Praca semestralna:
 Zarys koncepcji badawczej
Zadawanie studentom wykonania projektu badawczego uczy prowadzącego
kilku rzeczy. Przede wszystkim tego, że sama istota takiej pracy domowej
może zostać zrozumiana przynajmniej na kilka sposobów. By uchronić się
przed konfudującą sytuacją, kiedy to trzeba ocenić zarówno pośpiesznie
spisane dzień przed oddaniem pomysły, jak i kilkudziesięciostronicowe
elaboraty poparte przeprowadzonymi już badaniami, postanowiłem wytyczyć
ścisły (w miarę) schemat skróconego projektu badawczego, wedle którego
mają zostać sporządzone prace domowe. Jakkolwiek uściślone zostają reguły,
nie ograniczy to (mam nadzieję) pomysłowości wykonawców, a ułatwi (ech,
egoizm& ) ocenę wyniku Waszej pracy.
Jak napisać (skrócony) projekt z metod ilościowych?
Po prostu uzupełnij  punkt, po punkcie  przedstawiony poniżej schemat.
A
atwe, prawda? Jest wszakże jeden szkopuł. By cieszyć się maksymalną
liczbą punktów, autor projektu musi włożyć weń przynajmniej odrobinę
intelektualnej pracy, tak by spełniał on pewne wymogi.
Jakie będą kryteria oceny takiego skróconego projektu?
Po pierwsze  pomysłowość, oryginalność, innowacyjność. Postaraj się
podejść do wybranego zagadnienia niekonwencjonalnie, nie kopiuj znanych
sobie rozwiązań. Jeśli Twój głęboki podziw dla strategii badawczych innych
socjologów nie pozwala Ci na stworzenie czegoś całkiem nowatorskiego1,
postaraj się w sposób twórczy rozwinąć lub zmodyfikować to podejście.
Upewnij się jednak, że nawet o cal nie przekraczasz granicy pomiędzy
inspiracją a plagiatem.
Po drugie  poszczególne elementy powinny z siebie wynikać. Projekt musi
stanowić logicznie spójną konstrukcję. Podobnie jak w przypadku projektu
architektonicznego, wszelkie niespójności i błędy ( hmm& zróbmy solidny,
lity dach ) prowadzą do porażki przedsięwzięcia ( o& zawaliło się&
ciekawe dlaczego? ). Tak jak z
le zaprojektowany strop Hagii Sofii w dawnym
Konstantynopolu sprawił, że już po 21 latach od oddania tej świątyni do
użytku, zaszła konieczność jego przeprojektowania i odbudowy2, tak z
le
zaprojektowane badania nie dostarczą przekonujących dowodów i trzeba
będzie je powtórzyć według nowego planu. Ujmując to w mniej
architektoniczny sposób: pytania w kwestionariuszu sporządzone na
podstawie pomysłu na owskaz
nikowanie konstruktów teoretycznych muszą
pozwolić na weryfikację hipotez, co w efekcie doprowadzić ma do
sformułowania odpowiedzi na naczelne pytanie badawcze (ufff& ).
1
Byle nie były to pomysły z projektów Twoich starszych kolegów. Myślę, że z moją
pamięcią nie jest jeszcze tak z
le& (zresztą krótka analiza zysków i strat powinna skutecznie
zniechęcić do podjęcia próby przetestowania mojej pamięci).
2
Dla ścisłości: dach zawalił się w roku 558, co stanowi po dziś dzień przestrogę dla adeptów
architektury.
Po trzecie  autor powinien wykazać się efektywnym wykorzystaniem wiedzy
zdobytej w trakcie kursu, np. poprzez zastosowanie określonych metod
pomiaru. Wszak wytrawne znawstwo rzemiosła badawczego stanowi samo w
sobie doskonały dowód zapoznania się z literaturą fachową (tj. lekturą
obowiązkową).
Pamiętaj, że kolejność elementów zaproponowanego tu planu badawczego
jest konsekwencją ich wzajemnego logicznego wynikania. Nie oznacza to
jednak, że pomysł musi rozwijać się wedle tego samego schematu również w
Twojej głowie. Wspominam o tym m.in. dlatego, że konceptualizacja i
operacjonalizacja powinny być procesami równoległymi (uściślenie znaczenia
pojęcia powinno zbliżać je do możliwości dokonania pomiaru).
