolody, - wskazuje na mapie zlodowacenia plejstoceńskie
- opisuje działalność budującą lodowców i w Polsce,
omawia podstawowe rodzaje moren, - wskazuje na mapie świata obszary, które
- opisuje rolę wód lodowcowych w podlegały w przeszłości zlodowaceniom, i
kształtowaniu rzez
by, podając odpowiednie opisuje ich wpływ na rzez
bę,
przykłady, - opisuje procesy, które miały miejsce w Polsce w
- wskazuje na mapie świata przykłady klimacie peryglacjalnym i wyró\
nia formy
lodowców górskich i lądolodów, wykształcone w wyniku tych procesów.
- wskazuje na mapie Polski obszary o rzez
bie
wykształconej przez lodowce górskie,
- wskazuje na mapie Polski obszary o dobrze
zachowanych formach rzez
by polodowcowej,
- wymienia formy wodnolodowcowe oraz
omawia ich genezę.
V. 6. 30. Rzez
botwórcza Uczeń: Uczeń:
Rzez
botwórcza działalność wód - rozumie i wyjaśnia pojęcia: nisza abrazyjna, - przedstawia w postaci rysunku wybrane typy
działalność wód morskich. wybrze\
e, abrazja, klif, pla\
a, mierzeja, wybrze\
y,
morskich i platforma abrazyjna, platforma akumulacyjna, - porównuje typy wybrze\
y,
jeziornych. transgresja morza, regresja morza, atol, watty, - wskazuje na mapie przykłady omawianych
wał burzowy, rew, kosa, laguna, lido, typów wybrze\
y,
- wymienia czynniki kształtujące wybrze\
a - omawia etapy powstawania rafy koralowej,
morskie, - wyró\
nia typy raf,
- nazywa i rozró\
nia wybrane typy wybrze\
y, - opisuje przyczyny przyrodnicze i
- opisuje działalność morza na wybrze\
u antropogeniczne niszczenia wybrze\
y,
niskim i wysokim, - ocenia konieczność powstawania wybrze\
y
- charakteryzuje etapy rozwoju wybrze\
a antropogenicznych i zna sposób ich
wysokiego, wykorzystanie.
- przedstawia na rysunku rozwój wybrze\
a
płaskiego,
- rozpoznaje podstawowe typy wybrze\
y na
mapie oraz na fotografiach,
18
- wskazuje na mapie ró\
ne typy wybrze\
y
morskich,
- opisuje przykłady skutków oddziaływania
wody morskiej w strefie wybrze\
a,
- ocenia rolę wybrze\
y w gospodarczej
działalności człowieka.
V. 7. 31. Działalność Uczeń: Uczeń:
Rzez
botwórcza rzez
botwórcza - rozumie i wyjaśnia pojęcia: wydma, wydma - rozumie i wyjaśnia pojęcia: turbulencja,
działalność wiatru. wiatru. paraboliczna, barchan, pokrywy lessowe, jardangi, ripplemarki, takiry, draasy,
erozja eoliczna, grzyby skalne, wydmy - charkteryzuje warunki tworzenia się i budowę
wałowe, korazja, graniaki, deflacja, niecki ró\
nych typów wydm,
deflacyjne ostańce deflacyjne, bruk deflacyjny, - charakteryzuje niszczącą i budującą działalność
hamada, serir, erg, wiatru,
- wymienia czynniki wpływające na - wyró\
nia i przedstawia w postaci rysunku formy
intensywność procesów eolicznych, powstałe w wyniku korazji i deflacji,
- wyró\
nia niszczącą działalność wiatru: - opisuje typy pustyń i podaje przykłady ich
deflację i korazję, podając odpowiednie występowania na ró\
nych kontynentach,
przykłady, - formułuje zale\
ność między wpływem cech
- wyró\
nia główne formy powstałe w wyniku klimatu suchego a procesami rzez
botwórczymi
korazji, zachodzącymi na pustyniach,
- opisuje, korzystając z rysunku, budowę - wskazuje na mapie obszary, gdzie działalność
grzyba skalnego, wiatru jest najintensywniejsza,
- charakteryzuje budującą działalność wiatru, - wyjaśnia genezę pokryw lessowych i wskazuje
- rozró\
nia na rysunku główne typy wydm, na mapie obszary ich występowania.
- porównuje barchan i wydmę paraboliczną,
- wyró\
nia typy pustyń i podaje przykładowe
miejsca ich występowania na świecie,
- opisuje warunki i materiał skalny tworzące
pokrywy lessowe,
- wskazuje na mapie świata i Polski
przykładowe obszary występowania pokryw
lessowych,
19
- wymienia działania człowieka zapobiegające
wywiewaniu piasku z wydm.
VI. 1. Minerały i 32. Minerały i ich Uczeń: Uczeń:
ich właściwości. właściwości. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: litosfera, - charakteryzuje właściwości wybranych skał,
mineralogia, minerał, minerały skałotwórcze, - omawia właściwościowości chemiczne
minerały rodzime, minerały zło\
owe, skała, wybranych minerałów,
rudy, kruszce, mineraloidy, - wyró\
nia makroskopowe cechy rozpoznawania
- klasyfikuje skały według ich genezy, minerałów: magnetyzm, radioaktywność, gęstość,
- wymienia przykłady skał według typów sprę\
ystość, kruchość, smak, przewodnictwo
genetycznych, elektryczne, kowalność,
- wymienia cechy ró\
nicujące minerały, - opisuje skalę twardości Mohsa i jej
- wymienia główne minerały skałotwórcze, zastosowanie,
- wymienia przykłady skał o ró\
nej genezie, - określa cechy minerałów w ćwiczeniowych
- rozpoznaje podstawowe minerały i skały, próbkach skał,
- wykazuje ró\
nicę między minerałem a - podaje przykłady występowania i wykorzystania
mineraloidem, skał we własnym regionie.
- wymienia wa\
niejsze właściwości fizyczne
minerałów, tzw. cechy optyczne: barwę,
zabarwienie, rysę, połysk, łupliwość, przełom,
twardość.
