ENCYKLIKA
LUMEN FIDEI
OJCA ÅšWI
TEGO
FRANCISZKA
DO BISKUPÓW
PREZBITERÓW I DIAKONÓW
DO OSÓB KONSEKROWANYCH
I DO WSZYSTKICH WIERNYCH ÅšWIECKICH
O WIERZE
1. wiatło wiary: tym wyrażeniem trady-
Ś cja Kościoła nazwała wielki dar przynie-
siony przez Jezusa, który tak oto przedstawia się
w Ewangelii Å›w. Jana: « Ja przyszedÅ‚em na Å›wiat
jako światłość, aby nikt, kto we Mnie wierzy, nie
pozostawał w ciemności (12, 46). Również św.
PaweÅ‚ wyraża siÄ™ tymi sÅ‚owami: « Albowiem Bóg,
Ten, który rozkazał ciemnościom, by zajaśniały
światłem, zabłysnął w naszych sercach (2 Kor 4,
6). W świecie pogańskim, spragnionym światła,
rozwinął się kult boga Słońca, Sol invictus, przyzy-
wanego o świcie. Choć słońce wstawało codzien-
nie, wiadomo było, że nie potrafi swym światłem
ogarnąć całej egzystencji człowieka. Słońce nie
oświeca bowiem całej rzeczywistości; jego pro-
mień nie potrafi przeniknąć w mroki śmierci,
gdzie ludzkie oko zamyka siÄ™ na jego Å›wiatÅ‚o. « Nie
spotkano nigdy nikogo  twierdzi św. Justyn
Męczennik  gotowego umrzeć za swą wiarę
w słońce .1 Chrześcijanie, świadomi, jak wielki
horyzont otwiera przed nimi wiara, nazywali
Chrystusa prawdziwym sÅ‚oÅ„cem, « którego pro-
mienie dają życie .2 Do Marty, opłakującej śmierć
brata A
azarza, Jezus mówi: « Czyż nie powiedzia-
łem ci, że jeśli uwierzysz, ujrzysz chwałę Bożą?
1
Dialog z Żydem Tryfonem, 121, 2: PG 6, 758.
2
Św. Klemens aleKsandryjsKi, Protrepticos, IX: (Zachęta
Greków), IX: PG 8, 195.
3
(J 11, 40). Kto wierzy, widzi; widzi dzięki świa-
tłu oświecającemu cały przebieg drogi, ponieważ
przychodzi ono do nas od zmartwychwstałego
Chrystusa, niezachodzÄ…cej nigdy gwiazdy poran-
nej.
Złudne światło?
2. Jednakże kiedy mówimy o tym świetle wiary,
możemy spotkać się z zastrzeżeniem ze strony
współczesnych nam ludzi. W nowożytnej epoce
uznano, że takie światło mogło wystarczyć staro-
żytnym społeczeństwom, ale nie jest potrzebne
w nowych czasach, kiedy człowiek stał się dojrza-
Å‚y, szczyci siÄ™ swoim rozumem, pragnie w nowy
sposób badać przyszłość. W tym sensie wiara ja-
wiła się jako światło iluzoryczne, przeszkadzające
człowiekowi w odważnym zdobywaniu wiedzy.
Młody Nietzsche zachęcał swoją siostrę Elżbie-
tÄ™, by podjęła ryzyko, przemierzajÄ…c « nowe drogi
[...] w niepewności autonomicznego posuwania
siÄ™ naprzód . I dodawaÅ‚: « W tym punkcie roz-
chodzą się drogi ludzkości: jeśli chcesz osiągnąć
pokój duszy i szczęście, to wierz, ale jeśli chcesz
być uczniem prawdy, wówczas badaj .3 Wierze-
nie rzekomo przeciwstawia siÄ™ poszukiwaniu.
Wychodząc z tego założenia, Nietzsche będzie
krytykował chrześcijaństwo za to, że pomniejszy-
ło zasięg ludzkiej egzystencji, pozbawiając życie
nowości i przygody. Wiara stanowiłaby więc ilu-
3
Brief an Elisabeth Nietzsche (11 czerwca 1865), w: Werke
in drei Bänden, München 1954, 953 n.
4
zję światła, utrudniającą nam, ludziom wolnym,
drogę ku przyszłości.
3. W tym procesie wiara została w końcu sko-
jarzona z ciemnością. Uznano, że można ją za-
chować, znalez
ć dla niej przestrzeń, aby mogła
współistnieć ze światłem rozumu. Przestrzeń dla
wiary otwierała się tam, gdzie rozum nie mógł
oświecić, gdzie człowiek już nie mógł mieć pew-
ności. Pojmowano więc wiarę jako ucieczkę spo-
wodowaną przez brak światła, pod wpływem
ślepego uczucia, albo jako subiektywne światło,
zdolne być może rozpalić serce, dostarczyć pry-
watnej pociechy, ale którego nie można zapropo-
nować innym jako obiektywne, wspólne światło
oświecające drogę. Stopniowo dostrzegano jed-
nak, że światło autonomicznego rozumu nie po-
trafi wystarczająco rozjaśnić przyszłości; w koń-
cu kryje się ona w mroku i pozostawia człowieka
z lękiem przed nieznanym. I tak człowiek zrezy-
gnował z poszukiwania wielkiego światła, by za-
dowolić się małymi światełkami, które oświecają
krótką chwilę, ale są niezdolne do otwarcia drogi.
Gdy brakuje światła, wszystko staje się niejasne,
nie można odróżnić dobra od zła, drogi pro-
wadzącej do celu od drogi, na której błądzimy
bez kierunku.
Światło, które na nowo trzeba odkryć
4. Dlatego pilne staje się odzyskanie światła,
które jest właściwą cechą wiary, bo kiedy gaśnie
jej płomień, wszystkie inne światła tracą w końcu
5
swój blask. Światło wiary ma bowiem szczegól-
ny charakter, ponieważ jest zdolne oświetlić całe
życie człowieka. Żeby zaś światło było tak po-
tężne, nie może pochodzić od nas samych, musi
pochodzić z bardziej pierwotnego z
ródła, musi
ostatecznie pochodzić od Boga. Wiara rodzi się
w spotkaniu z Bogiem żywym, który nas wzywa
i ukazuje nam swoją miłość, miłość nas uprze-
dzającą, na której możemy się oprzeć, by trwać
niezłomnie i budować życie. Przemienieni przez
tę miłość, otrzymujemy nowe oczy, doświadcza-
my, że jest w niej zawarta wielka obietnica pełni i
kierujemy spojrzenie w przyszłość. Wiara, którą
przyjmujemy od Boga jako dar nadprzyrodzony,
jawi się jako światło na drodze, wskazujące kie-
runek naszej wędrówki w czasie. Z jednej strony
pochodzi ona z przeszłości, jest światłem pamię-
ci o Założycielu, o życiu Jezusa, gdzie objawi-
ła się Jego w pełni wiarygodna miłość, zdolna
zwyciężyć śmierć. Lecz jednocześnie, ze względu
na to, że Chrystus zmartwychwstał i przeprowa-
dza nas poza próg śmierci, wiara jest światłem
bijącym z przyszłości, które otwiera przed nami
wielkie horyzonty i kieruje nas poza nasze od-
osobnione « ja ku szerokiej komunii. Rozumie-
my więc, że wiara nie mieszka w mroku; jest ona
światłem dla naszych ciemności. Dante w Boskiej
komedii, w Raju, po wyznaniu swojej wiary przed
Å›w. Piotrem, opisuje jÄ… jako « iskrÄ™, / co w rozÅ›wi-
cie coraz szerszymi ogniami siÄ™ pali / i jest mÄ…
6
gwiazdą na nieba zenicie .4 Właśnie o tym świe-
tle wiary chciałbym mówić, aby powiększało się,
by oświetlało teraz
niejszość i stało się gwiazdą
ukazujÄ…cÄ… horyzonty naszej drogi w czasach,
w których człowiek szczególnie potrzebuje światła.
5. Przed swojÄ… mÄ™kÄ… Pan zapewniaÅ‚ Piotra: « Ja
prosiłem za tobą, żeby nie ustała twoja wiara
(A
k 22, 32). NastÄ™pnie poleciÅ‚ mu, by « utwier-
dzał braci w tej właśnie wierze. Świadomy za-
dania powierzonego Piotrowi, Benedykt XVI
zechciał ogłosić obecny Rok Wiary, czas łaski,
pomagający nam doświadczyć wielkiej radości,
jaką daje wiara, ożywić poznanie szerokich ho-
ryzontów, jakie odsłania wiara, by ją wyznawać
w jej jedności i w pełni, wierni pamięci Pana,
umacniani Jego obecnością i działaniem Ducha
Świętego. Przeświadczenie wiary, która czyni ży-
cie wielkim i pełnym, skoncentrowane na Chry-
stusie i mocy Jego łaski, ożywiało posłannictwo
pierwszych chrześcijan. W Aktach męczenników
czytamy taki dialog rzymskiego prefekta Rusticu-
sa z chrzeÅ›cijaninem Hieraxem: « Gdzie sÄ… twoi
rodzice?  pytał sędzia męczennika, a ten od-
powiedziaÅ‚: « Naszym prawdziwym ojcem jest
Chrystus, a naszÄ… matkÄ… wiara w Niego .5 Dla
tych chrześcijan wiara jako spotkanie z Bogiem
żywym objawionym w Chrystusie, byÅ‚a « matkÄ… ,
ponieważ wydawała ich na światło dzienne, ro-
dziła w nich Boże życie, nowe doświadczenie,
4
Raj, XXIV, 145-147 (tłum. Edward Porębowicz).
5
Acta Sanctorum, I Junii, 21.
7
pełną blasku wizję życia, dlatego byli gotowi zło-
żyć do końca publiczne świadectwo.
6. Rok Wiary rozpoczÄ…Å‚ siÄ™ w 50.rocznicÄ™
otwarcia Soboru Watykańskiego II. Ta zbieżność
pozwala nam dostrzec, że Vaticanum II był So-
borem o wierze,6 ponieważ wezwał nas, byśmy
w centrum naszego życia kościelnego i osobistego
postawili prymat Boga w Chrystusie. Kościół nie
zakłada bowiem nigdy wiary jako faktu oczywi-
stego, lecz jest świadomy, że ten Boży dar trze-
ba karmić i umacniać, by nadal wskazywał mu
drogę. Sobór Watykański II ukazał blask wiary
w ludzkim doświadczeniu, przemierzając tym
samym drogi współczesnego człowieka. W ten
sposób stało się jasne, że wiara ubogaca ludzkie
istnienie we wszystkich jego wymiarach.
7. Te refleksje na temat wiary  zgodne z tym
wszystkim, co Magisterium Kościoła powiedzia-
ło o tej cnocie teologalnej 7  pragnę dołączyć
do tego, co Benedykt XVI napisał w encyklikach
6
« Nawet jeÅ›li Sobór nie traktuje bezpoÅ›rednio o wierze,
mówi o nim na każdej stronie, uznaje jej żywotny i nadprzyro-
dzony charakter, zakłada ją całą i mocną i na niej buduje swoją
naukę. Wystarczyłoby przytoczyć stwierdzenia soborowe [& ],
by zdać sobie sprawę z istotnej wagi, jaką Sobór, zgodnie z
doktrynalną tradycją Kościoła, przypisuje wierze, prawdziwej
wierze, majÄ…cej z
ródło w Chrystusie, a kanał przekazu w Ma-
gisterium Kościoła (Paweł VI, Audiencja generalna, (8 marca
1967): Insegnamenti V (1967), 705).
7
Por. np. sobór wat. I, Konst. dogm. o wierze katolic-
kiej Dei Filius, rozdz.III: DS 3008-3020; sobór wat. II, Konst.
dogm. o Objawieniu Bożym Dei verbum, 5; Katechizm Kościoła
Katolickiego, 153-165.
8
o miłości i nadziei. Prawie skończył on pracę nad
pierwszym szkicem encykliki o wierze. Jestem
mu za to głęboko wdzięczny i w duchu Chrystu-
sowego braterstwa przejmuję jego cenne dzieło,
dodając do tekstu kilka przemyśleń. Następca
Piotra, wczoraj, dziÅ› i jutro, jest bowiem zawsze
wezwany do utwierdzania braci w tym niezmie-
rzonym skarbie, jakim jest wiara, którą Bóg daje
jako światło na drodze każdego człowieka.
Uznajemy w wierze, która jest darem Boga,
cnotą nadprzyrodzoną przez Niego zesłaną, że
została nam ofiarowana wielka Miłość, że zo-
stało do nas skierowane dobre Słowo i że kiedy
przyjmujemy to Słowo, którym jest Jezus Chry-
stus, wcielone Słowo, Duch Święty przemienia
nas, oświeca drogę przyszłości i sprawia, że rosną
w nas skrzydła nadziei, byśmy przemierzali tę dro-
gę z radością. Wiara, nadzieja i miłość w godnym
podziwu połączeniu kierują życie chrześcijańskie
do pełnej komunii z Bogiem. Jaką drogę odsła-
nia przed nami wiara? Skąd pochodzi jej potężne
światło, pozwalające oświecić drogę udanego i
bogatego w owoce życia?
9
I.
MYÅšMY UWIERZYLI MIA
OÅšCI
(por. 1 J 4, 16)
Abraham, nasz ojciec w wierze
8. Wiara otwiera nam drogÄ™ i towarzyszy nam
na przestrzeni dziejów. Dlatego jeśli chcemy zro-
zumieć, czym jest wiara, powinniśmy opowie-
dzieć jej historię, drogę ludzi wierzących, o której
w pierwszym rzędzie świadczy Stary Testament.
Szczególne miejsce należy się Abrahamowi, na-
szemu ojcu w wierze. W jego życiu wydarza się
rzecz wstrząsająca: Bóg kieruje do niego Słowo,
objawia się jako Bóg, który mówi i wzywa po
imieniu. Wiara wiąże się ze słuchaniem. Abra-
ham nie widzi Boga, ale słyszy Jego głos. W ten
sposób wiara otrzymuje osobisty charakter. Dla-
tego Bóg nie jest Bogiem jakiegoś miejsca ani
nawet Bogiem zwiÄ…zanym z jakimÅ› specyficznym
świętym czasem, ale jest Bogiem osoby, Bogiem
właśnie Abrahama, Izaaka i Jakuba, zdolnym do
nawiązania kontaktu z człowiekiem i do ustano-
wienia z nim przymierza. Wiara stanowi odpo-
wiedz
na SÅ‚owo skierowane do osoby, danÄ… pew-
nemu « Ty , które nas woÅ‚a po imieniu.