Pamiętaj, że aby otrzymać maksymalną liczbę punktów nie musisz starać się o
wypełnienie każdego z kryteriów w 100%, ponieważ odbyć się to może
kosztem nietuzinkowego pomysłu i wprowadzić siermiężną szablonowość.
Jednym z błędów nowicjusza bywa zbyt ścisłe przestrzeganie
skodyfikowanych reguł (don t go strictly by the book, rookie!)3.
3
Nie zdziwiłbym się, gdyby po tej wskazówce część czytelników odmówiła dalszej lektury&
Schemat:
1. Problem badawczy
Problem badawczy jest niczym innym jak naczelnym pytaniem, na które
będziesz starał(a) się udzielić odpowiedzi na podstawie swojego badania.
Powinieneś(naś) zatem zacząć od głębokiego namysłu nad wyborem tematu
dociekań. Chodzi o to, byś naprawdę był(a) zainteresowany(a) kwestią, której
badanie chcesz zaplanować  nic tak nie wyzwala inwencji jak pewien stopień
osobistego zaangażowania. Postaraj się by temat ten był oryginalny, najlepiej
taki, który nie był jeszcze szeroko poruszany. Warto tu zauważyć, że im
bardziej nowatorska koncepcja, tym łatwiej o oryginalne wskaz
niki, pytania
do kwestionariusza itp. (już w momencie wyboru tematu warto zastanawiać
się nad operacjonalizacją  tzn. jak zmierzyć zjawisko, które pragniesz poddać
naukowemu oglądowi).
W tym punkcie stawiam tylko jeden wymóg  problem musi odnosić się do
teoretycznego pojęcia socjologicznego, czyli tzw. konstruktu (w zeszłym roku
z pewnością poznałe(a)ś ich całe mnóstwo, więc nie powinno być problemu z
wyborem4). Pojęcie takie nie ma oczywistej, bezpośredniej denotacji, przez co
znakomicie nadaje się do operacjonalizacji.
Przed rozpoczęciem pracy nad projektem koniecznie skonsultuj ze mną
wybrany przez siebie temat!
A
opatologia stosowana:
W punkcie pierwszym formułujesz sam problem badawczy. Można to zrobić na
dwa sposoby (jeśli wybierasz formę twierdzącą, upewnij się, że da się z niej
zrobić pytanie!).
Przykład 1. Czy studenci socjologii są grupą dotkniętą problemem anomii?/
Problem anomii wśród studentów socjologii.
Przykład 2. Jaki jest poziom religijności w Białymstoku?/ Poziom religijności
mieszkańców Białegostoku.
Przykład 3. Jaki jest wpływ pochodzenia etnicznego na zasoby kapitału
społecznego w społecznościach postmigracyjnych?/ Wpływ pochodzenia
etnicznego na zasoby kapitału społecznego w społecznościach
postmigracyjnych.
4
Gdybyś mimo wszystko miał(a) kłopot, proponuję losowanie pojęcia ze słownika
socjologicznego. Przy okazji można poznać fachową definicję ;-).
2. Konceptualizacja
W ramach konceptualizacji musisz w miarę szczegółowo opisać wybrany
przez siebie problem i zdefiniować wszystkie pojęcia, które tego wymagają
( dziwnym zbiegiem okoliczności wybrany przez Ciebie problem zawiera
taki fachowy termin). Zawsze istnieje kilka sposobów rozumienia danego
konstruktu, dlatego w tym miejscu należy sprecyzować jego znaczenie.
Innymi słowy w tym miejscu musisz napisać CO właściwie będziesz badać.
Oznacza to jednocześnie, że należy również wskazać jednostki analizy.
A
opatologia stosowana:
Ma to być zwykły opis twojego pomysłu, czyli kilka(-naście) zdań o tym,
czego konkretnie ma dotyczyć Twoje badanie. Dodatkowo poświęć trochę
miejsca na zdefiniowanie pojęć, którymi się posłużyłeś w naczelnym
problemie badawczym (ale nie definiuj rzeczy oczywistych, bądz
spoza naszej
dyscypliny!5). Następnie przejdz
do eksplikacji.