VI. 2. Skały 33. Geneza i podział Uczeń: Uczeń:
magmowe. skał magmowych. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: petrografia, - omawia miejsca krystalizacji poszczególnych
obsydian, typów genetycznych skał magmowych,
- opisuje zale\
ności między miejscem - opisuje budowę wewnętrzną wybranych skał
krzepnięcia magmy a rodzajem i budową magmowych,
wewnętrzną skały, - charakteryzuje skład skał magmowych,
- dokonuje podziału skał magmowych według - wskazuje na mapie świata i Polski obszary
ich genezy, występowania skał magmowych.
- wyró\
nia skały magmowe o strukturze
jawnokrystalicznej i skrytokrystalicznej,
- rozpoznaje podstawowe skały magmowe i
zalicza je do właściwej grupy,
20
- wyró\
nia kryterium decydujące o podziale
skał magmowych na kwaśne, obojętne i
zasadowe,
- podaje przykłady zastosowania skał
magmowych w działalności gospodarczej
człowieka.
VI. 3. Skały 34. Geneza i podział Uczeń: Uczeń:
osadowe. skał osadowych. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: sedymentacja, - rozumie i wyjaśnia pojęcia: diageneza,
cementacja, frakcja, brekcja, lityfikacja, skały organogeniczne,
- wyró\
nia kryterium podziału skał osadowych, - charakteryzuje środowisko powstawania skał
- wyjaśnia genezę skał osadowych, osadowych,
- omawia warunki powstawania ropy naftowej - charakteryzuje proces diagenezy w skałach
i węgla kamiennego i brunatnego, osadowych,
- wyró\
nia rodzaje wapieni i opisuje proces ich - wyró\
nia frakcje skał okruchowych i podaje ich
powstawania, przykłady,
- omawia warunki powstawania soli kamiennej - charakteryzuje skały organogeniczne i podaje
i gipsu, ich przykłady,
- podaje przykłady zastosowania w - charakteryzuje skały chemiczne i podaje ich
działalności gospodarczej człowieka skał przykłady,
osadowych. - umiejscawia w tablicy stratygraficznej
powstawanie ró\
nych typów skał osadowych,
- wskazuje na mapie obszary występowania
ró\
norodnych skał osadowych w Polsce.
VI.4. Skały 35. Skały Uczeń: Uczeń:
metamorficzne. metamorficzne. - rozumie i wyjaśnia pojęcie: metamorfizm, - rozumie i wyjaśnia pojęcia: metamorfizm
- opisuje warunki powstawania skał dyslokacyjny, rekrystalizacja,
metamorficznych, - charakteryzuje czynniki metamorfizmu
- wyró\
nia czynniki metamorfizmu, wpływające na ró\
ne właściwości skał
decydujące o stopniu przeobra\
enia skały, metamorficznych,
- opisuje cechy budowy wewnętrznej skał - porównuje budowę wewnętrznej skał
metamorficznych, metamorficznych i magmowych,
- wymienia najczęściej występujące skały - omawia właściwości techniczne skał
21
metamorficzne. metamorficznych i podaje przykłady
gospodarczego wykorzystania tych skał,
- wskazuje na mapie świata i Polski obszary
występowania skał metamorficznych.
VI. 5. Zło\
a 36. Zło\
a surowców Uczeń: Uczeń:
kopalin mineralnych. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: zło\
a bilansowe i - klasyfikuje zło\
a według ich genezy,
u\
ytecznych. pozabilansowe, - charakteryzuje wa\
niejsze typy złó\
i podaje
- wyró\
nia podstawowe formy złó\
przykłady surowców występujących w tych
mineralnych zło\
ach,
- charakteryzuje typy złó\
, - przedstawia w postaci rysunku podstawowe
- klasyfikuje zło\
a według kryterium formy złó\
mineralnych,
bilansowości, - analizuje czynniki przyrodnicze i ekonomiczne
- wyró\
nia podział genetyczny na zło\
a wpływające na wartość zło\
a.
endogeniczne i egzogeniczne,
- wyró\
nia typy złó\
węglowodorów,
- opisuje gospodarcze wykorzystanie skał i
minerałów na konkretnych przykładach,
- ocenia potrzebę ochrony złó\
mineralnych.
VII.1. Budowa i 37. Skład i budowa Uczeń: Uczeń:
skład atmosfery. atmosfery. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: atmosfera, - rozumie i wyjaśnia pojęcie: fotodysocjacja,
aerozole, - charakteryzuje poszczególne warstwy
- wymienia stałe i zmienne składniki atmosfery atmosfery,
oraz aerozole, - proponuje działania, ograniczające wpływ
- opisuje skład i budowę atmosfery, człowieka na zanieczyszczenie atmosfery,
- wymienia przyczyny zmian temperatury wraz - analizuje zmiany atmosfery ziemskiej na
z wysokością, przestrzeni dziejów geologicznych.
- wyró\
nia warstwy atmosfery,
- opisuje wa\
niejsze cechy poszczególnych
warstw,
- ocenia znaczenie poszczególnych warstw
atmosfery dla \
ycia człowieka.
22
VII. 2. Obieg 38. Obieg ciepła w Uczeń: Uczeń:
ciepła w atmosferze. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: albedo, - rozumie i wyjaśnia pojęcia: turbulencja, prądy
atmosferze. promieniowanie bezpośrednie, rozproszone, konwekcyjne, adwekcja,
gradient sucho- i wilgotnoadiabatyczny, - charakteryzuje proces wymiany ciepła w
inwersja, prądy wstępujące i zstępujące, atmosferze,
- opisuje zale\
ność natę\
enia promieniowania - porównuje przebieg procesów wilgotno- i
bezpośredniego od kąta padania promieni suchoadiabatycznych,
słonecznych, - wyjaśnia zjawisko inwersji i izotermii.
- omawia bilans promieniowania Ziemi i
atmosfery,
- wyjaśnia zale\
ność wielkości albedo od
rodzaju powierzchni,
- wyjaśnia proces powstania efektu
cieplarnianego,
- dokonuje obliczeń wartości temperatury
powietrza na podstawie gradientu
wilgotnoadiabatycznego i
suchoadiabatycznego.