9. To, co Słowo mówi do Abrahama, składa
siÄ™ z wezwania i obietnicy. Przede wszystkim
jest wezwaniem do wyjścia z własnej ziemi, za-
proszeniem do otwarcia się na nowe życie, jest
początkiem wyjścia, które otwiera drogę ku nie-
11
oczekiwanej przyszłości. Wizja, jaką wiara da
Abrahamowi, będzie zawsze związana z tym
krokiem naprzód, jaki trzeba zrobić: wiara « wi-
dzi w takiej mierze, w jakiej siÄ™ posuwa, w jakiej
wchodzi w przestrzeń otwartą przez Słowo Boże.
SÅ‚owo to zawiera ponadto obietnicÄ™: twoje po-
tomstwo będzie liczne, będziesz ojcem wielkiego
narodu (por. Rdz 13, 16; 15, 5; 22, 17). To praw-
da, że jako odpowiedz
na uprzedzajÄ…ce jÄ… SÅ‚owo,
wiara Abrahama będzie zawsze aktem pamięci.
Jednak ta pamięć, będąc pamięcią o obietnicy, nie
zamyka się w przeszłości, staje się zdolna otwo-
rzyć na przyszłość, oświecić przemierzaną drogę.
Widać więc, że wiara, jako pamięć o przyszłości,
memoria futuri, jest ściśle związana z nadzieją.
10. Tym, co ma zrobić Abraham, jest powierze-
nie się Słowu. Wiara rozumie, że słowo, rzecz
pozornie krótkotrwała i ulotna, gdy wypowie-
dziane jest przez Boga wiernego, staje siÄ™ rzeczÄ…
najbardziej pewnÄ… i niewzruszonÄ… ze wszystkich,
tym, co sprawia, że możliwa jest nasza dalsza wę-
drówka w czasie. Wiara przyjmuje to Słowo jako
mocną skałę, na której można budować jak na
solidnych fundamentach. Dlatego w Biblii wiara
jest okreÅ›lona hebrajskim sÅ‚owem  emûnah, po-
chodzącym od czasownika  amąn, którego rdzeń
znaczy « podtrzymać . PojÄ™cie  emûnah może
oznaczać zarówno wierność Boga, jak i wiarę
człowieka. Człowiek wierny otrzymuje siłę, po-
wierzając się w ręce Boga wiernego. Nawiązując
do obu znaczeń tego słowa  obecnych rów-
12
nież w odpowiadających im wyrazach: greckim
(pistòs) i Å‚aciÅ„skim (fidelis)  Å›w. Cyryl Jerozo-
limski podkreśla godność chrześcijanina, który
otrzymuje to samo imię co Bóg: jeden i drugi na-
zywani sÄ… « wiernymi .8 Åšw. Augustyn tak to wy-
jaÅ›nia: « CzÅ‚owiek wierzy obietnicom Boga. Bóg
wierny spełnia to, co przyrzekł człowiekowi .9
11. Jeszcze jeden aspekt historii Abrahama jest
ważny dla zrozumienia jego wiary. Słowo Boże,
nawet jeśli niesie ze sobą nowość i zaskoczenie,
nie jest czymś odległym od doświadczenia Pa-
triarchy. W głosie, który zwraca się do Abraha-
ma, rozpoznaje on głębokie wezwanie, od zawsze
wpisane w jego wnętrzu. Bóg łączy swoją obiet-
nicę z miejscem, w którym życie człowieka jawi
siÄ™ zawsze jako obiecujÄ…ce: jest w nim ojcostwo,
zrodzenie nowego życia: « Å»ona twoja, Sara, uro-
dzi ci syna, któremu dasz imię Izaak (Rdz 17,
19). Bóg proszący Abrahama, by całkowicie Mu
się powierzył, objawia się jako z
ródło, od które-
go pochodzi wszelkie życie. W ten sposób wiara
wiąże się z Bożym ojcostwem, z którego powsta-
je stworzenie: Bóg wzywający Abrahama jest Bo-
giem StwórcÄ…, Tym, który « powoÅ‚uje do istnienia
to, co nie istnieje (Rz 4, 17), Tym, który « wy-
brał nas przed założeniem świata, [...] przezna-
czył nas dla siebie jako przybranych synów (Ef
1, 4-5). Wiara w Boga oświeca najgłębsze pokła-
dy jestestwa Abrahama, pozwala mu rozpoznać
8
Por. Katechezy, V, 1: PG 33, 505A.
9
In Psal. 32, II, s. I, 9; PL 36, 284.
13
z
ródło dobroci, która jest początkiem wszystkie-
go, a także stwierdzić, że jego życie nie wywodzi
się z nicości lub z przypadku, lecz z wezwania i
miłości do osoby. Tajemniczy Bóg, który go we-
zwał, nie jest Bogiem obcym, ale Tym, który jest
poczÄ…tkiem wszystkiego i wszystko podtrzymuje.
Wielka próba wiary Abrahama, złożenie w ofie-
rze syna Izaaka, pokazuje, do jakiego stopnia ta
pierwotna miłość zdolna jest zagwarantować ży-
cie także po śmierci. Słowo, które było zdolne
powoÅ‚ać do życia syna w jego ciele « obumarÅ‚ym
oraz « w obumarÅ‚ym Å‚onie bezpÅ‚odnej Sary (por.
Rz 4, 19), będzie mogło również być gwarancją
obietnicy związanej z przyszłością, niezależnie od
wszelkich gróz
b lub niebezpieczeństw (por. Hbr
11, 19; Rz 4, 21).
Wiara Izraela
12. Historia ludu Izraela w Księdze Wyjścia
kontynuuje drogÄ™ wiary Abrahama. Wiara rodzi
siÄ™ ponownie z pierwotnego daru: Izrael otwiera
się na działanie Boga, który pragnie go wyzwolić
z jego nędzy. Wiara wezwana jest do długiej wę-
drówki, by móc adorować Pana na Synaju i objąć
w posiadanie ziemię obiecaną. Miłość Boża ma
rysy ojca niosącego syna przez całą drogę (por. Pwt
1, 31). Wyznanie wiary Izraela przyjmuje kształt
opowiadania o dobrodziejstwach Boga, o Jego
działaniu, by wyzwolić lud i go prowadzić (por.
Pwt 26, 5-11), a opowiadanie to naród przekazu-
je z pokolenia na pokolenie. Światło Boże świe-
ci dla Izraela przez czyny dokonane przez Pana,
wspominane i wyznawane w sprawowaniu kultu,
14
przekazywane dzieciom przez rodziców. Dowia-
dujemy się zatem, że światło, które niesie wiara,
związane jest z konkretnym opowiadaniem o ży-
ciu, z wdzięcznym wspominaniem dobrodziejstw
otrzymanych od Boga i stopniowym spełnianiem
się Jego obietnic. Wyraziła to bardzo dobrze go-
tycka architektura: w wielkich katedrach światło
dochodzi z nieba przez witraże, na których przed-
stawiona jest historia święta. Światło Boże docie-
ra do nas przez opowiadanie o Jego Objawieniu,
dlatego potrafi oświecić naszą drogę w czasie,
przypominając o Bożych dobrodziejstwach, po-
kazując, jak spełniają się Jego obietnice.
13. Historia Izraela ukazuje nam również po-
kusę niewiary, której lud wielokrotnie ulegał.
Przeciwieństwo wiary jawi się tutaj jako bałwo-
chwalstwo. Gdy Mojżesz rozmawia z Bogiem na
Synaju, lud nie potrafi znieść tajemnicy ukryte-
go oblicza Bożego, nie potrafi wytrzymać czasu
oczekiwania. Wiara ze swej natury wymaga wy-
rzeczenia się chęci natychmiastowego posiadania,
jakie zdaje się ofiarować widzenie, jest zaprosze-
niem, by otworzyć się na z
ródło światła, szanu-
jąc tajemnicę Oblicza, które zamierza objawić
się osobiście i w odpowiednim czasie. Martin
Buber przytaczał definicję bałwochwalstwa, po-
daną przez rabina z Kocka. Z bałwochwalstwem
mamy do czynienia wówczas, « gdy zwraca siÄ™
pełne szacunku oblicze do oblicza, które nie jest
obliczem .10 Zamiast wierzyć w Boga, człowiek
10
m. buber, Opowieści chasydów, Poznań 1986.
15
woli czcić bożka, którego oblicze można utrwalić
i którego pochodzenie jest znane, bo został przez
nas uczyniony. W przypadku bożka nie ma nie-
bezpieczeństwa ewentualnego powołania, które
wymagałoby wyrzeczenia się własnego poczucia
bezpieczeÅ„stwa, ponieważ bożki « majÄ… usta, ale
nie mówią (Ps 115, 5). Rozumiemy więc, że bo-
żek jest pretekstem do tego, by postawić samych
siebie w centrum rzeczywistości, adorując dzie-
ło własnych rąk. Człowiek, gdy traci zasadnicze
ukierunkowanie, które spaja jego życie, gubi się
w wielorakości swoich pragnień. Wzbraniając się
przed oczekiwaniem na czas obietnicy, rozprasza
się na tysiące chwil swojej historii. Dlatego bał-
wochwalstwo jest zawsze politeizmem, porusza-
niem siÄ™ bez celu od jednego pana do drugiego.
Bałwochwalstwo nie wskazuje jednej drogi, lecz
wiele szlaków, które nie prowadzą do wyraz
nego
celu, a raczej tworzÄ… labirynt. Kto nie chce za-
wierzyć się Bogu, zmuszony jest słuchać głosów
wielu bożków, woÅ‚ajÄ…cych do niego: « Zdaj siÄ™ na
mnie! Wiara, ponieważ związana jest z nawró-
ceniem, jest przeciwieństwem bałwochwalstwa;
jest odsuwaniem się od bożków, by powrócić do
Boga żywego dzięki osobistemu spotkaniu. Wie-
rzyć to znaczy powierzyć się miłosiernej miło-
ści, która zawsze przyjmuje i przebacza, wspiera
i ukierunkowuje egzystencję, okazuje się potężna
w swej zdolności prostowania wypaczeń naszej
historii. Wiara polega na gotowości otwarcia się
na wciąż nową przemianę dokonywaną przez
Boże wezwanie. Oto paradoks: zwracając się nie-
16
ustannie do Pana, człowiek znajduje stałą drogę,
co uwalnia go od chaotycznych ruchów, do ja-
kich zmuszają go bożki.
14. W wierze Izraela pojawia się także po-
stać Mojżesza, pośrednika. Lud nie może oglą-
dać oblicza Boga. To Mojżesz rozmawia z Jah-
we na górze i przekazuje wszystkim wolę Pana.
Dzięki tej obecności pośrednika Izrael nauczył
się wędrować zjednoczony. Akt wiary pojedyn-
czego człowieka wpisuje się we wspólnotę, we
wspólne « my ludu, który w wierze jest jakby
jednym czÅ‚owiekiem, « synem moim pierworod-
nym , jak Bóg nazwie całego Izraela (por. Wj 4,
22). Pośrednictwo nie staje się przeszkodą, lecz
otwarciem: w spotkaniu z innymi kierujemy spoj-
rzenie ku przerastajÄ…cej nas prawdzie. J. J. Rous-
seau skarżył się, że nie może osobiście zobaczyć
Boga: « Iluż ludzi miÄ™dzy Bogiem a mnÄ…! 11 « Czy
to takie proste i naturalne, że Bóg poszedł do
Mojżesza, żeby mówić do Jeana Jacques a Ro-
usseau? .12 Biorąc za punkt wyjścia indywiduali-
stycznÄ… i ograniczonÄ… koncepcjÄ™ poznania, nie
można zrozumieć sensu pośrednictwa, tej zdol-
ności uczestniczenia w wizji drugiego człowieka,
dzielenia się poznaniem, będącym poznaniem
właściwym miłości. Wiara jest bezinteresownym
darem Boga, który wymaga pokory i odwagi, by
zaufać i zawierzyć się, i w ten sposób dostrzec
11
Émile, Paris 1966, 387.
12
Lettre Ä… Christophe de Beaumont, Lausanne 1993, 110.
17
świetlaną drogę spotkania między Bogiem i ludz
-
mi, historiÄ™ zbawienia.
Pełnia wiary chrześcijańskiej
15. « Abraham [...] rozradowaÅ‚ siÄ™ z tego, że
ujrzał mój dzień  ujrzał [go] i ucieszył się
(J 8, 56). Zgodnie z tymi słowami Jezusa, wiara
Abrahama kierowała się ku Niemu, była w pew-
nym sensie antycypowanÄ… wizjÄ… Jego tajemnicy.
Tak pojmuje to św. Augustyn, gdy twierdzi, że
Patriarchowie zbawili siÄ™ w wierze, nie w wierze
w Chrystusa, który już przyszedł, ale w wierze
w nadchodzÄ…cego Chrystusa, w wierze skiero-
wanej ku przyszłemu wydarzeniu Jezusa.13 Wiara
chrześcijańska skoncentrowana jest na Chrystu-
sie, jest wyznawaniem, że Jezus jest Panem i że
Bóg wskrzesił Go z martwych (por. Rz 10, 9).
Wszystkie wÄ…tki Starego Testamentu zbiegajÄ… siÄ™
w Chrystusie, On staje siÄ™ ostatecznym « tak dla
wszystkich obietnic, fundamentem naszego osta-
tecznego « Amen , powiedzianego Bogu (por.
2 Kor 1, 20). Historia Jezusa jest pełnym obja-
wieniem wiarygodności Boga. Jeśli Izrael wspomi-
nał wielkie dzieła miłości Bożej, które stanowi-
ły centrum jego wyznania i otwierały wzrok jego
wiary, obecnie życie Jezusa jawi się jako miejsce
ostatecznej interwencji Boga, najwyższy przejaw
Jego miłości do nas. W Jezusie Bóg nie kieruje
do nas dodatkowego słowa, pośród tylu innych,
13
Por. In Ioh. Evang., 45, 9: PL 35, 1722-1723.