Przykład 1. Anomię można zdefiniować tak jak zrobił to Durkheim, albo tak
jak zrobił to Merton. Możemy rozumieć przez nią rozpad więzi albo
niemożność dążenia do realizacji kulturowo zdefiniowanych celów.
Ważniejsze jest jednak sprowadzenie tego terminu do konkretów  np. słabej
integracji, albo nieumiejętności radzenia sobie ze wspólnym problemem.
Przykład 2. Religijność możemy rozumieć poprzez praktykę religijną lub
przez głębokość wiary. W pierwszym aspekcie interesuje nas, jak często ktoś
uczestniczy w mszy, w drugim  znaczenie religii w życiu danego człowieka.
2.1. Eksplikacja
W ramach konceptualizacji należy dokonać też eksplikacji problemu
badawczego, czyli jego uszczegółowienia poprzez postawienie pytań
podporządkowanych6 i hipotez badawczych. Logiczna konstrukcja projektu
wymaga, by udzielenie odpowiedzi na pytania podporządkowane pozwoliło
na sformułowanie odpowiedzi na pytanie naczelne. Hipotezy są zaś
przypuszczalnymi na nie odpowiedziami. Pamiętaj też, że każdą hipotezę
będziesz musiał(a) w jakiś sposób uzasadnić (na podstawie dostępnej Ci
wiedzy, lektury fachowej, zracjonalizowanych intuicji etc.)
W praktyce nie ma potrzeby stawiania zarówno pytań podporządkowanych,
jak hipotez (wystarczą te drugie), ale wykonanie zarysu projektu badawczego
trzeba potraktować raczej jako ćwiczenie z konstruowania zamysłu
badawczego, niż jako tworzenie pełnej koncepcji (oferty badawczej). Dlatego
uznałem, że warto jasno wyrazić każdy szczebel wzajemnego wynikania
elementów projektu.
5
Zdarzyło mi się w ramach lektury studenckich projektów poznać fachowe definicje
terminów:  policja ,  mieszkaniec ,  zaufanie ,  aborcja i tym podobnych.
6
Wedle konwencji zaproponowanej przez Jana Lutyńskiego koncepcja badawcza powinna
ujmować problem badawczy na dwóch poziomach szczegółowości: w postaci pytania
naczelnego i pytań podporządkowanych. Więcej w: Jan Lutyński, 2000, Koncepcja badawcza.
Pojęcie, główne składniki i problemy, w: Metody badań społecznych. Wybrane zagadnienia,
A
ódz
: A
ódzkie Towarzystwo Naukowe, s. 77-109.
Przy eksplikacji szczególnie zalecane jest przejrzenie literatury na temat
podjęty w problemie badawczym. Pozwoli to zorientować się jakie aspekty
określonego zjawiska trzeba/warto wziąć pod uwagę przy formułowaniu pytań
i hipotez.
A
opatologia stosowana:
Pomyśl o kwestiach związanych z problemem badawczym. Postaw szereg
pytań na temat różnych jego aspektów. Spróbuj znalez
ć hipotetyczną
odpowiedz
na każde z tych pytań. Każdą z tych odpowiedzi uzasadnij.
Przykład 1.
Pytanie (1): Czy studenci interesują się życiem wydziału? Hipoteza (1): Tylko
niewielka liczba studentów socjologii jest żywo zainteresowana sprawami
swojego wydziału. Uzasadnienie hipotezy (1): W zeszłym roku na spotkania
koła naukowego przychodziło zaledwie kilku studentów(ek), zazwyczaj były to
te same osoby.
Pytanie (2): Jak często i w jakich ilościach studenci spożywają alkohol i
zażywają narkotyki? Hipoteza (2): ... itd.
Przykład 2.
Pytanie (1): Czy poziom religijności zależny jest od cech społeczno-
demograficznych mieszkańców? Hipoteza (1): Większą religijnością
odznaczają się osoby starsze, słabiej wykształcone oraz kobiety.