VII. 3. Woda w 39. Obieg wilgoci w Uczeń: Uczeń:
atmosferze. atmosferze. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: wilgotność - rozumie i wyjaśnia pojęcia: aktualna prę\
ność
powietrza, wilgotność bezwzględna, pary wodnej, prę\
ność w stanie nasycenia, jawne
wilgotność względna, powietrze nasycone, ciepło kondensacji, parowanie potencjalne,
temperatura punktu rosy, jądra kondensacji, parowanie rzeczywiste, transpiracja,
prę\
ność pary wodnej, kondensacja pary resublimacja,
wodnej, chmury, - opisuje warunki kondensacji pary wodnej,
- wyjaśnia ró\
nicę pomiędzy wilgotnością - charakteryzuje osady atmosferyczne.
względną a wilgotnością bezwzględną,
- opisuje wpływ temperatury powietrza na
maksymalną zawartość pary wodnej,
- wymienia czynniki wpływające na
intensywność parowania,
- wymienia 3 istotne warunki kondensacji pary
23
wodnej,
- wymienia produkty kondensacji pary wodnej.
40. Typy chmur i Uczeń: Uczeń:
rodzaje opadów - rozumie i wyjaśnia pojęcia: opady i osady - rozumie i wyjaśnia pojęcia: mgły radiacyjne,
atmosferycznych. atmosferyczne, chmura, opady frontalne, mgły adwekcyjne,
opady konwekcyjne, opady orograficzne, - opisuje proces powstawania chmur
- rozró\
nia opady i osady, konwekcyjnych,
- rozpoznaje podstawowe rodzaje chmur, - ma podstawie międzynarodowej klasyfikacji
- wyró\
nia piętra chmur i wysokość ich chmur opisuje ich podstawowe rodzaje,
występowania, - charakteryzuje warunki niezbędne do powstania
- wymienia rodzaje opadów atmosferycznych, opadu atmosferycznego,
- opisuje postacie opadów atmosferycznych, - charakteryzuje rodzaje opadów.
- omawia, wykorzystując rysunek, genetyczne
typy opadów.
VII. 4. Cyrkulacja 41. Globalna Uczeń: Uczeń:
atmosfery i ruchy cyrkulacja atmosfery. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: wiatr, cyrkulacja - rozumie i wyjaśnia pojęcia:
mas powietrza. atmosfery, antypasaty, pasaty, komórka cyrkulacyjna Hadleya, Ferrela,
- wyró\
nia podstawowe przyczyny krą\
enia okołobiegunowa,
powietrza atmosferycznego, - charakteryzuje przyczyny krą\
enia powietrza
- opisuje schemat globalnej cyrkulacji atmosferycznego,
powietrza, - wykonuje schemat globalnej cyrkulacji
- omawia na podstawie rysunku schemat powietrza i omawia go,
cyrkulacji powietrza w strefie - wyjaśnia wpływ prądów strumieniowych na
międzyzwrotnikowej. ogólną cyrkulację atmosferyczną.
24
 42. Cyrkulacja Uczeń: Uczeń:
monsunowa i - rozumie i wyjaśnia pojęcia: cyklon tropikalny - charakteryzuje wiatry stałe i okresowo zmienne,
cyklony tropikalne. monsun, cyklon, oko cyklonu, huragan, tajfun, i wskazuje je na mapie,
- wyró\
nia i opisuje wiatry stałe i okresowo - wyró\
nia i wskazuje na mapie obszary
zmienne, występowania cyklonów tropikalnych,
- wskazuje na mapie przykładowe obszary - omawia skutki i podaje przykłady działań
występowania wiatrów, podejmowanych w celu zmniejszenia
- opisuje cyrkulację monsunową, katastroficznego oddziaływania tych wiatrów.
- porównuje monsun letni i zimowy,
- opisuje cyklony tropikalne, w tym warunki
panujące w oku cyklonu,
- wymienia skutki oddziaływania wiatrów
niszczących,
- podaje przykłady obszarów występowania
wiatrów niszczących.
43. Masy powietrza i Uczeń: Uczeń:
fronty atmosferyczne. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: masa powietrza, - rozumie i wyjaśnia pojęcie: front zokludowany,
front atmosferyczny, - charakteryzuje główne i wtórne fronty
- wymienia główne masy powietrza na Ziemi i atmosferyczne,
strefy głównych frontów atmosferycznych, - porównuje cechy mas powietrza,
wskazuje na mapie obszary ich występowania, - charakteryzuje zmiany pogodowe wywołane
- klasyfikuje fronty atmosferyczne, frontem ciepłym i chłodnym.
- wyjaśnia mechanizm powstawania frontów
atmosferycznych oraz zjawisk im
towarzyszących.
25
VII. 5. Elementy 44. Elementy Uczeń: Uczeń:
klimatu: klimatu: temperatura - rozumie i wyjaśnia pojęcia: amplituda, - charakteryzuje czynniki wpływające na
temperatura, powietrza i ciśnienie anomalie termiczne, inwersja termiczna, wysokość temperatury powietrza przy
ciśnienie, wiatry i atmosferyczne. antycyklon, zatoka niskiego ciśnienia, klin powierzchni Ziemi,
opady. wysokiego ciśnienia, - analizuje rozkład średniej rocznej temperatury
- wymienia czynniki wpływające na wysokość powietrza na kuli ziemskiej na podstawie mapy,
temperatury powietrza przy powierzchni - podaje przykłady i wyjaśnia przyczyny
Ziemi, występowania anomalii termicznych na kuli
- wskazuje na mapie obszary o najni\
szych i ziemskiej,
najwy\
szych temperaturach powietrza na kuli - wyjaśnia przyczyny powstania ośrodków
ziemskiej, barycznych i wskazuje je na mapie świata.
- oblicza dobową i średnią roczną amplitudę
temperatury,
- wskazuje na mapie obszary o najwy\
szych i
najni\
szych średnich rocznych amplitudach
temperatury,
- wymienia przyczyny występowania strefy
podwy\
szonego i obni\
onego ciśnienia na kuli
ziemskiej.