18
ale swoje odwieczne Słowo (por. Hbr 1, 1-2). Bóg
nie mógł dać nam większej gwarancji, by nas za-
pewnić o swojej miłości, jak przypomina nam św.
Paweł (por. Rz 8, 31-39). Tak więc wiara chrześci-
jańska jest wiarą w Miłość pełną, w jej skuteczną
moc, w jej zdolność przemieniania świata i wyja-
Å›niania czasu: « MyÅ›my poznali i uwierzyli miÅ‚o-
ści, jaką Bóg ma ku nam (1 J 4, 16). W miłości
Bożej, objawionej w Jezusie, wiara dostrzega fun-
dament, na którym opiera się rzeczywistość i jej
ostateczne przeznaczenie.
16. Najwyższym dowodem wiarygodności mi-
łości Chrystusa jest Jego śmierć za człowieka.
Jeśli oddanie życia za przyjaciół jest najwyższym
dowodem miłości (por. J 15, 13), Jezus ofiaro-
wał swoje za wszystkich, również za tych, którzy
byli nieprzyjaciółmi, by w ten sposób przemienić
serce. Oto dlaczego Ewangeliści godzinę Krzyża
postrzegali jako szczytowy moment spojrzenia
wiary: w tej godzinie jaśnieje blask wielkości i
głębi Bożej miłości. Św. Jan tutaj umieści swoje
uroczyste świadectwo, gdy wraz z Matką Jezusa
patrzy na Tego, którego przebili (por. J 19, 37):
« ZaÅ›wiadczyÅ‚ to ten, który widziaÅ‚, a Å›wiadectwo
jego jest prawdziwe. On wie, że mówi prawdę,
abyście i wy wierzyli (J 19, 35). W swoim dziele
Idiota F. M. Dostojewski wkłada w usta bohatera,
księcia Myszkina, patrzącego na obraz martwe-
go Chrystusa w grobie, dzieło Hansa Holbeina
mÅ‚odszego nastÄ™pujÄ…ce sÅ‚owa: « Z powodu tego
19
obrazu ktoś mógłby stracić wiarę .14 Obraz uka-
zuje bowiem w sposób bardzo brutalny niszczą-
ce skutki działania śmierci na ciele Chrystusa. A
jednak to właśnie przez kontemplowanie śmierci
Jezusa umacnia się wiara, otrzymując olśniewa-
jące światło, gdy jawi się ona jako wiara w Jego
niewzruszoną miłość ku nam, zdolną wejść
w śmierć, aby nas zbawić. Jest rzeczą możliwą
wierzyć w tę miłość, która nie uchyla się od śmierci,
aby pokazać, jak bardzo mnie kocha; jej bezgra-
niczność przezwycięża wszelkie podejrzenia i po-
zwala nam w pełni zawierzyć się Chrystusowi.
17. Otóż, śmierć Chrystusa odsłania całkowi-
tą wiarygodność miłości Bożej, gdy patrzymy na
nią w świetle Jego zmartwychwstania. Chrystus
zmartwychwstały jest wiarygodnym świadkiem,
(por. Ap 1, 5; Hbr 2, 17), solidnym wsparciem
dla naszej wiary. « Jeżeli Chrystus nie zmartwych-
wstał, daremna jest wasza wiara  stwierdza
św. Paweł (1 Kor 15, 17). Gdyby miłość Ojca nie
sprawiła, że Jezus powstał z martwych, gdyby nie
zdołała przywrócić życia Jego ciału, nie byłaby
miłością w pełni wiarygodną, zdolną oświecić
również cienie śmierci. Gdy św. Paweł mówi o
swoim nowym życiu w Chrystusie, ma na myśli
« wiarÄ™ w Syna Bożego, który umiÅ‚owaÅ‚ mnie
i samego siebie wydał za mnie (Ga 2, 20). Ta
« wiara w Syna Bożego jest z pewnoÅ›ciÄ… wiarÄ…
Apostoła Narodów w Jezusa, ale zakłada także
14
Część II, IV.
20
wiarygodność Jezusa, mającą swoją podstawę
w Jego miłości aż do śmierci, ale także w Jego by-
ciu Synem Bożym. Właśnie dlatego, że Jezus jest
Synem, że jest całkowicie zakorzeniony w Ojcu,
mógł zwyciężyć śmierć i pozwolić zajaśnieć
pełni życia. Nasza kultura straciła zdolność
dostrzegania konkretnej obecności Boga, Jego
działania w świecie. Uważamy, że Bóg znajduje
się w zaświatach, na innym poziomie rzeczywi-
stości, oddzielony od naszych konkretnych re-
lacji. Gdyby jednak tak było, gdyby Bóg nie był
zdolnym do działania w świecie, Jego miłość nie
byłaby prawdziwie potężna, prawdziwie rzeczy-
wista, a zatem nie byłaby nawet prawdziwą miło-
ścią, zdolną zapewnić to szczęście, które obiecuje.
Wówczas byłoby całkowicie obojętne, czy się
w Niego wierzy, czy nie wierzy. Natomiast chrzeÅ›-
cijanie wyznają konkretną i potężną miłość Boga,
który naprawdę działa w historii i decyduje o jej
ostatecznym przeznaczeniu. Tę miłość można
spotkać, ona objawiła się w pełni w męce, śmier-
ci i zmartwychwstaniu Chrystusa.
18. Pełnia, do której Jezus doprowadza wiarę,
ma jeszcze jeden decydujÄ…cy aspekt. W wierze
Chrystus nie jest tylko Tym, w którego wierzy-
my, najwyższym objawieniem miłości Bożej, ale
także Tym, z którym się jednoczymy, aby móc
wierzyć. Wiara nie tylko patrzy na Jezusa, ale
patrzy z punktu widzenia Jezusa, Jego oczami:
jest uczestnictwem w Jego sposobie patrzenia.
W wielu dziedzinach życia zawierzamy innym
21
osobom, znajÄ…cym sprawy lepiej od nas. Mamy
zaufanie do architekta, który buduje nasz dom,
do farmaceuty, który daje nam lekarstwo mają-
ce nas uzdrowić, do adwokata broniącego nas
w sądzie. Potrzebujemy również kogoś, kto byłby
wiarygodnym ekspertem w sprawach Boga. Je-
zus, Jego Syn, jawi siÄ™ jako Ten, kto poucza o
Bogu (por. J 1, 18). Życie Chrystusa, Jego sposób
poznania Ojca, życie całkowicie w relacji z Nim,
otwiera przed życiem ludzkim nową przestrzeń, i
my możemy w nią wejść. Św. Jan wyraził donio-
słość osobistej relacji z Jezusem dla naszej wiary,
posługując się na różne sposoby czasownikiem
wierzyć. Oprócz « wierzyć, że prawdÄ… jest to, co
mówi Jezus (por. J 14, 10; 20, 31), Jan używa tak-
że wyrażeÅ„: « wierzyć Jezusowi oraz « wierzyć
w Jezusa. « Wierzymy Jezusowi, gdy przyjmu-
jemy Jego słowo, Jego świadectwo, ponieważ On
jest prawdomówny (por. J 6, 30). « Wierzymy w
Jezusa, gdy przyjmujemy Go osobiście w naszym
życiu, przyłączając się do Niego w miłości oraz
idÄ…c za Nim na naszej drodze (por. J 2, 11; 6, 47;
12, 44).
By umożliwić nam poznanie Go, przyjęcie i
naśladowanie, Syn Boży przyjął nasze ciało, i dzię-
ki temu patrzył na Ojca także w sposób ludzki,
będąc w drodze i żyjąc w czasie. Wiara chrześci-
jańska jest wiarą we Wcielenie Słowa oraz w Jego
zmartwychwstanie w ciele; jest wiarÄ… w Boga,
który zbliżył się do nas tak bardzo, że wszedł
w nasze dzieje. Wiara w Syna Bożego, który stał
się człowiekiem w Jezusie z Nazaretu, nie oddala
22
nas od rzeczywistości, ale pozwala nam pojąć
jej najgłębsze znaczenie, odkryć, jak bardzo
Bóg kocha ten świat i wciąż kieruje go ku sobie;
powoduje to, że chrześcijanin angażuje się coraz
bardziej i mocniej przeżywa swoją wędrówkę na
ziemi.
Zbawienie przez wiarÄ™
19. WychodzÄ…c od tego uczestnictwa w spo-
sobie patrzenia Jezusa, apostoł Paweł w swoich
pismach dał nam opis życia człowieka wierzące-
go. WierzÄ…cy, przyjmujÄ…c dar wiary, zostaje prze-
mieniony w nowe stworzenie. Otrzymuje nowe
istnienie, istnienie synowskie, staje siÄ™ synem
w Synu. « Abba  Ojciec jest najbardziej cha-
rakterystycznym słowem doświadczenia Jezusa,
które staje się centrum doświadczenia chrześci-
jańskiego (por. Rz 8, 15). Życie w wierze, jako
życie synowskie, jest uznaniem pierwotnego i ra-
dykalnego daru, będącego u podstaw egzysten-
cji człowieka, i można je wyrazić w zdaniu św.
PawÅ‚a, skierowanym do Koryntian: « Cóż masz,
czego byś nie otrzymał? (1 Kor 4, 7). To właśnie
stanowi kontekst polemiki św. Pawła z faryze-
uszami, dyskusji na temat zbawienia przez wia-
rę albo przez uczynki prawa. Św. Paweł odrzuca
postawę człowieka pragnącego usprawiedliwić
samego siebie przed Bogiem poprzez własne
uczynki. Taki człowiek, nawet jeśli zachowuje
przykazania, nawet jeśli pełni dobre uczynki, sta-
wia w centrum siebie i nie uznaje, że z
ródłem
dobroci jest Bóg. Kto tak postępuje, kto chce
być z
ródłem własnej sprawiedliwości, widzi, że
23
szybko ona się wyczerpuje, oraz odkrywa, że nie
może nawet dochować wierności prawu. Zamy-
ka siÄ™ w sobie, izolujÄ…c siÄ™ od innych, a przede
wszystkim od Pana, dlatego jego życie staje się
daremne, jego uczynki jałowe, jest niczym drze-
wo z dala od wody. Åšw. Augustyn tak to wyra-
ża swoim precyzyjnym i sugestywnym językiem:
« Ab eo qui fecit te noli deficere nec ad te  « od Tego,
który cię uczynił, nie oddalaj się, nawet zmierza-
jąc do siebie .15 Gdy człowiek myśli, że znajdzie
samego siebie oddalajÄ…c siÄ™ od Boga, jego egzy-
stencja okazuje się porażką (por. A
k 15, 11-24).
PoczÄ…tkiem zbawienia jest otwarcie siÄ™ na coÅ›,
co poprzedza, na pierwotny dar potwierdzajÄ…cy
życie i zachowujący przy życiu. Jedynie otwie-
rając się na ten początek i uznając go, możemy
być przemienieni, pozwalając, by dokonywało się
w nas zbawienie, a życie stawało się płodne, pełne
dobrych owoców. Zbawienie przez wiarę polega
na uznaniu prymatu Bożego daru, jak to ujmu-
je Å›w. PaweÅ‚: « A
aską bowiem jesteście zbawieni
przez wiarÄ™. A to pochodzi nie od was, lecz jest
darem Boga (Ef 2, 8).
20. W centrum tej nowej logiki wiary jest Chry-
stus. Wiara w Chrystusa zbawia nas, ponieważ to
w Nim życie otwiera się radykalnie na uprzedza-
jącą nas Miłość i przemienia nas od wewnątrz,
działa w nas i z nami. Widać to jasno w przepro-
wadzonej przez Apostoła Narodów egzegezie
15
De continentia, 4, 11: PL 40, 356.
24
tekstu z Księgi Powtórzonego Prawa, egzegezie
wpisującej się w najgłębszą dynamikę Starego
Testamentu. Mojżesz mówi do ludu, że polece-
nie Boga nie jest zbyt wysokie ani zbyt odległe
od czÅ‚owieka. Nie powinno siÄ™ mówić: « Któż
[...] wstÄ…pi do nieba i przyniesie je nam? albo:
« Któż uda siÄ™ za morze i przyniesie je nam?
(por. Pwt 30, 11-14). Paweł tłumaczy tę bliskość
słowa Bożego jako rzecz związaną z obecnością
Chrystusa w chrześcijaninie. Nie mów w sercu
swoim: « Któż zdoÅ‚a wstÄ…pić do nieba?  oczy-
wiście po to, by Chrystusa stamtąd sprowadzić
na ziemię, albo: Któż zstąpi do Otchłani? 
oczywiście po to, by Chrystusa wyprowadzić
spośród umarłych (Rz 10, 6-7). Chrystus zstąpił
na ziemię i został wskrzeszony z martwych; przez
swoje Wcielenie i Zmartwychwstanie Syn Boży
przeszedł całą drogę człowieka i mieszka w na-
szych sercach przez Ducha Świętego. Wiara wie,
że Bóg stał się nam bardzo bliski, że Chrystus
został nam dany jako wielki dar, przemieniający
nas wewnętrznie, który mieszka w nas i tym sa-
mym obdarza nas światłem oświecającym począ-
tek i koniec życia, całą drogę człowieka.
21. W ten sposób możemy pojąć nowość, do
której prowadzi nas wiara. Człowiek wierzący
przemieniony jest przez Miłość, na którą otwo-
rzył się w wierze, a gdy otwiera się na tę ofiaro-
waną mu Miłość, jego egzystencja wykracza poza
wÅ‚asne ramy. Åšw. PaweÅ‚ może powiedzieć: « Teraz
zaś już nie ja żyję, lecz żyje we mnie Chrystus
25
(Ga 2, 20) i wzywać: « Niech Chrystus zamiesz-
ka przez wiarÄ™ w waszych sercach (Ef 3, 17).
W wierze « ja wierzÄ…cego poszerza siÄ™, by za-
mieszkał w nim ktoś Inny, by żył w kimś Innym,
i w ten sposób jego życie poszerza się w Miłości.