Uzasadnienie hipotezy (1): Takie wyniki przynoszą zazwyczaj ogólnopolskie
badania nad religijnością (tu-przypis).
Pytanie (2): Czy istnieje rozbieżność pomiędzy wyznawaniem wszystkich
dogmatów religijnych a uczestnictwem w praktykach religijnych (rytualizm)?
Hipoteza (2): ... itd.
Przypominam: weryfikacja każdej z hipotez ma zbliżyć Cię do odpowiedzi na
pytanie naczelne! Warto więc, byś na końcu eksplikacji wyjaśnił(a) w jaki
sposób weryfikacja Twojego zestawu hipotez pozwala na rozwikłanie głównej
 zagadki .
3. Operacjonalizacja
(dobór wskaz
ników, opis sposobu dokonania pomiaru)
Operacjonalizacja jest z mojego punktu widzenia najistotniejszym elementem
sporządzonego przez Ciebie zarysu projektu. Tutaj będziesz musiał(a) napisać
jak dokładnie zamierzasz mierzyć (obserwować) to, co opisane zostało w
konceptualizacji. Na tym etapie uściślone już pojęcia  przetłumaczone
muszą zostać na język konkretnych czynności jakie podejmiesz w procesie
badawczym. Zamierzasz sporządzić kwestionariusz? A może będziesz
prowadził(a) obserwacje uczestniczące? A może zbierzesz jakiegoś rodzaju
dane urzędowe? Samo określenie metody to jednak zaledwie początek.
Oczekuję, że opiszesz na podstawie czego będziesz wnioskował(a) o
określonym poziomie / natężeniu / wystąpieniu określonych symptomów /
elementów badanego zjawiska. Na to należy zwrócić szczególną uwagę!
Należy też z góry określić, jak odniesiesz się do poszczególnych hipotez w
świetle uzyskanych wyników (czyli jakie wartości zmiennych będą
świadczyły na rzecz ich falsyfikacji bądz
utrzymania).
Warto w tym miejscu zauważyć, że pomysł na wskaz
niki warto mieć zanim
jeszcze sformułuje się hipotezy.
A
opatologia stosowana:
Wymień i opisz wskaz
niki do jakich masz zamiar się odwołać. Dobrze żebyś z
góry ustalił(a) poziom pomiaru i zakres zmienności zmiennych. Uzasadnij
wybór wskaz
ników.
Przykład 1. Anomię można próbować zmierzyć poprzez częstotliwość
oddawania się zachowaniom dewiacyjnym albo przez deklaracje dotyczące
siły więzi oraz częstości i charakteru relacji pomiędzy studentami. Warto
więc sporządzić ankietę z pytaniami o ilość spożywanego tygodniowo
alkoholu od razu przyjmując jaki poziom oznacza zachowanie dewiacyjne (od
Ciebie zależy czy przyjmiesz, że będą to dwa piwa, czy skrzynka mocniejszych
trunków). Jednocześnie można użyć baterii pytań projekcyjnych, na
podstawie których będziemy inferować o sile więzi i stosunkach wzajemnych
(pytania wprost mogłyby okazać się zawodne -  przecież nie wypada
obgadywać kolegów ). Można też zastosować obserwację i zliczać osoby
angażujące się we wspólne studenckie inicjatywy (których charakter
powinien być oczywiście uprzednio jasno określony).
Przykład 2. Religijność można mierzyć na podstawie danych na temat
zarejestrowanych wiernych poszczególnych kościołów, poprzez obserwację
jak liczne grupy uczestniczą w mszach albo określonych obrzędach, albo w
końcu zadając serię pytań w kwestionariuszu skierowanym do
reprezentatywnej próby mieszkańców. W przypadku tego ostatniego warto z
góry określić, czy będziemy pytali o praktyki, czy o subiektywne deklaracje
na temat głębi przekonań albo hierarchie wartości. Może warto też
zastosować pytania winietkowe związane z oceną postaw innych osób.
Podkreślam, że w swoim projekcie musisz wszystko opisać znacznie szerzej
niż w powyższych przykładach.