26
 45. Elementy Uczeń: Uczeń:
klimatu: wiatry - rozumie i wyjaśnia pojęcia: bryza, fen, bora, - charakteryzuje i wskazuje na mapie
lokalne i opady mistral, przykładowe obszary występowania wiatrów
atmosferyczne. - podaje kierunki przemieszczania się lokalnych i okresowych,
powietrza w układach barycznych, - objaśnia na podstawie schematu proces
- opisuje przyczynę powstania wiatru, powstawania bryzy i fenu,
- wykonuje schematyczne rysunki obrazujące - analizuje przebieg rocznych sum opadów na
kierunki ruchu powietrza w ośrodkach podstawie mapy,
wysokiego i niskiego ciśnienia na półkuli - charakteryzuje przebieg opadów
północnej i południowej, atmosferycznych na kuli ziemskiej,
- wyjaśnia mechanizm powstawania wiatrów - wyjaśnia przyczyny występowania anomalii
lokalnych i okresowych, opadowych na kuli ziemskiej i podaje ich
- oblicza zmiany temperatury towarzyszące przykłady,
wiatrom fenowym, - wyjaśnia proces powstawania cienia
- wskazuje na mapie przykłady obszarów o opadowego.
najwy\
szych i najni\
szych rocznych sumach
opadów.
VII. 6. Czynniki 46. Czynniki Uczeń: Uczeń:
klimatotwórcze. klimatotwórcze. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: pogoda, klimat, - rozumie i wyjaśnia pojęcia: efekt fenowy, efekt
składniki klimatu, czynniki klimatyczne, prądy tunelowy, efekt kurtynowy, miejska wyspa
morskie, diagramy klimatyczne (klimatogram), ciepła,
- wymienia składniki pogody i klimatu, - charakteryzuje główne czynniki klimatotwórcze,
- wyró\
nia główne czynniki klimatotwórcze, - analizuje czynniki astrefowe wpływające na
- wymienia czynniki astrefowe i warunki klimatyczne,
antropogeniczne kształtujące klimat, - analizuje zale\
ność pomiędzy działalnością
- czyta wykresy rozkładu temperatur i opadów człowieka a klimatem lokalnym/miejscowym,
w ciągu roku, - ocenia wpływ gospodarczej działalności
- porównuje cechy klimatu kontynentalnego i człowieka na warunki klimatyczne,
morskiego, - charakteryzuje poszczególne elementy klimatu
- charakteryzuje cechy klimatu górskiego. danego miejsca.
27
VII. 7. Strefy 47. Charakterystyka Uczeń: Uczeń:
klimatyczne stref klimatycznych. - wyró\
nia strefy klimatyczne i podstawowe - charakteryzuje i porównuje poszczególne strefy
świata. typy klimatów, klimatyczne,
- rozpoznaje typy klimatu na podstawie -charakteryzuje wybrane typy klimatu.
diagramów klimatycznych,
- charakteryzuje strefy klimatyczne i wybrane
typy klimatów na podstawie klimatogramów,
- wskazuje na mapie przykłady obszarów
występujących w danej strefie klimatycznej.
VII. 8. Klimat 48. Cechy klimatu Uczeń: Uczeń:
Polski. Polski. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: pogoda, klimat, - charakteryzuje wpływ poszczególnych
front atmosferyczny, ośrodki baryczne, masa czynników klimatotwórczych na kształtowanie
powietrza, izotermy, izohiety, izobary, klimatu Polski,
amplituda temperatur, klimatogram, okres - interpretuje wykresy, mapy i dane klimatyczne
wegetacyjny, termiczne pory roku, dla Polski,
- wymienia podstawowe czynniki kształtujące - opisuje właściwości mas powietrza
klimat Polski, kształtujących klimat Polski,
- nazywa i podaje kierunki napływu mas - wskazuje na mapie obszary pochodzenia mas
powietrza kształtujących klimat Polski, powietrza kształtujących klimat Polski,
- odczytuje z mapy: rozkład izoterm stycznia i - analizuje przyczyny zmian wartości rocznej
rozkład izoterm lipca, średnią roczną amplitudę amplitudy temperatury na obszarze Polski,
temperatury, długość okresu wegetacyjnego, - przyporządkowuje nazwę stacji
roczne sumy opadów w Polsce, meteorologicznej do danych meteorologicznych,
- opisuje zmiany wartości rocznej amplitudy - wyjaśnia przyczyny i skutki cienia opadowego
temperatury na obszarze Polski, oraz wskazuje na mapie Polski obszary jego
występowania,
- opisuje długość okresu wegetacyjnego w
- formułuje argumenty potwierdzające
Polsce,
przejściowość klimaty Polski.
- wykonuje klimatogram dla wybranej stacji
meteorologicznej,
- oblicza średnią roczną temperaturę powietrza,
amplitudę temperatury, sumę opadów,
28
- wymienia cechy klimatu Polski świadczące o
jego przejściowości,
- wymienia przyczyny zmienności pogody w
Polsce,
- wymienia czynniki, decydujące o długości
okresu wegetacyjnego,
- wyró\
nia termiczne pory roku w Polsce,
- wykazuje na wybranych przykładach wpływ
klimatu na \
ycie i działalność człowieka w
Polsce.
VIII. 1. Geneza i 49. Geneza i zasoby Uczeń: Uczeń:
zasoby hydrosfery. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: hydrosfera, - rozumie i wyjaśnia pojęcie: efekt fotodysocjacji,
hydrosfery. wszechocean, - wyjaśnia genezę hydrosfery,
- określa wielkość zasobów wodnych Ziemi, - opisuje wpływ wody na rozwój i ewolucję \
ycia
- omawia znaczenie wody słodkiej dla ludzi, oraz środowiska na Ziemi,
- wykazuje konieczność ochrony hydrosfery. - opisuje wpływ procesów technologicznych
przyczyniających się do zmian ilości wody w
hydrosferze,
- proponuje rozwiązania zmierzające do
racjonalnego gospodarowania zasobami
wodnymi.