Tutaj ma miejsce działanie właściwe Duchowi
Świętemu. Chrześcijanin może mieć oczy Jezusa,
Jego uczucia, Jego synowską gotowość, ponie-
waż dany mu jest udział w Jego Miłości, którą
jest Duch. I w tej Miłości zyskuje się w pewien
sposób spojrzenie właściwe Jezusowi. Bez tego
upodobnienia w Miłości, bez obecności Ducha,
który rozlewa ją w naszych sercach (por. Rz 5,
5), jest rzeczą niemożliwą wyznawać Jezusa jako
Pana (por. 1 Kor 12, 3).
Eklezjalny wymiar wiary
22. W ten sposób życie z wiary staje się życiem
kościelnym. Kiedy św. Paweł mówi chrześcija-
nom w Rzymie o jednym ciele, jakie wszyscy wie-
rzÄ…cy stanowiÄ… w Chrystusie, wzywa ich, by siÄ™ nie
chełpili; każdy powinien natomiast oceniać siebie
« wedÅ‚ug miary, jakÄ… Bóg każdemu w wierze wy-
znaczył (Rz 12, 3). Wierzący uczy się patrzeć
na samego siebie, biorąc za punkt wyjścia wyzna-
waną wiarę. Postać Chrystusa jest zwierciadłem,
w którym odkrywa własny obraz. A ponieważ
Chrystus zawiera w sobie wszystkich wierzÄ…cych,
tworzących Jego ciało, chrześcijanin pojmuje sie-
bie w tym ciele, w pierwotnej relacji do Chrystusa
i do braci w wierze. Obraz ciała bynajmniej nie
sprowadza wierzącego do prostej części anoni-
26
mowej całości, do zwykłego elementu wielkiego
mechanizmu, lecz podkreśla raczej życiową więz

Chrystusa z wierzÄ…cymi i wszystkich wierzÄ…cych
między sobą (por. Rz 12, 4-5). Chrześcijanie sta-
nowiÄ… « jedno (por. Ga 3, 28), nie tracÄ…c swo-
jej indywidualności, a w służbie innym każdy
zyskuje do końca własne życie. Wtedy staje się
zrozumiałe, dlaczego poza tym ciałem, poza tą
jednością Kościoła w Chrystusie, poza Kościo-
łem, który  zgodnie ze słowami Romana Gu-
ardiniego  « jest historycznym noÅ›nikiem peÅ‚-
nego spojrzenia Chrystusa na świat ,16 wiara traci
swoją miarę, nie znajduje już swojej równowagi,
wystarczającej przestrzeni, by się utrzymać. Wia-
ra z konieczności ma formę kościelną, wyznawa-
na jest z wnętrza ciała Chrystusa jako konkret-
na komunia wierzących. Właśnie z tej kościelnej
przestrzeni otwiera ona poszczególnych chrze-
ścijan na wszystkich ludzi. Słowo Chrystusa, gdy
zostaje wysłuchane, mocą swojego dynamizmu
przekształca się w chrześcijaninie w odpowiedz
,
i staje się z kolei słowem wypowiadanym, wy-
znaniem wiary. Åšw. PaweÅ‚ twierdzi: « Bo sercem
przyjęta wiara prowadzi do sprawiedliwości, a
wyznawanie jej ustami  do zbawienia (Rz 10,
10). Wiara nie jest sprawÄ… prywatnÄ…, indywiduali-
stycznym pojęciem, subiektywną opinią, lecz ro-
dzi się ze słuchania, a jej przeznaczeniem jest wy-
powiedzieć siÄ™, stać siÄ™ gÅ‚oszeniem. « Jakże mieli
16
Vom Wesen katholischer Weltanschauung (1923), w: Un-
terscheidung des Christlichen. Gesammelte Studien 1923-1963, Mainz
1963, 24.
27
uwierzyć w Tego, którego nie słyszeli? Jakże mie-
li usłyszeć, gdy im nikt nie głosił? (Rz 10, 14).
Wiara zatem działa w chrześcijaninie, poczynając
od przyjętego daru, od Miłości, która przyciąga
do Chrystusa (por. Ga 5, 6) i czyni uczestnikami
drogi Kościoła, pielgrzymującego do spełnienia.
Dla przemienionego w ten sposób człowieka
otwiera się nowy sposób widzenia, wiara staje się
światłem dla jego oczu.
28
II.
JEŻELI NIE UWIERZYCIE,
NIE ZROZUMIECIE
(por. Iz 7, 9)
Wiara i prawda
23. Jeżeli nie uwierzycie, nie zrozumiecie.
W taki sposób tłumaczone są słowa Izajasza,
skierowane do króla Achaza, w greckiej wersji
Biblii hebrajskiej, w tłumaczeniu Septuaginty
zrealizowanym w Aleksandrii Egipskiej. Tak
zatem sprawa poznania prawdy została posta-
wiona w centrum wiary. Jednakże w tekście
hebrajskim czytamy coś innego. Prorok mówi
w nim do króla: « Jeżeli nie uwierzycie, nie ostoicie
się . Mamy tu do czynienia z grą słów z dwiema
formami czasownika  amÄ…n: « uwierzycie (ta ami-
nu) oraz « ostoicie siÄ™ (te amenu). Król przestra-
szony potegą swoich nieprzyjaciół, szuka bezpie-
czeństwa, jakie może mu zapewnić przymierze
z wielkim imperium asyryjskim. Wówczas prorok
wzywa go, by polegał tylko na prawdziwej skale,
która się nie chwieje  Bogu Izraela. Ponieważ
Bóg jest wiarygodny, jest rzeczą rozsądną wie-
rzyć w Niego, budować własne bezpieczeństwo
na Jego słowie. Tego Boga Izajasz nieco dalej na-
zwie dwa razy « Bogiem-Amen (por. Iz 65, 16),
niewzruszonym fudamentem wierności przy-
mierzu. Można by sądzić, że w greckiej wersji
Biblii, tÅ‚umaczÄ…c « ostać siÄ™ jako « zrozumieć ,
dokonano głebokiej zmiany tekstu, przechodząc
29
od biblijnego pojęcia zawierzenia Bogu do grec-
kiego pojęcia zrozumienia. Jednakże ten prze-
kład, z pewnością dopuszczający dialog z kultu-
rą helleńską, nie odbiega od głębokiej dynamiki
tekstu hebrajskiego. Ostoja, jakÄ… Izajasz obiecuje
królowi, związana jest bowiem ze zrozumieniem
działania Boga oraz jedności, jaką nadaje On ży-
ciu człowieka i historii ludu. Prorok nawołuje do
zrozumienia dróg Pańskich, by w wierności Boga
znalez
ć mądry zamysł kierujący wiekami. Św. Au-
gustyn zawarł w swoich Wyznaniach syntezę słów
« zrozumieć i « ostać siÄ™ , gdy mówi o prawdzie,
której można zawierzyć, aby móc stać mocno:
« Wtedy okrzepnÄ™ i umocniÄ™ siÄ™ w Tobie, [...]
w Twojej prawdzie .17 Z kontekstu wiemy, że św.
Augustyn pragnie ukazać, w jaki sposób ta wiary-
godna prawda Boża  jak świadczy o tym Biblia
 jest Jego wierną obecnością w dziejach, Jego
zdolnością scalenia razem czasu i gromadzenia
rozproszonych dni człowieka.18
24. Odczytany w tym świetle tekst Izajasza
prowadzi do następującej konkluzji: człowiek
potrzebuje poznania, potrzebuje prawdy, ponie-
waż bez niej nie ma oparcia, nie idzie naprzód.
Wiara bez prawdy nie zbawia, nie daje pewności
naszym krokom. Pozostaje piękną baśnią, pro-
jekcją naszych pragnień szczęścia, czymś, co nas
zadowala jedynie w takiej mierze, w jakiej chce-
my ulegać iluzji. Albo sprowadza się do piękne-
17
XI, 30, 40: PL 32, 825.
18
Por. tamże, 825-826
30
go uczucia, które daje pociechę i zagrzewa, ale
uzależnione jest od zmienności naszego ducha,
zmienności czasów, niezdolne podtrzymywać na
stałej drodze w życiu. Gdyby taka była wiara, król
Achaz miałby rację, by nie uzależniać swego ży-
cia i bezpieczeństwa swego królestwa od emocji.
Natomiast ze względu na swoją wewnętrzną więz

z prawdą wiara może dać nowe światło, przewyż-
szające kalkulacje króla, ponieważ jej spojrzenie
sięga dalej, ponieważ pojmuje działanie Boga,
który jest wierny swojemu przymierzu i swym
obietnicom.
25. Przypominanie o więzi wiary z prawdą jest
dziś bardziej niż kiedykolwiek potrzebne, wła-
śnie z powodu kryzysu prawdy, jaki przeżywa-
my. We współczesnej kulturze często występuje
tendencja do przyjmowania za jedynÄ… prawdÄ™ tÄ™
związaną z techniką: prawdziwe jest to, co czło-
wiek potrafi zbudować i zmierzyć dzięki swojej
wiedzy; jest to prawdziwe, bo funkcjonuje, a tym
samym czyni życie wygodniejszym i łatwiejszym.
Dzisiaj wydaje siÄ™ to jedynÄ… prawdÄ… pewnÄ…, je-
dyną, którą można podzielić się z innymi, jedy-
ną, o której można dyskutować i wspólnie się
w nią zaangażować. Z drugiej strony, istniałyby
też prawdy jednostki, polegające na tym, by
być autentycznym wobec tego, co każdy czuje
w swym wnętrzu, prawdy ważne tylko dla kon-
kretnej osoby, których nie można zaproponować
innym z tym zamiarem, by służyły dobru wspól-
nemu. Z podejrzliwością patrzy się na wielką
31
prawdę, na prawdę wyjaśniającą całość życia in-
dywidualnego i społecznego. Nasuwa się pyta-
nie, czy nie taka właśnie była prawda lansowana
przez wielkie systemy totalitarne ubiegłego wie-
ku, prawda narzucająca własną globalną koncep-
cję, by zatrzeć konkretną historię pojedynczego
człowieka? Pozostaje zatem jedynie relatywizm,
w którym nie interesuje już pytanie o prawdę
wszystkiego, będące w gruncie rzeczy także py-
taniem o Boga. W tej perspektywie jest logiczne,
że chce się usunąć powiązanie religii z prawdą,
ponieważ związek ten byłby u korzenia fanaty-
zmu, dążącego do zniszczenia człowieka nie po-
dzielającego wiary. W tym kontekście możemy
mówić o wielkim braku pamięci współczesnego
świata. Pytanie o prawdę jest bowiem kwestią pa-
mięci, głębokiej pamięci, ponieważ odnosi się do
czegoś, co nas poprzedza, i w ten sposób może
potrafić nas zjednoczyć ponad naszym małym i
ograniczonym « ja . Jest to pytanie o poczÄ…tek
wszystkiego, w świetle którego można dostrzec
cel, a tym samym także sens wspólnej drogi.
Znajomość prawdy i miłość
26. Czy w tej sytuacji wiara chrześcijańska
może przysłużyć się dobru wspólnemu, w za-
kresie właściwego pojmowania prawdy? Aby
odpowiedzieć na to pytanie, trzeba zastanowić
się nad rodzajem poznania właściwym wierze.
Mogą nam w tym pomóc słowa św. Pawła:
« sercem przyjÄ™ta wiara (Rz 10, 10). WedÅ‚ug
Biblii centrum człowieka stanowi serce, w któ-
rym spotykają się wszystkie jego wymiary: ciało i
32
duch; głębia osoby oraz jej otwarcie na świat i na
innych; rozum, wola i uczucia. Otóż, jeśli serce
zdolne jest zespalać razem te wymiary, to jest tak
dlatego, że jest ono miejscem, gdzie otwieramy się
na prawdę i miłość i zezwalamy, aby one w głębi
dotknęły nas i przemieniły. Wiara przemienia
całą osobę, właśnie w miarę, jak otwiera się
ona na miłość. Dzięki temu zespoleniu wiary
z miłością można zrozumieć formę poznania
właściwą wierze, jej siłę przekonania, jej zdolność
oświecania naszej drogi. Wiara poznaje w miarę
jak jest związana z miłością, bowiem miłość
wnosi światło. Zrozumienie wiary rodzi się wtedy,
gdy przyjmujemy wielką miłość Bożą, która nas
przemienia wewnętrznie i daje nam nowe oczy,
pozwalające widzieć rzeczywistość.
27. Znany jest sposób, w jaki filozof Ludwig
Wittgenstein wyjaśnił związek między wiarą i
pewnością. Według niego, wierzenie jest podob-
ne do doświadczenia zakochania, pojmowanego
jako coś subiektywnego, czego nie można za-
proponować jako prawdziwe dla wszystkich.19
Współczesnemu człowiekowi wydaje się bo-
wiem, że kwestia miłości nie ma nic wspólnego
z prawdą. Miłość jawi się dziś jako doświadcze-
nie, związane ze światem niestałych uczuć, a nie
związane już z prawdą.
Czy rzeczywiście jest to adekwatny opis
miłości? Rzeczywiście, miłości nie można spro-
19
Por. Vermischte Bemerkungen / Culture and Value, G.H.
von Wright (pod redakcjÄ…), Oxford 1991, 32-33; 61-64.
33
wadzać do uczucia, które się pojawia i znika.
Owszem, ma związek z naszą uczuciowością,
ale taki, aby otworzyć ją na ukochaną osobę i
w ten sposób zapoczątkować drogę, która jest wyj-
Å›ciem z zamkniÄ™cia we wÅ‚asnym « ja i zbliżaniem
się do drugiej osoby, by zbudować trwałą rela-
cję; miłość dąży do jedności z ukochaną osobą.
Widzimy więc, w jakim sensie miłość potrzebu-
je prawdy. Jedynie kiedy jest oparta na prawdzie,
miłość może przetrwać w czasie, przezwyciężyć
ulotność chwili i pozostać mocna, by wspierać
wspólną drogę. Jeśli miłość nie ma odniesienia
do prawdy, podlega zmienności uczuć i nie wy-
trzymuje próby czasu. Natomiast prawdziwa mi-
łość jednoczy wszystkie wymiary naszej osoby i
staje się nowym światłem na drodze prowadzącej
do życia wielkiego i pełnego. Bez prawdy miłość
nie może dać trwałej więzi, nie potrafi wyprowa-
dzić naszego « ja z jego izolacji ani uwolnić go
od przemijalności, by budować życie i przynosić
owoc.