3.1. Narzędzie badawcze
Po opisie wskaz
ników należy przejść do konstrukcji narzędzia. Może to być
dzienniczek do notowania obserwacji, kwestionariusz, podanie konkretnych
z
ródeł danych statystycznych i ich obróbki etc.
Narzędzie musi w 100% wynikać z operacjonalizacji (wskaz
niki muszą zostać
faktycznie zastosowane) i musi pozwalać na weryfikację wszystkich
postawionych hipotez! Jeśli hipoteza mówi o związkach pomiędzy
przekonaniami politycznymi a statusem społecznym, narzędzie musi pozwalać
na pomiar zarówno zmiennej  przekonania polityczne , jak i  status
społeczny (na marginesie  ten drugi wskaz
nik też musi być
zoperacjonalizowany  status społeczny możesz przecież starać się mierzyć
zarówno na podstawie marki posiadanego samochodu, jak i na podstawie
wykonywanego zawodu).
A
opatologia stosowana:
Narzędzie musi zostać wykonane zgodnie z zasadami poznanymi w trakcie
kursu (oceniana będzie np. poprawność formułowania pytań, sensowność
zmiennych itp.). Pamiętaj, że nie musisz sporządzać całego, gotowego
narzędzia. Wystarczy przykładowo fragment kwestionariusza, ale taki, który
będzie zawierał wszystkie zmienne potrzebne do weryfikacji hipotez.
Przykład 1.
Narzędzie (1): dzienniczek
&
Imprezy 5 5, 7, 6, 11, 23
Spotkania kół
1 3
naukowych
1
Wspólna nauka 2 2, 5
&
Narzędzie (2): kwestionariusz
Pyt. 1. Jak często spotykasz się ze swoimi znajomymi z roku poza zajęciami
na uczelni?
(1) codziennie
(2) kilka razy w tygodniu, ale nie codziennie
(3) kilka razy w miesiącu, ale nie częściej niż raz na tydzień... itd.
Ile razy w
ostatnim
miesi
ą
cu
miało to
miejsce:
Ilu studentów
uczestniczyło
Liczba osób,
które brały
udział, we
wszystkich
tych
spotkaniach
4. Refleksje po pilotażu (czyli  co by tu jeszcze&  )
Upieczone ciasto trzeba spróbować, a na nowym krześle trzeba kilka razy z
impetem usiąść&
Ostatnim elementem pracy domowej jest przetestowanie narzędzia  tzn.
przeprowadzenie jednego, dwóch wywiadów, dokonanie krótkiej obserwacji
itp. Pilotaż powinien skłonić Cię do refleksji na temat tego, jakie istotne
ulepszenia można byłoby wprowadzić do Twojego projektu. Jeśli coś takiego
przyjdzie Ci do głowy, nie musisz tworzyć całego projektu od początku 
wystarczy, że opiszesz to w ostatniej sekcji zarysu.
Proszę też o załączenie wypełnionego kwestionariusza z pilotażu.
A
opatologia stosowana:
Opisz co teraz, mądrzejszy(a) o doświadczenia, zmienił(a)byś w swoim
projekcie.
Przykład 1.  Istotną przeszkodą w prowadzeniu rzetelnej obserwacji
uczestniczącej na temat integracji społeczności studenckiej potrafi być niski
poziom asertywności w kwestiach alkoholowych...
Przykład 2.  Respondenci z którymi rozmawiałe(a)m, kilka razy udzielili
odpowiedzi, która nie znalazła się w stworzonej przeze mnie kafeterii. W
związku z tym, myślę, że warto w przypadku pytania X zrezygnować z formuły
skategoryzowanej na rzecz pytania otwartego...
PS. Ze względu na użycie w powyższych przykładach, należy zrezygnować z
pisania projektów na temat anomii, religijności i środowiska studenckiego.
Nie będą też akceptowane tematy związane z badaniem młodzieży i dzieci, w
szczególności uczniów i przedszkolaków (to ze względu na zdarzające się
 zapożyczenia z projektów pedagogów). Problematyka musi mieć charakter
socjologiczny.
POWODZENIA!