VIII. 2. Obieg 50. Obieg wody w Uczeń: Uczeń:
wody w przyrodzie. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: obieg wody w - rozumie i wyjaśnia pojęcia: bilans wodny
przyrodzie. przyrodzie, mały i du\
y obieg wody, cykl ujemny, dodatni i zrównowa\
ony,
hydrologiczny, retencja; rok hydrologiczny, - opisuje elementy składowe cyklu
bilans wodny, hydrologicznego,
- wymienia elementy składowe cyklu - charakteryzuje du\
y i mały obieg wody w
hydrologicznego, przyrodzie,
- wymienia elementy obiegu wody w - analizuje obieg wody w Polsce,
przyrodzie, - rozumie rolę retencji w cyklu hydrologicznym,
- omawia mały obieg wody w przyrodzie, - określa o porównuje roczny bilans wodny Ziemi
- zestawia i opisuje składniki bilansu wodnego i Polski,
29
Ziemi i Polski, - analizuje roczne zestawienie opadów,
- wyró\
nia rodzaje retencji, parowania i odpływu całkowitego w zale\
ności
- wyró\
nia elementy bilansu wodnego, od szerokości geograficznej,
- wskazuje na mapie obszary zagro\
one - proponuje metody racjonalnego
pustynnieniem i stepowieniem. gospodarowania zasobami wodnymi.
VIII. 3. 51. Chemiczne i Uczeń: Uczeń:
Właściwości wody fizyczne właściwości - opisuje właściwości wody morskiej, - porównuje właściwości fizyczne i chemiczne
morskiej. wody morskiej. - klasyfikuje morza według cech poło\
enia i ró\
nych mórz i oceanów,
wskazuje je na mapie, -analizuje pionowy rozkład temperatury i
- wyjaśnia zale\
ność między termiką i zasolenia ró\
nych mórz,
zasoleniem wód morskich a poło\
eniem - wyjaśnia przyczyny decydujące o
geograficznym mórz i oceanów, zró\
nicowaniu termicznym mórz w układzie
- wskazuje na mapie przykłady mórz o pionowym i poziomym,
największym i najmniejszym zasoleniu. - określa przyczyny, które zadecydowały o
zró\
nicowanym zasoleniu mórz,
- analizuje przyczyny powstawania pustyń
beztlenowych w przydennych strefach mórz.
VIII. 4. Ruchy 52. Ruchy wody Uczeń: Uczeń:
wód morskich. morskiej. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: falowanie, - rozumie i wyjaśnia pojęcia: oscylacyjny ruch
przybój, tsunami, pływy, prądy morskie, wody morskiej, upwelling, downwelling,
podaje przyczyny ró\
norodnych ruchów wody cyrkulacja głębinowa, prądy zawiesinowe, prąd
morskiej: falowania, pływów, prądów stały, sezonowy, strefa przyboju, sejsza,
morskich, konwergencja,
- wyró\
nia rodzaje fal, - określa parametry fali,
- wyró\
nia rodzaje pływów: przypływy, - opisuje rodzaje pływów morskich,
odpływy, pływy syzygijne, pływy kwadrowe, - potrafi omówić cyrkulację głębinową (zjawiska
- opisuje na podstawie mapy rozmieszczenie downwellingu i upwellingu),
ciepłych i zimnych prądów morskich, - wymienia skutki El Nińo,
- wyjaśnia mechanizm działania prądów - wskazuje na mapie świata strefy wybrze\
y, na
głębinowych (El Nińo), których są szczególnie widoczne ruchy wody
- wyró\
nia i opisuje przykłady oddziaływania morskiej,
30
ruchów wody morskiej na wybrze\
e, - ocenia przydatność wód morskich i
- opisuje na wybranych przykładach wpływ oceanicznych dla gospodarczej działalności
prądów morskich na klimat, człowieka.
- podaje przykłady wpływu ruchów wody
morskiej na osadnictwo i gospodarkę
człowieka.
VIII.5. Wody 53. Wody podziemne Uczeń: Uczeń:
podziemne i i z
ródła. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: strefa - rozumie i wyjaśnia pojęcia: porowatość skał,
z
ródła. napowietrzania, warstwa wodonośna, przewodność skał, strefa aeracji i saturacji,
zwierciadło wód podziemnych, wody zwierciadło wód podziemnych swobodne,
artezyjskie i subartezyjskie, wody napięte, wody zaskórne(wierzchówki), wody
przypowierzchniowe, gruntowe, głębinowe, wgłębne, wody juwenilne,
z
ródło, wody mineralne, wody termalne, - opisuje pochodzenie wód podziemnych,
gejzer, - opisuje na schemacie strefę aeracji i saturacji,
- klasyfikuje wody podziemne, - wykazuje związek pomiędzy rodzajem i
- określa zale\
ność występowania wód głębokością występowania wód podziemnych a
podziemnych od budowy geologicznej, budową geologiczną obszaru,
- wymienia podstawowe typy z
ródeł, - przedstawia na rysunku przekrój przez basen
- opisuje na podstawie schematu wody artezyjski,
artezyjskie i subartezyjskie, - wyjaśnia genezę ró\
nych typów z
ródeł
- wskazuje na mapie przykładowe obszary - wymienia czynniki decydujące o wydajności
występowania wód artezyjskich, wód z
ródeł,
termalnych, gejzerów, - opisuje proces aktywności gejzerów,
- opisuje z
ródła według ich poło\
enia w - proponuje i charakteryzuje sposoby
stosunku do form ukształtowania powierzchni wykorzystania wód termalnych (cieplic) w
terenu, gospodarce.
- ocenia przydatność wód podziemnych dla
gospodarczej działalności człowieka.