Jeśli miłość potrzebuje prawdy, także praw-
da potrzebuje miłości. Nie można rozdzielać mi-
łości i prawdy. Bez miłości prawda staje się zim-
na, bezosobowa, uciążliwa dla życia konkretnej
osoby. Prawda, której szukamy, ta, która nadaje
sens naszej drodze, oświeca nas, gdy jesteśmy
dotknięci przez miłość. Kto kocha, rozumie, że
miłość jest doświadczeniem prawdy, że to ona
otwiera nasze oczy, byśmy mogli zobaczyć całą
rzeczywistość w nowy sposób, w jedności z ko-
chaną osobą. W tym sensie św. Grzegorz Wielki
34
napisaÅ‚, że « amor ipse notitia est  sama miÅ‚ość
jest poznaniem, niesie z sobÄ… nowÄ… logikÄ™.20 Cho-
dzi o relacyjny sposób patrzenia na świat, któ-
re staje siÄ™ poznaniem dzielonym z innÄ… osobÄ…,
patrzeniem w perspektywie drugiego człowie-
ka i wspólnym patrzeniu na wszystko. Wilhelm
z Saint Thierry w średniowieczu nawiązuje do tej
tradycji, gdy komentuje werset z « PieÅ›ni nad Pie-
śniami , w którym umiłowany mówi do umiło-
wanej: oczy twe jak gołębice (por. Pnp 1, 15).21 Te
dwoje oczu  wyjaśnia Wilhelm  to rozum
wierzący i miłość, które stają się jednym okiem,
by dochodzić do kontemplacji Boga, gdy intelekt
staje siÄ™ « intelektem oÅ›wieconej miÅ‚oÅ›ci .22
28. To odkrycie miłości jako z
ródła poznania,
stanowiące pierwotne doświadczenie każdego
człowieka, znajduje autorytatywny wyraz w bi-
blijnym pojmowaniu wiary. Ciesząc się miłością,
z jaką Bóg go wybrał i ustanowił jako naród,
Izrael dochodzi do zrozumienia jedności planu
Bożego, od początku aż do jego wypełnienia. Po-
znanie wiary, z tej racji, że rodzi się z miłości Bo-
żej, ustanawiającej Przymierze, jest poznaniem
oświecającym drogę historii. Dlatego też w Biblii
prawda i wierność występują razem: Bóg prawdzi-
wy jest Bogiem wiernym, Tym, który dotrzymu-
je swoich obietnic i pozwala w czasie zrozumieć
20
Homiliae in Evangelia, II, 27, 4: PL 76, 1207.
21
Por. Expositio super Cantica Canticorum, XVIII, 88: CCL,
Continuatio Mediaevalis, 87, 67.
22
Tamże, XIX, 90: CCL, Continuatio Mediaevalis, 87, 69.
35
swój zamysł. Przez doświadczenie proroków,
w bólu wygnania i w nadziei ostatecznego powrotu
do świętego Miasta, Izrael pojął, że prawda Boża
przekracza granice jego dziejów, obejmując całe
dzieje świata, poczynając od stworzenia. Pozna-
nie wiary oświeca nie tylko szczególną drogę jed-
nego narodu, ale całe dzieje stworzonego świata,
od jego początków aż do skończenia.
Wiara jako słuchanie i widzenie
29. Zważywszy na to, że poznanie wiary zwią-
zane jest z Przymierzem z Bogiem wiernym, któ-
ry zacieśnia więz
miłości z człowiekiem i kieruje
do niego Słowo, Biblia przedstawia je jako słu-
chanie; kojarzone jest ze zmysłem słuchu. Św.
Paweł posłuży się formułą, która stała się kla-
syczna: fides ex auditu  « wiara rodzi siÄ™ z tego,
co się słyszy (Rz 10, 17). Poznanie związane
ze słowem jest zawsze poznaniem osobistym,
rozpoznającym głos, otwierającym się na niego
w wolności i idącym za nim w posłuszeństwie.
Dlatego Å›w. PaweÅ‚ mówiÅ‚ o « posÅ‚uszeÅ„stwie wia-
ry (por. Rz 1,5; 16,26).23 Ponadto wiara jest po-
23
« Bogu objawiajÄ…cemu należy okazać  posÅ‚uszeÅ„stwo
wiary (por. Rz 16, 26; por. Rz 1, 5; 2 Kor 10, 5-6), przez które
człowiek z wolnej woli cały powierza się Bogu, okazując  pełną
uległość rozumu i woli wobec Boga objawiającego i dobrowol-
nie uznając Objawienie przez Niego dane. By móc okazać taka
wiarę, trzeba mieć łaskę Bożą uprzedzającą i wspomagającą oraz
pomoce wewnętrzne Ducha Świętego, który by poruszał serca
i do Boga zwracał, otwierał oczy rozumu i udzielał  wszystkim
słodyczy w uznawaniu i dawaniu wiary prawdzie . Aby zaś co-
raz głębsze było zrozumienie objawienia, tenże Duch Święty
36
znaniem związanym z upływem czasu, którego
potrzebuje słowo, aby się wypowiedzieć: jest po-
znaniem, którego uczymy się jedynie na drodze
naśladowania. Słuchanie pomaga dobrze ukazać
związek między poznaniem i miłością.
Jeśli chodzi o poznanie prawdy, to słucha-
nie przeciwstawiano niekiedy widzeniu, właści-
wemu jakoby kulturze greckiej. O ile z jednej
strony światło umożliwia kontemplację całości,
do której człowiek zawsze aspirował, to z dru-
giej strony, wydaje się nie pozostawiać miejsca
dla wolności, ponieważ zstępuje z nieba i dociera
bezpośrednio do oka, nie wymagając, by oko od-
powiedziało. Ponadto światło wydaje się skłaniać
do kontemplacji statycznej, bez odniesienia do
konkretnego czasu, w którym człowiek cieszy się
i cierpi. Zgodnie z tÄ… koncepcjÄ…, biblijne podej-
ście do poznania przeciwstawiałoby się podejściu
greckiemu, które w poszukiwaniu całkowitego
zrozumienia rzeczywistości powiązało poznanie
z widzeniem.
Natomiast jest jasne, że ta rzekoma opozy-
cja nie odpowiada faktom biblijnym. Stary Testa-
ment łączył obydwa rodzaje poznania, ponieważ
słuchanie słowa Bożego łączy się z pragnieniem
oglądania oblicza Boga. W ten sposób stał się
możliwy dialog z kulturą helleńską, dialog należą-
cy do istoty Pisma Świętego. Słuchanie wskazuje
na osobiste powołanie i posłuszeństwo, a także
darami swymi wiarę stale udoskonala (sobór wat. II, Konst.
dogm. o Objawieniu Bożym Dei verbum, 5).
37
na fakt, że prawda objawia się w czasie; wzrok
umożliwia pełny ogląd całej drogi i pozwala
wpisać się w wielki Boży plan; bez tego oglądu
dysponowalibyśmy jedynie odosobnionymi frag-
mentami nieznanej całości.
30. Związek między widzeniem i słuchaniem
jako narzędziami poznania wiary bardzo jasno
widoczny jest w Ewangelii św. Jana. W czwar-
tej Ewangelii wierzyć to słuchać i jednocześnie
widzieć. Słuchanie w wierze przebiega zgodnie
z formą poznania właściwą dla miłości: jest to
słuchanie osoby, rozróżniające i rozpoznające
głos Dobrego Pasterza (por. J 10, 3-5); to słucha-
nie nakazujące naśladowanie, jak w przypadku
pierwszych uczniów, którzy « usÅ‚yszeli, jak mówiÅ‚,
i poszli za Jezusem (J 1, 37). Z drugiej strony,
wiara związana jest także z widzeniem. Niekiedy
widzenie znaków dokonanych przez Jezusa po-
przedza wiarę, jak w wypadku Żydów, którzy po
zmartwychwstaniu A
azarza, « ujrzawszy to, cze-
go Jezus dokonał, uwierzyli w Niego (J 11, 45).
W innych przypadkach to wiara prowadzi do
gÅ‚Ä™bszego widzenia: « jeÅ›li uwierzysz, ujrzysz
chwałę Bożą (J 11, 40). W końcu wiara i widzenie
splatajÄ… siÄ™: « Ten, kto we Mnie wierzy, wierzy [...]
w Tego, który Mnie posłał. A kto Mnie widzi,
widzi Tego, który Mnie posłał (J 12, 44-45).
Dzięki temu zespoleniu ze słuchaniem, widzenie
staje się pójściem za Chrystusem, a wiara jawi się
jako droga widzenia, na której oczy przyzwycza-
jają się do spoglądania w głąb. I tak, w poranek
38
wielkanocny, od Jana, który gdy jeszcze było
ciemno, przed pustym grobem « ujrzaÅ‚ i uwie-
rzył (J 20, 8), przechodzimy do spojrzenia Marii
Magdaleny, która już widzi Jezusa (por. J 20, 14)
i chce Go zatrzymać, ale zostaje zachęcona do
kontemplowania Go na Jego drodze do Ojca, aż
do pełnego wyznania samej Magdaleny wobec
uczniów: « WidziaÅ‚am Pana (J 20, 18).
Jak można osiągnąć tę syntezę słuchania i
widzenia? Staje się to możliwe gdy bierzemy za
punkt wyjścia konkretną osobę Jezusa, którego
widzimy i słuchamy. On jest Słowem, ktore stało
się ciałem, którego chwałę oglądaliśmy (por. J 1,
14). Światło wiary jest światłem Oblicza, w któ-
rym widać Ojca. Prawda, którą wiara pojmuje,
jest bowiem w czwartej Ewangelii objawieniem
siÄ™ Ojca w Synu, w Jego ciele oraz w Jego ziem-
skich czynach; tę prawdę można określić jako
« jaÅ›niejÄ…ce życie Jezusa.24 Oznacza to, że po-
znanie wiary nie zachęca nas do oglądania czysto
wewnętrznej prawdy. Prawda, jaką przed nami
odsłania wiara, jest prawdą skupioną na spotka-
niu z Chrystusem, na kontemplacji Jego życia, na
dostrzeganiu Jego obecności. W tym sensie św.
Tomasz z Akwinu mówi o oculata fides Apostołów
 wierze, która widzi!  wobec Zmartwych-
wstałego widzianego w ciele.25 Zobaczyli zmar-
twychwstałego Jezusa na własne oczy i uwierzy-
24
Por. H. scHlier, Meditationen über den Jahanneischen Begriff
der Wahrheit, w: Besinnung auf das Neue Testament. Exegetische Auf-
sätze und Vorträge 2, Freiburg, Basel, Wien 1959, 272.
25
Por. S. Th., III, q. 55, a. 2, ad 1.
39
li, to znaczy mogli przeniknąć w głębię tego, co
widzieli, by wyznać Syna Bożego, siedzącego po
prawicy Ojca.
31. Tylko tak, przez Wcielenie, przez udział
w naszym człowieczeństwie, poznanie właściwe
miłości mogło osiągnąć pełnię. Światło miłości
rodzi siÄ™ bowiem, kiedy zostaje poruszone na-
sze serce i przyjmujemy tym samym wewnętrzną
obecność umiłowanego w nas, pozwalającą nam
poznać Jego tajemnicę. Rozumiemy więc, dlacze-
go wraz ze słuchaniem i patrzeniem dla św. Jana
wiara jest dotykaniem, jak stwierdza w swoim
Pierwszym LiÅ›cie: « coÅ›my usÅ‚yszeli [...], co ujrze-
liśmy własnymi oczami, [...], i czego dotykały na-
sze ręce (1, 1). Przez swoje Wcielenie i przyjście
do nas Jezus dotknął nas, i dotyka również dzisiaj
poprzez sakramenty. W ten sposób, przemienia-
jąc nasze serce, pozwolił nam i nadal pozwala
rozpoznać Go i wyznawać jako Syna Bożego.
Dzięki wierze także i my możemy Go dotknąć i
otrzymać moc Jego łaski. Św. Augustyn, komen-
tujÄ…c fragment o kobiecie cierpiÄ…cej na krwotok
i dotykającej Jezusa, aby ją uzdrowił (por. A
k 8,
45-46), stwierdza: « Wiara to dotykanie sercem .26
Tłum ciśnie się wokół Niego, ale nie dotyka Go
osobowym dotknięciem wiary, uznającym Jego
tajemnicę, to, że jest Synem objawiającym Ojca.
Dopiero kiedy zostajemy upodobnieni do Jezusa,
otrzymujemy właściwe oczy, aby Go zobaczyć.
26
Sermo 229/L, PLS 2, 576: « Tangere autem corde, hoc est
credere .
40
Dialog między wiarą a rozumem
32. Ponieważ wiara chrześcijańska głosi praw-
dę o pełnej miłości Boga i otwiera na potęgę tej
miłości, dociera do najgłębszego sedna doświad-
czenia każdego człowieka, który przychodzi na
świat dzięki miłości i wezwany jest do miłości,
by trwać w świetle. Kierując się pragnieniem
oświecenia całej rzeczywistości, biorąc za punkt
wyjścia miłość Bożą objawioną w Jezusie, stara-
jąc się kochać tą samą miłością, pierwsi chrześci-
janie znalez
li w świecie greckim, w jego łaknie-
niu prawdy, odpowiedniego partnera do dialogu.
Spotkanie ewangelicznego orędzia z myślą filo-
zoficzną starożytnego świata stanowiło decydu-
jący pomost do tego, by Ewangelia dotarła do
wszystkich narodów, i umożliwiło owocne od-
działywanie wzajemne wiary i rozumu, które po-
głębiało się w ciągu wieków, aż po nasze czasy.
W swojej encyklice Fides et ratio błogosławiony
Jan Paweł II pokazał, że wiara i rozum wzajem-
nie się umacniają.27 Gdy znajdujemy pełne świa-
tło miłości Jezusa, odkrywamy, że w każdej na-
szej miłości obecny był promień tego światła, i
rozumiemy, jaki był jego ostateczny cel. Jedno-
cześnie fakt, że nasza miłość niesie z sobą świa-
tło, pomaga nam dostrzec drogę miłości do peł-
ni całkowitego oddania się Syna Bożego dla nas.