31
VIII. 6. Wody 54. Ustroje rzeczne. Uczeń: Uczeń:
powierzchniowe - rozumie i wyjaśnia pojęcia: re\
im rzeczny, - charakteryzuje czynniki fizycznogeograficzne
(rzeki, jeziora, rzeki epizodyczne, okresowe, spływ decydujące o ustroju rzeki,
bagna). grawitacyjny, system rzeczny, dorzecze - analizuje ustroje proste i zło\
one,
zlewnia, dział wodny, zlewisko, obszar - analizuje wykresy stanów wód i przepływów
bezodpływowy, przepływ, ró\
nych rzek
- wyró\
nia podstawowe typy ustrojów - określa typ re\
imu rzecznego w ró\
nych
rzecznych, szerokościach geograficznych,
- analizuje wykresy przedstawiające ustroje - wskazuje na mapie dział wodny między
wybranych rzek Ziemi, dorzeczami największych rzek,
- określa i opisuje (na dowolnym przykładzie) - wyjaśnia zró\
nicowanie gęstości sieci rzecznej
re\
im rzeki, w Polsce.
- wskazuje na mapie dział wodny między
dorzeczami największych rzek Polski,
- omawia czynniki fizycznogeograficzne
decydujące o ustroju rzeki,
- wyró\
nia funkcje wód powierzchniowych,
- podaje przykłady działań podejmowanych w
celu ochrony wód powierzchniowych.
32
 55. Wody Uczeń: Uczeń:
powierzchniowe - rozumie i wyjaśnia pojęcia: wody - rozumie i wyjaśnia pojęcia: plan batymetryczny,
stojące. Bagna i zatrzymane, jezioro, misa jeziorna, retencja jeziora: oligotroficzne, eutroficzne, dystroficzne,
mokradła. powierzchniowa, limnologia, bagno, - charakteryzuje i wskazuje na mapie główne typy
- wymienia wody czasowo wyłączone z obiegu jezior, według pochodzenie misy jeziornej,
wody w przyrodzie, - interpretuje plany batymetryczne wybranych
- opisuje retencję powierzchniową, jezior,
- wyró\
nia elementy budowy jeziora, - porównuje kształt i głębokość jezior ró\
nych
- wyjaśnia pochodzenie wody w jeziorze, typów,
- wymienia podstawowe typy genetyczne - omawia podział jezior ze względu na warunki
jezior i wskazuje ich przykłady na kuli rozwoju \
ycia organicznego,
ziemskiej, - opisuje stadia zaniku jezior (sukcesji jezior),
- wymienia i wskazuje na mapie najgłębsze i - charakteryzuje funkcje jezior
największe jeziora świata, antropogenicznych na przykładzie Polski,
- wyró\
nia kryteria klasyfikacji jezior i - wyjaśnia genezę jezior w Polsce,
wskazuje na mapie przykładowe rodzaje jezior, - ocenia przydatność wód jeziornych dla
-ocenia rolę jezior w przyrodzie i gospodarce gospodarczej działalności człowieka.
człowieka,
- wyró\
nia rodzaje torfowisk,
- wskazuje na mapie obszary występowania
wielkich torfowisk w Polsce,
- wykazuje konieczność ochrony torfowisk.
VIII. 7. Lodowce, 56. Lodowce, Uczeń: Uczeń:
lądolody i lądolody i - rozumie i wyjaśnia pojęcia: lodowiec górski, - rozumie i wyjaśnia pojęcia: lodowiec szelfowy,
wieloletnia wieloletnia lądolód, firn, szreń, pole firnowe, granica bariera lodowa,
zmarzlina. zmarzlina. wieloletniego śniegu, jęzor lodowcowy, - wyró\
nia przyczyny zró\
nicowania wysokości
wieloletnia zmarzlina, glacjologia, granicy wieloletniego śniegu,
- opisuje warunki klimatyczne i orograficzne - przedstawia za pomocą rysunku schematyczny
powstawania lodowców górskich, plan i przekrój podłu\
ny lodowca górskiego,
- wyjaśnia mechanizm ruchu lodowców, - charakteryzuje lądolody i omawia sposób ich
- wyró\
nia podstawowe typy lodowców, poruszania się,
- wymienia i wskazuje na mapie przykładowe - opisuje lodowce szelfowe i ich rozpad,
33
obszary ich występowania, - wyjaśnia proces powstania bariery lodowej i
- opisuje budowę lodowca górskiego i góry lodowej,
lądolodu, - charakteryzuje warunki powstania wieloletniej
- wskazuje na mapie świata obszary zmarzliny,
występowania lądolodów, - analizuje wpływ występowania wieloletniej
- wskazuje na mapie obszary występowania zmarzliny na działalność człowieka i
wieloletniej zmarzliny, zagospodarowanie obszarów.
- określa wpływ wieloletniej zmarzliny w
podło\
u na zagospodarowanie obszarów.
IX. 1. Gleba i 57. Czynniki i Uczeń: Uczeń:
procesy ją procesy - rozumie i wyjaśnia pojęcia: pedosfera, gleba, - rozumie i wyjaśnia pojęcia: czynniki abiotyczne
kształtujące. glebotwórcze. czynniki glebotwórcze, proces glebotwórczy, i biotyczne, humifikacja, poziom iluwialny i
mikroorganizmy, poziom glebowy, poziom eluwialny, poziom oglejenia, frakcja, odczyn
próchniczny, poziom wymywania i wmywania, gleby,
poziom skały macierzystej, proces - charakteryzuje główne fazy gleby: stała, ciekła,
bielicowania, brunatnienia, profil gleby, typ gazowa,
gleby, - ocenia rolę czasu w procesie kształtowania się
- wymienia główne czynniki glebotwórcze w gleby,
podziale na strefowe i astrefowe, - opisuje i porównuje procesy glebotwórcze i ich
- opisuje główne czynniki glebotwórcze, rolę w kształtowaniu określonego typu gleby,
- wymienia składniki mineralne gleb, - analizuje ciąg zale\
ności występujących
- wyró\
nia podstawowe etapy procesu pomiędzy procesem glebotwórczym, poziomem
glebotwórczego, gleby, profilem gleby i typem gleby,
- wyjaśnia rolę przebiegu proces - omawia schematyczny model profilu
glebotwórczego wykształceniu określonych glebowego.
typów gleb.