W tym dwukierunkowym odniesieniu światło
wiary oświeca wszystkie nasze ludzkie relacje,
27
Por. Enc. Fides et ratio (14 września 1998), 73: AAS
(1999), 61-62.
41
które możemy przeżywać w zjednoczeniu z mi-
łością i czułością Chrystusa.
33. W życiu św. Augustyna znajdujemy zna-
czący przykład tej drogi, na której poszukiwanie
rozumu, z jego pragnieniem prawdy i jasności,
zostało włączone w horyzont wiary, dzięki któ-
rej zyskało nowe zrozumienie. Z jednej strony
przyjmuje on grecką filozofię światła, która kła-
dzie nacisk na widzenie. Dzięki spotkaniu z neo-
platonizmem poznał paradygmat światła zstę-
pującego z wysoka, by oświecić rzeczy, i przez
to będącego symbolem Boga. W ten sposób św.
Augustyn pojął Boską transcendencję i odkrył,
że wszystkie rzeczy mają swoją przejrzystość, a
zatem mogą odzwierciedlać dobroć Boga, Do-
bro. Tym samym uwolnił się od manicheizmu,
w którym tkwił wcześniej i pod którego wypły-
wem myślał, że zło i dobro nieustannie z sobą
walczÄ…, mieszajÄ…c siÄ™ i rozmazujÄ…c bez wyraz
nych
granic. Zrozumienie, że Bóg jest światłem, nadało
jego życiu nowy kierunek, zdolność rozpoznania
zła, którego się dopuścił, i zwrócenia się ku dobru.
Z drugiej strony, w konkretnym doświad-
czeniu św. Augustyna, o czym on sam opowiada
w swych Wyznaniach, decydujÄ…cym momentem na
jego drodze wiary nie było widzenie Boga, poza
tym światem, ale raczej słuchanie, gdy w ogrodzie
usÅ‚yszaÅ‚ gÅ‚os, który mówiÅ‚: « Wez
i czytaj ; wziÄ…Å‚
on do ręki tom Listów św. Pawła i zatrzymał się
42
przy rozdziale 13 Listu do Rzymian.28 Tak pojawi
się osobowy Bóg Biblii, który potrafi mówić do
człowieka, zstąpić i żyć z nim oraz towarzyszyć
mu w drodze poprzez dzieje, objawiajÄ…c siÄ™ pod-
czas słuchania i odpowiedzi.
Jednakże to spotkanie z Bogiem Słowa nie
doprowadziło św. Augustyna do odrzucenia
światła i widzenia. Połączył on obie perspektywy,
kierując się zawsze objawieniem miłości Boga
w Jezusie. Wypracował filozofię światła, która
przejmuje właściwą słowu wzajemność i dopusz-
cza wolność patrzenia w kierunku światła. I tak jak
na słowo pada wolna odpowiedz
, podobnie świa-
tło znajduje jako odpowiedz
obraz, który je odbija.
A
ącząc słuchanie z widzeniem, św. Augustyn
może zatem mówić o « sÅ‚owie jaÅ›niejÄ…cym we
wnętrzu człowieka .29 W ten sposób światło sta-
je się niejako światłem słowa, ponieważ jest świa-
tłem osobowego Oblicza, światłem, które oświe-
ca, wzywa nas i pragnie odbijać się na naszym
obliczu, aby jaśnieć z naszego wnętrza. Zresztą,
pragnienie wizji całości, a nie tylko fragmentów
historii, jest wciąż obecne i spełni się na końcu,
kiedy człowiek  jak mówi święty z Hippony
 będzie oglądał i kochał.30 I to nie dlatego, że
będzie zdolny posiąść całe światło, które zawsze
będzie niewyczerpane, ale dlatego, że cały wej-
dzie w światło.
28
Por. VIII, 12, 29: PL 32, 762.
29
De Trinitate, XV, 11, 20: PL 42, 1071: « verbum quod intus
lucet .
30
Por. De civitate Dei, XXII, 30, 5: PL 41, 804.
43
34. Światło miłości, właściwe wierze, może
rozjaśnić pytania o prawdę, zadawane przez na-
sze czasy. Dzisiaj prawda sprowadzana jest czÄ™-
sto do subiektywnej autentyczności człowieka,
odnosi się do indywidualnego życia. Wspólna
prawda budzi w nas lęk, ponieważ utożsamiamy
ją z bezwzględnymi nakazami systemów totali-
tarnych. Jeśli jednak prawda jest prawdą miłości,
jeśli jest prawdą otwierającą się w osobowym
spotkaniu z Innym i z innymi, zostaje wyzwolo-
na z zamknięcia jednostki i może stanowić część
dobra wspólnego. Jako prawda miłości nie jest
prawdÄ… narzucanÄ… przemocÄ…, nie jest prawdÄ…
miażdżącą jednostkę. Rodząc się z miłości, może
dotrzeć do serca, do osobowego centrum każ-
dego człowieka. Wynika stąd jasno, że wiara nie
jest bezwzględna, lecz wzrasta we współżyciu
w poszanowaniu drugiego człowieka. Wierzący
nie jest arogancki; przeciwnie, prawda daje mu
pokorę, bo wie on, że to nie my ją posiadamy, ale
to ona nas bierze w posiadanie. Nie powodujÄ…c
bynajmniej usztywnienia postaw, pewność wiary
nakazuje nam wyruszyć w drogę i umożliwia da-
wanie świadectwa i dialog ze wszystkimi.
Z drugiej strony światłu wiary, ze względu
na to, że jest ono związane z prawdą miłości,
nie jest obcy świat materialny, ponieważ miłość
przeżywa się zawsze w ciele i duszy; światło wia-
ry jest światłem wcielonym, mającym z
ródło
w świetlanym życiu Jezusa. Oświeca ono również
materię, ufa w jej ład, wie, że w niej otwiera się
coraz szersza droga harmonii i zrozumienia.
44
Tym samym wiara wywiera dobroczynny wpływ
na spojrzenie nauki: zaprasza ona uczonego, by
pozostał otwarty na rzeczywistość z całym jej
niewyczerpanym bogactwem. Wiara pobudza
zmysł krytyczny, ponieważ nie pozwala, by ba-
dania zadowalały się swymi formułami, i pomaga
im zrozumieć, że natura jest zawsze większa. Za-
chęcając do zdumienia wobec tajemnicy stworze-
nia, wiara poszerza horyzonty rozumu, by lepiej
oświecić świat odsłaniający się przed badaniami
naukowymi.
Wiara i poszukiwanie Boga
35. Światło wiary w Jezusa oświeca również
drogę tych wszystkich, którzy szukają Boga, i
wnosi swój chrześcijański wkład w dialog z wy-
znawcami różnych religii. List do Hebrajczyków
mówi o świadectwie sprawiedliwych, którzy
przed Przymierzem z Abrahamem już z wiarą
szukali Boga. O Henochu mówi siÄ™, że « otrzymaÅ‚
świadectwo, iż podobał się Bogu (Hbr 11, 5), co
jest niemożliwe bez wiary, ponieważ « przystÄ™-
pujący [...] do Boga musi uwierzyć, że [Bóg] jest
i że wynagradza tych, którzy Go szukają (Hbr
11, 6). Można więc zrozumieć, że droga czło-
wieka pobożnego wiedzie przez wyznanie wia-
ry w Boga, który się o niego troszczy i którego
można znalez
ć. Jakąż inną nagrodę Bóg mógłby
ofiarować szukającym Go, jeżeli nie spotkanie
z Nim? Wcześniej jeszcze spotykamy postać Abla,
a jego wiarę również się wychwala i z jej powodu
Bogu spodobały się jego dary, ofiara z pierwocin
45
bydła (por. Hbr 11, 4). Człowiek pobożny stara się
rozpoznać znaki Boże w codziennych doświad-
czeniach swego życia, w następstwie pór roku,
w urodzajności ziemi i w całym ruchu kosmosu.
Bóg jest światłością i może Go spotkać również
ten, kto Go poszukuje ze szczerym sercem.
Obrazem tego poszukiwania są Mędrcy, pro-
wadzeni przez gwiazdę aż do Betlejem (por. Mt
2, 1-12). Im światło Boże ukazało się jako szlak,
jako gwiazda, która przewodzi na drodze prowa-
dzącj do odkryć. Gwiazda mówi więc o cierpli-
wości Boga wobec naszych oczu, które muszą się
przyzwyczaić do Jego blasku. Człowiek poboż-
ny jest w drodze i musi być gotów pozwolić się
prowadzić, wyjść poza siebie, by odnalez
ć Boga,
który zawsze zdumiewa. Ten szacunek Boga dla
oczu człowieka pokazuje nam, że gdy człowiek
zbliża się do Niego, ludzkie światło nie ginie w ja-
śniejącym bezmiarze Boga, jak gwiazda gasnąca o
świcie, ale staje się tym bardziej jasne, im bardziej
zbliża się do pierwotnego ognia, jak zwierciadło
odbijające blask. Chrześcijańskie wyznanie wiary
w Jezusa, jedynego Zbawiciela, stwierdza, że całe
Å›wiatÅ‚o Boże skupia siÄ™ w Nim, w Jego « jaÅ›nie-
jącym życiu , w którym odsłania się początek i
koniec dziejów. 31 Nie ma żadnego ludzkiego do-
świadczenia, żadnej drogi człowieka do Boga,
której to światło nie mogłoby przyjąć, oświecić
i oczyścić. Im bardziej chrześcijanin zagłębia się
31
Por. Kongr. nauKi wiary, Dekl. Dominus Iesus (6
sierpnia 2000), 15: AAS 92 (2000), 756.
46
w krąg otwarty przez Chrystusowe światło, tym
bardziej staje się zdolny zrozumieć i towarzyszyć
każdemu człowiekowi w drodze do Boga.
Ze względu na to, że wiara jest podobna do
drogi, dotyczy ona również życia ludzi, którzy
chociaż nie wierzą, pragną wierzyć i nie przesta-
ją szukać. W takiej mierze, w jakiej się otwierają
szczerym sercem na miłość i wyruszają w drogę
z tym światłem, które potrafią dostrzec, już żyją
 nie wiedzÄ…c o tym  na drodze ku wierze.
Starają się działać tak, jakby Bóg istniał, niekie-
dy dlatego, że jest On ważny, by znalez
ć trwałe
odniesienia w życiu wspólnym lub są spragnieni
światła pośród mroków, albo również dlatego, że
dostrzegając, jak wielkie i piękne jest życie, intu-
icyjnie wyczuwają, że obecność Boga uczyniłaby
je jeszcze większym. Św. Ireneusz z Lyonu opo-
wiada, że Abraham, zanim usłyszał głos Boga,
już Go poszukiwaÅ‚ « w żarliwym pragnieniu swe-
go serca i « przemierzaÅ‚ caÅ‚y Å›wiat, pytajÄ…c siÄ™,
gdzie jest Bóg , aż wreszcie « Bóg zlitowaÅ‚ siÄ™
nad tym, który szukał Go sam w milczeniu .32
Kto rusza w drogę, by czynić dobro, już zbliża się
do Boga, już jest wspierany Jego pomocą, ponie-
waż to właśnie siła Bożego światła oświeca nasze
oczy, gdy zmierzamy ku pełni miłości.
Wiara i teologia
36. Z uwagi na to, że wiara jest światłem, wzy-
wa nas, by się w nią zagłębiać, badać coraz bar-
32
Demonstratio apostolicae praedicationis, 24: SC 406, 117.
47
dziej rozjaśniany przez nią horyzont, aby lepiej
poznać to, co kochamy. Z tego pragnienia rodzi
się teologia chrześcijańska. Jasne jest zatem, że
teologia nie jest możliwa bez wiary i że należy
ona do dynamiki wiary, która dąży do głębszego
zrozumienia objawienia się Boga, którego kulmi-
nacjÄ… jest tajemnica Chrystusa. PierwszÄ… konse-
kwencją jest to, że w teologii nie podejmuje się
tylko wysiłku rozumu, aby zbadać i poznać, jak
w naukach doświadczalnych. Boga nie można
sprowadzić do przedmiotu. On jest Podmiotem,
który pozwala się poznać i objawia się w relacji
osoby z osobą. Prawidłowa wiara ukierunkowuje
rozum do otwarcia się na światło pochodzące od
Boga, aby kierując się miłością do prawdy, mógł
on poznawać Boga w głębszy sposób. Wielcy
doktorzy i teologowie średniowieczni stwierdza-
li, że teologia jako nauka o wierze jest udziałem
w poznawaniu Boga, tak jak On zna siebie. Teolo-
gia nie jest więc tylko słowem o Bogu, ale przede
wszystkim przyjęciem i dążeniem do głębszego
zrozumienia tego słowa, które Bóg do nas kieru-
je, słowa, które Bóg wypowiada o sobie, ponieważ
jest odwiecznym dialogiem komunii i dopuszcza
człowieka do tego dialogu.33 Cechą teologii jest
zatem pokora, pozwala ona « dotknąć siÄ™ Bogu,
uznaje swoje ograniczenia w obliczu Tajemnicy i
33
Por. Åšw. bonawentura, Breviloquium, Prol.: Opera Omnia,
V, Quaracchi 1891, s. 201; In I Sent., proem., q. 1, resp.: Opera
Omnia, I, Quaracchi 1891, s. 7; Åšw. tomasz z aKwinu, S. Th.,
I, q. 1.
48
stara się badać z dyscypliną właściwą rozumowi
niezgłębione bogactwo tej Tajemnicy.
Ponadto teologia podziela eklezjalnÄ… formÄ™
wiary; jej światło jest światłem wierzącego pod-
miotu, którym jest Kościół. Oznacza to z jednej
strony, że teologia ma służyć wierze chrześcijan,
pokornie strzec i pogłębiać wiarę wszystkich,
zwłaszcza ludzi najprostszych. Ponadto, ponie-
waż teologia żyje wiarą, nie uważa Magisterium
Papieża i zjednoczonych z nim biskupów za coś
zewnętrznego, za ograniczenie swej wolności,
lecz przeciwnie, za jeden ze swych elementów
wewnętrznych, konstytutywnych, ponieważ Ma-
gisterium zapewnia kontakt z pierwotnym z
ró-
dłem, daje więc pewność, że czerpie się ze Słowa
Chrystusa w jego pełni.
49
III.
PRZEKAZUJ
WAM TO, CO PRZEJ
A
EM
(por. 1 Kor 15, 3)
Kościół, matka naszej wiary
37. Ten, kto się otworzył na miłość Boga, usły-
szał Jego głos i otrzymał Jego światło, nie może
zatrzymać tego daru dla siebie. Skoro wiara jest
słuchaniem i widzeniem, to przekazywana jest
również jako słowo i jako światło. Przemawiając
do Koryntian, apostoł Paweł posłużył się tymi
właśnie dwoma obrazami. Z jednej strony mówi:
« A że mamy tego samego ducha wiary, wedÅ‚ug
którego napisano: Uwierzyłem, dlatego przemówiłem,
my także wierzymy i dlatego mówimy (2 Kor 4,
13). Przejęte słowo staje się odpowiedzią, wyzna-
niem i w ten sposób rozbrzmiewa dla innych,
zachęcając ich, by uwierzyli. Z drugiej strony św.
PaweÅ‚ mówi także o Å›wietle: « wpatrujemy siÄ™
w jasność Pańską jakby w zwierciadle [...], coraz
bardziej jaśniejąc, upodabniamy się do Jego obra-
zu (2 Kor 3, 18). Odbicie tego światła przenosi się
z jednego oblicza na drugie, tak jak Mojżesz nosił
w sobie odblask chwały Bożej po rozmowie
z Nim: « [Bóg] zabÅ‚ysnÄ…Å‚ w naszych sercach, by
olśnić nas jasnością poznania chwały Bożej na
obliczu Chrystusa (2 Kor 4, 6). Światło Jezusa ja-
śnieje jak w zwierciadle na obliczach chrześcijan
i tak się rozchodzi, i tak dociera do nas, abyśmy i
my mieli udział w tym widzeniu i odzwierciedla-
li innym Jego światło, tak jak światło paschału,
51
które w liturgii wielkanocnej zapala tyle innych
świec. Wiara przekazywana jest, można powie-
dzieć, od osoby do osoby, podobnie jak płomień
zapala się od innego płomienia. Chrześcijanie
w swym ubóstwie sieją tak urodzajne ziarno, że
staje się ono wielkim drzewem, zdolnym napeł-
nić świat owocami.
38. Przekazywanie wiary, jaśniejącej dla wszyst-
kich ludzi w każdym zakątku, odbywa się również
w czasie, z pokolenia na pokolenie. Skoro wia-
ra rodzi się ze spotkania, do którego dochodzi
w historii, i oświeca naszą drogę w czasie, musi
być ona przekazywana przez wieki. Właśnie dzięki
nieprzerwanemu łańcuchowi świadectw docie-
ra do nas oblicze Jezusa. Jak to możliwe? Jak
możemy być pewni, że przez wieki dosięgamy
« prawdziwego Jezusa ? Gdyby czÅ‚owiek byÅ‚ od-
osobnioną jednostką, gdybyśmy wzięli za punkt
wyjÅ›cia tylko jednostkowe « ja , pragnÄ…ce w sa-
mym sobie znalez
ć pewność swego poznania, to
przeświadczenie byłoby niemożliwe. Nie mogę
sam zobaczyć tego, co wydarzyło się w tak bar-
dzo odległej ode mnie epoce. Jednakże nie jest to
jedyny sposób, w jaki człowiek poznaje. Osoba
żyje zawsze w relacji. Pochodzi od innych, należy
do innych, jej życie staje się większe w spotkaniu
z innymi. Również poznanie siebie, sama świa-
domość siebie ma charakter relacyjny i jest po-
wiązana z innymi, którzy nas poprzedzili: przede
wszystkim z naszymi rodzicami, którzy nam dali
życie oraz imię. Sam język, słowa, którymi in-
52
terpretujemy nasze życie i naszą rzeczywistość,
docierajÄ… do nas przez innych, sÄ… zachowane
w żywej pamięci innych. Poznanie samych siebie
możliwe jest tylko wtedy, gdy mamy dostęp do
większej pamięci. Dzieje się tak również z wiarą,
doprowadzającą do pełni ludzki sposób pojmo-
wania. Przeszłość wiary, dzieło miłości Jezusa,
które zrodziło w świecie nowe życie, dociera do
nas w pamięci innych, świadków, jest zachowane
i żywe w tym jedynym podmiocie pamięci, jakim
jest Kościół. Kościół jest Matką uczącą nas mó-
wić językiem wiary. Św. Jan podkreślał ten aspekt
w swojej Ewangelii, łącząc ze sobą wiarę i pamięć
oraz wiążąc obie z działaniem Ducha Świętego,
który  jak mówi Jezus  « przypomni wam
wszystko (J 14, 26). Miłość, którą jest Duch i
która trwa w Kościele, jednoczy ze sobą wszyst-
kie epoki i czyni nas współczesnymi Jezusa, sta-
jÄ…c siÄ™ tym samym naszym przewodnikiem na
drodze wiary.
39. Nie można wierzyć samotnie. Wiara nie jest
tylko indywidualnym wyborem dokonujÄ…cym siÄ™
we wnętrzu wierzącego, nie jest odizolowaną re-
lacjÄ… miÄ™dzy « ja wiernego i « Ty Boga, miÄ™dzy
autonomicznym podmiotem i Bogiem. Ze swej
natury otwiera siÄ™ ona na « my , wydarza siÄ™
zawsze we wspólnocie Kościoła. Przypomina
nam o tym dialogowana forma Credo w liturgii
chrzcielnej. Wiara wyraża się jako odpowiedz
na
zaproszenie, na słowo, którego należy słuchać i
które nie pochodzi ode mnie, i dlatego włącza
53
się w dialog, nie może być jedynie wyznaniem,
które płynie od jednostki. Można odpowiedzieć
w pierwszej osobie: « wierzÄ™ , tylko dlatego, że
należy się do wielkiej wspólnoty, tylko dlatego,
że mówi siÄ™ również « wierzymy . To otwarcie na
eklezjalne « my dokonuje siÄ™ zgodnie z otwar-
ciem cechującym miłość Bożą, która nie jest tyl-
ko relacjÄ… miÄ™dzy Ojcem i Synem, miÄ™dzy « ja i
« ty , lecz w Duchu jest także « my , wspólnotÄ…
osób. Dlatego właśnie ten, kto wierzy, nie jest
nigdy sam, i dlatego wiara dąży do tego, by się
rozpowszechniać, zapraszać innych do swej ra-
dości. Człowiek otrzymujący wiarę odkrywa, że
poszerzajÄ… siÄ™ przestrzenie jego « ja i nawiÄ…zujÄ…
się nowe relacje, które wbogacają życie. Tertulian
dobrze to wyraził mówiąc o katechumenie, że
« po obmyciu nowego narodzenia zostaje przy-
jęty w domu Matki, aby wyciągnąć ręce i wraz
z braćmi modlić się Ojcze nasz, niejako przyjęty
w nowej rodzinie.34
Sakramenty i przekaz wiary
40. Jak każda rodzina, Kościół przekazuje
swoim dzieciom to, co przechowuje w swojej
pamięci. Jak sprawić, aby nic nie przepadło, lecz
 przeciwnie  wszystko coraz bardziej siÄ™
pogłębiało w dziedzictwie wiary? Właśnie dzię-
ki Tradycji apostolskiej, przechowywanej w Ko-
ściele pod opieką Ducha Świętego, mamy żywy
34
Por. De Baptismo, 20, 5: CCL 1, 295.
54
kontakt z początkową pamięcią. To, co zostało
przekazane przez Apostołów  jak stwierdza
Sobór WatykaÅ„ski II  « obejmuje wszystko,
co pomaga Ludowi Bożemu prowadzić święte
życie oraz przyczynia się do wzrostu jego wia-
ry. W ten sposób Kościół w swojej doktrynie,
w życiu i kulcie przedłuża i przekazuje wszystkim
pokoleniom wszystko, czym jest i w co wierzy .35
Wiara potrzebuje bowiem środowiska, w którym
można o niej świadczyć i ją przekazywać, a winno
być ono odpowiednie i proporcjonalne do tego,
co się komunikuje. Do przekazania treści czysto
doktrynalnej, pewnej idei, być może wystarczyła-
by książka albo powtarzanie ustnego przesłania.
Lecz tym, co przekazuje się w Kościele, tym, co
przekazuje się w jego żywej Tradycji, jest nowe
światło, rodzące się ze spotkania z Bogiem ży-
wym, światło, które sięga centrum osoby, jej
serca, angażując jej umysł, jej wolę oraz jej życie
uczuciowe, otwierając ją na żywe relacje w komu-
nii z Bogiem i innymi ludz
mi. Do przekazywania
takiej pełni istnieje specjalny środek, obejmujący
całą osobę, ciało i ducha, wnętrze oraz rela-
cje. Tym środkiem są sakramenty, sprawowane
w liturgii Kościoła. W nich przekazywana jest pa-
mięć wcielona, związana z miejscami i okresami
życia, zespolona ze wszystkimi zmysłami; osoba
jest w nich włączona, jako członek żywego pod-
miotu, w tkankę relacji wspólnotowych. Dlatego,
jeśli jest prawdą, że sakramenty są sakramentami
35
Konst. dogm. o Objawieniu Bożym Dei verbum, 8.
55
wiary,36 to trzeba również powiedzieć, że wiara
ma strukturÄ™ sakramentalnÄ…. Rozbudzenie wiary
Å‚Ä…czy siÄ™ z rozbudzeniem nowego sakramental-
nego sensu życia człowieka i egzystencji chrze-
ścijańskiej, ukazując, że pierwiastek widzialny i
pierwiastek materialny otwierajÄ… siÄ™ na tajemnicÄ™
tego, co wieczne.
41. Przekaz wiary dokonuje siÄ™ najpierw przez
chrzest. Mogłoby się wydawać, że chrzest jest tyl-
ko okazjÄ… do symbolicznego wyznania wiary, pe-
dagogicznym aktem dla osób potrzebujących ob-
razów i gestów, który w gruncie rzeczy można by
jednak pominąć. Słowo św. Pawła na temat chrztu
przypomina nam, że tak nie jest. Twierdzi on, że
« przez chrzest zanurzajÄ…cy nas w Å›mierć zosta-
liśmy razem z Nim pogrzebani po to, abyśmy i
my postępowali w nowym życiu  jak Chrystus
powstał z martwych dzięki chwale Ojca (Rz 6,
4). W chrzcie stajemy siÄ™ nowym stworzeniem,
przybranymi synami Bożymi, uczestnikami Bo-
skiej natury, członkami Ciała Chrystusa. Apostoł
stwierdza następnie, że chrześcijanin został pod-
dany « formie nauczania (typos didachés), któremu
jest posłuszny sercem (por. Rz 6, 17). Człowiek
otrzymuje w chrzcie także naukę, którą ma wy-
znawać, oraz konkretną formę życia, która wy-
maga zaangażowania całej jego osoby i kieruje go
w stronÄ™ dobra. Zostaje przeniesiony do nowego
otoczenia, umieszczony w nowym środowisku,
36
Por. sobór wat. ii, Konst. o Liturgii świętej Sacrosanc-
tum Concilium, 59.
56
nowym sposobie wspólnego działania, w Koście-
le. Chrzest zatem przypomina nam, że wiara nie
jest dziełem żyjącej w izolacji jednostki, nie jest
aktem, którego człowiek może dokonać, licząc
tylko na własne siły, ale musi być ona przyjęta
poprzez wejście do wspólnoty kościelnej, prze-
kazującej Boży dar: nikt sam nie udziela sobie
chrztu, podobnie jak nikt sam nie rodzi siÄ™ do
życia. Zostaliśmy ochrzczeni.
42. Jakie elementy chrzcielne wprowadzajÄ… nas
w tÄ™ nowÄ… « formÄ™ nauczania ? Nad katechume-
nem przyzywa się najpierw imienia Trójcy: Ojca,
Syna i Ducha Świętego. W ten sposób od same-
go początku ukazana zostaje zwięz
le droga wiary.
Bóg, który wezwał Abrahama i chciał nazywać
się jego Bogiem; Bóg, który objawił swoje imię
Mojżeszowi; Bóg, który dając nam swego Syna,
objawił nam w pełni tajemnicę swego Imienia,
nadaje ochrzczonemu nową synowską tożsa-
mość. W ten sposób odsłania się sens aktu, któ-
ry siÄ™ dokonuje w chrzcie, zanurzenia w wodzie:
woda jest jednocześnie symbolem śmierci, zapra-
szajÄ…cym nas do nawrócenia swojego « ja , aby
otworzyÅ‚o siÄ™ ono na wiÄ™ksze « Ja , ale i symbo-
lem życia, łona, w którym się odradzamy, naśla-
dujÄ…c Chrystusa w Jego nowej egzystencji. I tak,
przez zanurzenie w wodzie, chrzest mówi nam
o wcielonej strukturze wiary. Działanie Chrystu-
sa dotyka nas w naszej rzeczywistości osobowej,
przemieniając nas radykalnie, sprawiając, że sta-
jemy się przybranymi synami Bożymi, uczest-
57
nikami Jego Boskiej natury; modyfikuje w ten
sposób wszystkie nasze relacje, naszą konkretną
sytuację w świecie i wszechświecie, otwierając ją
na swoje życie w komunii. Ta dynamika przemia-
ny cechująca chrzest, pomaga nam zrozumieć
doniosłość katechumenatu, który dzisiaj, także
w społeczeństwach o starożytnych korzeniach
chrześcijańskich, gdzie wzrasta liczba dorosłych,
przystępujących do sakramentu chrztu, nabiera
szczególnego znaczenia dla nowej ewangelizacji.
Jest to droga przygotowania do chrztu, do prze-
miany całego życia w Chrystusie.