IX. 2. 58. Systematyka gleb Uczeń: Uczeń:
Systematyka gleb. - określa, jako podstawę systematyki gleb, - charakteryzuje systematykę gleb w Polsce.
kryteria przyrodniczo-genetyczne,
- wymienia podstawowe kryteria systematyki
gleb w Polsce.
34
IX. 3. 59. Rozmieszczenie Uczeń: Uczeń:
Zró\
nicowanie głównych typów - wyró\
nia gleby strefowe i astrefowe i ich - rozumie i wyjaśnia pojęcia: gleby laterytowe,
gleb na świecie i gleb na świecie. charakterystyczne typy, ferralitowe,
w Polsce. - opisuje podstawowe profile glebowe, - charakteryzuje poszczególne typy gleb
- przyporządkowuje profil glebowy strefowych i astrefowych,
właściwemu typowi gleby, - wyró\
nia prawidłowości w rozmieszczeniu gleb
- wskazuje na mapie świata obszary na Ziemi,
występowania głównych typów gleb, - analizuje wpływ warunków klimatycznych i
- wymienia typy gleb występujących w Polsce szaty roślinnej na rozmieszczenie gleb
i wskazuje je na mapie, strefowych,
- wyjaśnia wpływ klimatu umiarkowanego i - opisuje piętrowość glebowo-klimatyczno-
cech podło\
a na typy gleb występujących w roślinną na obszarach górskich,
Polsce, - porównuje podstawowe profile glebowe,
- wymienia główne typy gleb występujących w - rozpoznaje typ gleby na podstawie opisu i
regionie zamieszkania. rysunku profilu gleby,
- analizuje rozmieszczenie typów gleb
występujących w Polsce i wskazuje na mapie
obszary ich występowania.
IX. 4. Bonitacja i 60. Bonitacja i Uczeń: Uczeń:
przydatność przydatność rolnicza - rozumie i wyjaśnia pojęcia: bonitacja, jakość - charakteryzuje wybrane klasy bonitacyjne
rolnicza gleb. gleb. gleby, \
yzność, urodzajność, rekultywacja, gruntów ornych,
degradacja, - opisuje 14 kompleksów przydatności rolniczej
- wyró\
nia i opisuje klasy bonitacyjne gleb, gleb,
gruntów ornych i u\
ytków zielonych, - analizuje wpływ działalności człowieka na glebę,
- wyró\
nia kompleksy przydatności rolniczej - ocenia wpływ odczynu gleby na jej przydatność
gleb i gruntów ornych, rolniczą,
- wyjaśnia zastosowanie map glebowo- - interpretuje mapy glebowo-rolnicze,
rolniczych. - opisuje sposoby ochrony oraz zapobiegania
erozji, degradacji i dewastacji gleb,
- wyró\
nia główne typy gleb występujące w
regionie zamieszkania.
35
X. 1. Biosfera. 61. Pionowy zasięg Uczeń: Uczeń:
biosfery. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: biosfera, - rozumie i wyjaśnia pojęcia: organizmy
ekosystem, biogeografia (zoogeografia i fotoautotroficzne, heterotroficzne, enklawa
fitogeografia), formacje roślinne, zooplankton, abiotyczna, biomasa,
paso\
yty, roztocza, populacja, roślinność - wyjaśnia obecność enklaw abiotycznych na
strefowa, roślinność niestrefowa, Ziemi,
- opisuje pionowy zasięg biosfery, - formułuje związki przyczynowo-skutkowe,
- wyjaśnia schemat powiązań występujących w budując schematy przykładowych powiązań w
ekosystemie. ekosystemie.
X. 2. Formacje 62. Strefowe Uczeń: Uczeń:
roślinne na Ziemi i formacje roślinne na - rozumie i wyjaśnia pojęcia: fitogeografia, - rozumie i wyjaśnia pojęcia: proces transpiracji,
ich związek z świecie. formacje roślinne, rytm wegetacyjny, pora korzenie skarpowe, korzenie przybyszowe,
klimatem i sucha, sukulenty, suchorostowe i epifity, sukulenty, rośliny efemeryczne,
glebami. gruboszowate, liany, makia, endemit, relikt, chaparral, geofity, susza fizjologiczna,
lasy galeriowe, las borealny, - charakteryzuje cechy rozmieszczenia formacji
- wymienia czynniki wpływające na roślinnych na świecie,
rozmieszczenie szaty roślinnej na Ziemi, - formułuje zale\
ność pomiędzy zasięgiem
- opisuje prawidłowości cechujące formacji roślinnych a granicami stref
rozmieszczenie formacji roślinnych na świecie, klimatycznych i pięter klimatycznych w górach,
- wyjaśnia oddziaływanie czynników - charakteryzuje bogactwo gatunkowe w ka\
dej z
środowiskowych na roślinę, formacji roślinnych,
- wyró\
nia nazwy strefowych formacji - opisuje i wskazuje na mapie zasięgi głównych
roślinnych, gatunków drzew w Polsce,
- wymienia główne cechy podstawowych - porównuje formacje roślinne na ró\
nych
formacji roślinnych, kontynentach.
- przyporządkowuje wybrane rośliny
poszczególnym strefom,
- wskazuje na mapie zasięg występowania
głównych stref roślinnych,
- opisuje związek pomiędzy strefami klimatu,
typem gleb i formacjami roślinnymi,
- wyró\
nia dominujące gatunki roślinne w
36
ka\
dej ze stref roślinnych,
- opisuje typowe formacje roślinne
charakterystyczne dla Polski.
63. Roślinność Uczeń: Uczeń:
niestrefowa - rozumie i wyjaśnia pojęcia: zbiorowiska - rozumie i wyjaśnia pojęcia: kserofity, halofity,
(azonalna). synantropijne, namorzyny, hydrofity, kalcyfity rośliny ruderalne,
- wyró\
nia czynniki decydujące o wydzieleniu agrofitocenoza,
roślinności niestrefowej, - opisuje przyczyny występowania formacji
- wymienia przykłady formacji azonalnych, astrefowych,
- wymienia i opisuje piętra roślinne Tatr, - charakteryzuje formacje azonalne,
- wskazuje na mapie przykładowe obszary - opisuje pasowy układ zbiorowisk roślinnych
występowania roślinności astrefowej na przy brzegu jeziora,
świecie i w Polsce, - wymienia przykłady zbiorowisk związanych z
- opisuje ró\
norodność gatunków roślinnych na działalnością człowieka i opisuje roślinność
świecie oraz ocenia konieczność ich ochrony. synantropijną i ruderalną.
X. 3. Zwierzęta i 64. Zwierzęta i Uczeń: Uczeń:
środowisko. środowisko. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: litoral, pelagial, - rozumie i wyjaśnia pojęcia: epipelagial,
bentos, abisal, nekton, zooplankton, batypelagial, bental,
- wyró\
nia krainy zoogeograficzne i ich zasięg, - wymienia zwierzęta endemiczne Polski.
- opisuje wybrane krainy zoogeograficzne,
- wskazuje na mapie krainy zoogeograficzne,
- wymienia strefy \
ycia w wodach oraz
charakteryzuje jedną z nich,
- wykazuje zale\
ność pomiędzy klimatem,
roślinnością a poszczególnymi gatunkami
zwierząt na świecie.
XI. 1. Dziedziny 65. Charakterystyka Uczeń: Uczeń:
morfoklimatyczne. dziedzin - rozumie i wyjaśnia pojęcia: dziedzina - rozumie i wyjaśnia pojęcia: solifluksjia, gleby
morfoklimatycznych. morfoklimatyczna, powłoka krajobrazowa poligonalne,
(epigeosfera), wadi (uedi), sucha delta, szott, - charakteryzuje cechy dziedziny gorącej i
- wykazuje powiązania pomiędzy składnikami wilgotnej, suchej i półsuchej, peryglacjalnej i
37
klimatu, roślinnością i glebami na wybranych glacjalnej,
strefach, - charakteryzuje umiarkowaną dziedzinę
- wyjaśnia zasadę wydzielania dziedzin morfoklimatycznej, uwzględniając dominujące w
morfoklimatycznych, niej procesy rzez
botwórcze i formy powierzchni.
- wskazuje na mapie dziedziny
morfoklimatyczne świata,
- wyró\
nia cechy dziedziny gorącej i wilgotnej,
suchej i półsuchej, peryglacjalnej i glacjalnej.
XI. 2. Rozwój 66. Rozwój Uczeń: Uczeń:
epigeosfery. epigeosfery. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: stan równowagi - opisuje ujemne i dodatnie sprzę\
enia zwrotne
środowiska (homeostaza), sprzę\
enie dodatnie, wywołane czynnikami antropogenicznymi i
sprzę\
enie ujemne, naturalnymi,
- wymienia przykłady dodatnich sprzę\
eń - charakteryzuje proces zmian zachodzących w
zwrotnych, środowisku przyrodniczym, wywołany dodatnimi
- rozumie, na czym polega stan równowagi sprzę\
eniami zwrotnymi,
środowiska. - analizuje stosowanie teorii systemów.
XII. 1. Wpływ 67. Wpływ Uczeń: Uczeń:
środowiska na środowiska na - rozumie i wyjaśnia pojęcia: determinizm, - charakteryzuje wpływ poszczególnych
człowieka i człowieka i nihilizm, posybilizm, indeterminizm elementów środowiska przyrodniczego na \
ycie i
gospodarkę. gospodarkę. geograficzny, gospodarkę człowieka,
- opisuje przykłady wpływu środowiska na - wykonuje schemat przedstawiający wpływ
\
ycie i gospodarkę człowieka. ró\
nych elementów środowiska geograficznego na
\
ycie i gospodarkę człowieka.
XII. 2. Rola 68. Rola środowiska Uczeń: Uczeń:
środowiska w w dziejach - rozumie i wyjaśnia pojęcie: środowisko
dziejach ludzkości. przyrodnicze, - ocenia wpływ środowiska na rozwój kultury i
ludzkości.  wymienia przykłady wydarzeń \
ycia społeczeństw na przestrzeni dziejów,
historycznych, na których przebieg wpłynęło - analizuje wpływ czynników przyrodniczych na
38
środowisko przyrodnicze, historię Polski,
- opisuje wpływ zmian środowiska na kulturę i - prognozuje przykłady zmian które mogą nastąpić
sposób \
ycia społeczeństw. w środowisku.
XII. 3. 69. Antropogeniczne Uczeń: Uczeń:
Antropogeniczne zmiany środowiska. - rozumie i wyjaśnia pojęcia: środowisko - rozumie i wyjaśnia pojęcie: antropopresja,
zmiany antropogeniczne, rozwój zrównowa\
ony, park - charakteryzuje główne zało\
enia i wyjaśnia, na
środowiska. narodowy, park krajobrazowy, obszar czym polega rozwój zrównowa\
ony,
chronionego krajobrazu, pomnik przyrody, - analizuje wpływ człowieka na poszczególne
park krajobrazowy, elementy środowiska,
- wymienia zmiany w środowisku, które - na wybranym przykładzie wyjaśnia
dokonały się pod wpływem działalności kompleksowy charakter zmian w środowisku,
człowieka na ró\
nych etapach rozwoju - projektuje działania zmierzające do
gospodarczego, ograniczenia negatywnego wpływu człowieka i
- wymienia etapy rozwoju cywilizacyjnego i jego działalności na środowisko,
wykazuje ich wpływ na zmiany w środowisku, - wymienia i analizuje konsekwencje lokalizacji
- wymienia przykłady antropogenicznych na danym obszarze określonej działalności
zmian w środowisku, gospodarczej człowieka,
- wykonuje i opisuje schemat obrazujący - ocenia pozytywne i negatywne skutki
wpływ wybranego elementu środowiska na działalności człowieka w środowisku,
działy gospodarki człowieka, - prognozuje antropogeniczne zmiany środowiska
- opisuje zasadę zrównowa\
onego rozwoju w miejscu swojego zamieszkania.
oraz sposoby ochrony środowiska przed dalszą
degradacją.
39