Do zrozumienia związku między chrztem
i wiarą może być pomocne przypomnienie tek-
stu proroka Izajasza, który w starożytnej litera-
turze chrześcijańskiej został złączony z chrztem:
« twierdze na skaÅ‚ach bÄ™dÄ… jego schronieniem; [...]
wody mu nie zabraknie (Iz 33, 16).37 Ochrzczo-
ny, uratowany z wód śmierci, mógł stanąć na
« twardej skale , ponieważ znalazÅ‚ moc, na której
mógł się oprzeć. I tak woda śmierci przemieniła
się w wodę życia. Tekst grecki opisywał ją jako
wodÄ™ pistós, wodÄ™ « wiernÄ… . Woda chrztu jest
wierna, ponieważ można jej się zawierzyć, po-
nieważ jej strumień włącza w dynamikę miłości
Jezusa, z
ródło pewności dla naszej drogi życia.
43. Struktura chrztu przedstawia go jako odro-
dzenie, w którym otrzymujemy nowe imię i nowe
życie, pomaga nam zrozumieć sens i wagę chrztu
37
Por. Epistula Barnabae, 11, 5: SC 172, 162.
58
dzieci. Dziecko nie jest zdolne do wolnego aktu
przyjęcia wiary, nie może jeszcze samo jej wyzna-
wać, dlatego w jego imieniu wyznają ją jego ro-
dzice i chrzestni. Wiarę przeżywa się w obrębie
wspólnoty Kościoła, jest ona wpisana we wspól-
ne « my . Dlatego dziecko może być wspierane
przez innych, przez rodziców i chrzestnych, i
może być włączone w ich wiarę, która jest wia-
rą Kościoła, symbolizuje ją światło, które ojciec
zapala od paschału podczas liturgii chrzcielnej.
Ta struktura chrztu uwydatnia doniosłość współ-
działania Kościoła i rodziny w przekazywaniu
wiary. Jak wyraził się św. Augustyn, rodzice są po-
wołani nie tylko do dania dzieciom życia, ale też
do prowadzenia ich do Boga, aby przez chrzest
odrodziły się jako dzieci Boże i otrzymały dar
wiary.38 W ten sposób razem z życiem zostaje
im dane zasadnicze ukierunkowanie oraz pew-
ność dobrej przyszłości; ukierunkowanie, które
następnie zostanie potwierdzone w sakramencie
bierzmowania przez szczególne znamię Ducha
Świętego.
44. Sakramentalna natura wiary ma swój naj-
wyższy wyraz w Eucharystii. Jest ona cennym
pokarmem dla wiary, spotkaniem z Chrystu-
sem, obecnym w sposób realny przez najwyższy
akt miłości, dar samego siebie, rodzący życie.
W Eucharystii krzyżują się dwie osie, na których
38
Por. De nuptiis et concupistentia, I, 4, 5: PL 44, 413: « Ha-
bent quippe intentionem generandi regenerandos, ut qui ex eis saeculi filii
nascuntur in Dei filios renascantur .
59
wspiera siÄ™ wiara. Z jednej strony  oÅ› histo-
rii: Eucharystia jest aktem pamięci, aktualizacją
tajemnicy, w której przeszłość, jako wydarze-
nie śmierci i zmartwychwstania, ukazuje swą
zdolność otwarcia na przyszłość, antycypowa-
nia ostatecznej pełni. Liturgia przypomina nam
o tym przez swoje hodie  « dzisiaj tajemnic
zbawienia. Z drugiej strony, jest tu również oś
biegnąca od świata widzialnego ku niewidzialne-
mu. W Eucharystii uczymy się dostrzegać głębię
rzeczywistości. Chleb i wino przemieniają się
w ciało i krew Chrystusa, który uobecnia się
w swej paschalnej drodze do Ojca: ten dynamizm
wprowadza nas z ciałem i duszą w dążenie całego
stworzenia ku swej pełni w Bogu.
45. Sprawując sakramenty, Kościół przekazuje
swoją pamięć, w szczególności przez wyznanie
wiary. Chodzi w nim nie tyle o przyjęcie zbioru
prawd abstrakcyjnych. Przeciwnie, w wyznaniu
wiary całe życie zmierza ku pełnej komunii z Bo-
giem Żywym. Możemy powiedzieć, że w Credo
człowiek wierzący jest wezwany do zagłębienia
siÄ™ w wyznawanÄ… tajemnicÄ™, do pozwolenia, by
go przemieniło to, co wyznaje. Żeby zrozumieć
sens tych słów, pomyślmy przede wszystkim o
treści Credo. Ma ono strukturę trynitarną: Oj-
ciec i Syn jednoczą się w Duchu miłości. W ten
sposób wierzący stwierdza, że centrum istnienia,
najgłębszą tajemnicą wszystkiego jest Boska ko-
munia. Ponadto Credo zawiera również wyznanie
chrystologiczne: wymieniane są tajemnice życia
60
Jezusa aż do Jego Śmierci, Zmartwychwstania i
WniebowstÄ…pienia, w oczekiwaniu na Jego osta-
teczne przyjście w chwale. Mówi się więc, że ten
Bóg-komunia, wzajemne darzenie się miłością
Ojca i Syna w Duchu, jest zdolny ogarnąć histo-
rię człowieka, wprowadzić go w swoją dynamikę
komunii, mającą w Ojcu swój początek i osta-
teczny cel. Wyznający wiarę dostrzega, że jest za-
angażowany w prawdę, którą wyznaje. Nie może
wypowiadać z prawdą słów Credo, nie będąc tym
samym przemienionym, nie włączając się w obej-
mującą go historię miłości, która poszerza jego
istnienie, czyniąc go częścią wielkiej wspólnoty,
ostatecznego podmiotu wypowiadajÄ…cego Credo,
którym jest Kościół. Wszystkie prawdy, w które
wierzymy, mówią o tajemnicy nowego życia wia-
ry jako drodze komunii z Bogiem żywym.
Wiara, modlitwa i Dekalog
46. Dwa inne elementy sÄ… istotne w wiernym
przekazywaniu pamięci Kościoła. Pierwszy to
Modlitwa Pańska, Ojcze nasz. Chrześcijanin uczy
się w niej dzielić doświadczenie duchowe same-
go Chrystusa i zaczyna widzieć oczami Chrystu-
sa. Poczynając od Tego, który jest Światłością
ze Światłości, od Jednorodzonego Syna Ojca,
również my poznajemy Boga i możemy rozpalać
w innych pragnienie zbliżenia się do Niego.
Ponadto równie ważny jest związek między
wiarą i Dekalogiem. Jak powiedzieliśmy, wiara
jawi się jako droga, jako szlak, który trzeba prze-
mierzyć, a który zaczyna się od spotkania z Bo-
61
giem żywym. Dlatego w świetle wiary, całkowitego
zawierzenia Bogu, który zbawia, Dekalog zyskuje
swoją najgłębszą prawdę, która zawarta jest w sło-
wach wprowadzających dziesięcioro przykazań:
« Ja jestem Pan, Bóg twój, który ciÄ™ wyprowadziÅ‚
z ziemi egipskiej (Wj 20, 2). Dekalog nie jest
zbiorem zakazów, ale zawiera konkretne wska-
zania, pozwalajÄ…ce wyjść z pustyni « ja , bÄ™dÄ…ce-
go dla siebie punktem odniesienia, zamkniętego
w sobie, i nawiązać dialog z Bogiem, dać się ogarnąć
Jego miłosierdziu, aby nieść Jego miłosierdzie.
W ten sposób wiara wyznaje miłość Boga, daje się
prowadzić tej miłości, prowadzącej do podążania
ku pełni komunii z Bogiem. Dekalog jawi się jako
droga wdzięczności, odpowiedzi miłości, możliwa
dlatego, że przez wiarę otwarliśmy się na doświad-
czenie przemieniającej miłości Bożej względem
nas. Nowym światłem na tej drodze jest to, czego
Jezus naucza w Kazaniu na Górze (por. Mt 5-7).
I tak wspomniałem o czterech elementach,
w których wyraża się skarb pamięci, przekazywa-
nej przez Kościół: wyznanie wiary, sprawowanie
sakramentów, droga Dekalogu i modlitwa. Trady-
cyjnie w oparciu o nie kształtowała się struktura
katechezy Kościoła, włącznie z Katechizmem Kościo-
ła Katolickiego, będącym podstawowym narzędziem
dla jednolitego aktu, przez który Kościół przeka-
zuje caÅ‚Ä… treść wiary, « wszystko, czym jest i w co
wierzy .39
39
sobór wat. ii, Konst. dogm. o Objawieniu Bożym Dei
verbum, 8.
62
Jedność i spójność wiary
47. Jedność Kościoła w czasie i przestrzeni zwią-
zana jest z jednoÅ›ciÄ… wiary: « Jedno jest CiaÅ‚o i jeden
Duch, (...) jedna wiara (Ef 4, 4-5). Dzisiaj może
wydawać się możliwa do osiągnięcia jedność ludzi
we wspólnym zaangażowaniu, w miłości, w dzie-
leniu tego samego losu, w dążeniu do wspólnego
celu. Ale bardzo trudno jest nam pojąć jedność
w tej samej prawdzie. Wydaje nam się, że tego rodza-
ju jedność sprzeciwia się wolności myśli i autonomii
jednostki. Natomiast doświadczenie miłości mówi,
że właśnie w miłości możliwa jest wspólna wizja,
że w niej uczymy się widzieć rzeczywistość oczami
drugiej osoby, i że to nie zubaża nas, lecz ubogaca
nasz sposób patrzenia. Prawdziwa miłość, na mia-
rę miłości Bożej, wymaga prawdy, i przez wspól-
ne postrzeganie prawdy, którą jest Jezus Chrystus,
staje się trwała i głęboka. Jest to również radość
wiary, jedność widzenia w jednym ciele i w jednym
duchu. W tym sensie św. Leon Wielki mógł stwier-
dzić: « JeÅ›li wiara nie jest jedna, nie jest wiarÄ… .40
Co jest sekretem tej jedności? Przede
wszystkim wiara jest jedna ze względu na jed-
ność Boga, którego zna i wyznaje. Wszystkie
prawdy wiary odnoszÄ… siÄ™ do Niego, sÄ… drogami
do poznania Jego istoty i Jego działania, dlate-
go odznaczają się wyższą jednością niż jakakol-
wiek inna, jaką możemy osiągnąć naszą myślą,
posiadają ubogacającą nas jedność, ponieważ jest
nam przekazywana i czyni z nas jedno.
40
In nativitate Domini, Sermo, 4, 6: SC 22, 110.
63
Ponadto, wiara jest jedna, bo odnosi siÄ™
do jednego Pana, do życia Jezusa, do Jego kon-
kretnej historii, którą dzieli z nami. Św. Irene-
usz z Lyonu wyjaśnił to przez przeciwstawienie
się gnostyckim heretykom. Twierdzili oni, że
istniejÄ… dwa rodzaje wiary: wiara prymitywna,
wiara ludzi prostych, niedoskonała, pozostają-
ca na poziomie ciała Chrystusa i kontemplacji
Jego tajemnic; i wiara innego rodzaju, głębsza
i doskonała, wiara prawdziwa, zastrzeżona dla
wąskiego kręgu wtajemniczonych, która dzięki
intelektowi wznosiła się ponad ciało Jezusa, ku
tajemnicom nieznanego Bóstwa. Wobec takie-
go stanowiska, które nadal pociąga i ma swoich
zwolenników także w naszych czasach, św. Ire-
neusz potwierdza, że wiara jest jedna, ponieważ
dotyka zawsze konkretnego faktu Wcielenia, nie
odrywając się nigdy od ciała i historii Chrystusa,
skoro Bóg w nich chciał się w niej w pełni ob-
jawić. Dlatego nie ma różnicy w wierze między
« tym, który potrafi mówić o niej dÅ‚użej i « tym,
który mówi o niej niewiele , między tym, który
jest wyższy i tym mniej zdolnym: ani pierwszy
nie może jej poszerzyć, ani drugi pomniejszyć.41
Wreszcie, wiara jest jedna, ponieważ po-
dziela ją cały Kościół, będący jednym ciałem i
jednym Duchem. W komunii jednego podmio-
tu, którym jest Kościół, przyjmujemy wspólne
spojrzenie. WyznajÄ…c tÄ™ samÄ… wiarÄ™, opieramy
się na tej samej skale, jesteśmy przemieniani
41
Por. Åšw. ireneusz, Adversus haereses, I, 10, 2: SC 264, 160.
64
przez tego samego Ducha miłości, promieniu-
jemy jednym światłem i mamy jedno spojrzenie,
by przeniknąć rzeczywistość.
48. Zważywszy, że wiara jest jedna, powin-
na być wyznawana w całej jej czystości i peł-
ni. Właśnie dlatego, że wszystkie prawdy wia-
ry łączą się w jedno, negowanie którejś z nich,
choćby spośród tych, które mogą wydawać się
mniej ważne, oznacza szkodzenie całości. Każ-
da epoka może uznawać pewne elementy wiary
za łatwiejsze lub trudniejsze do przyjęcia: dlate-
go jest rzeczą ważną czuwać, aby przekazywany
był cały depozyt wiary (por. 1 Tm 6, 20), aby
akcentowane były należycie wszystkie aspekty
wyznania wiary. Ponieważ jedność wiary jest
jednością Kościoła, ujęcie czegoś z wiary ozna-
cza ujęcie czegoś z prawdy komunii. Ojcowie
Kościoła opisywali wiarę jako jedno ciało, ciało
prawdy z różnymi członkami, analogicznie do
ciała Chrystusa i jego przedłużenia w Koście-
le.42 Integralność wiary wiązana była także z ob-
razem Kościoła dziewicy, z jego wiernością
w oblubieńczej miłości do Chrystusa; niszczenie
wiary oznacza niszczenie komunii z Panem.43
Jedność wiary jest zatem jednością żywego or-
ganizmu, jak trafnie zauważył błogosławiony
John Henry Newman, gdy pośród cech charak-
42
Por. tamże, II, 27, 1: SC 294, 264.
43
Por. Åšw. augustyn, De sancta virginitate, 48, 48: PL 40,
424-425: « Servatur et in fide inviolata quaedam castitas virginalis, qua
Ecclesia uni viro virgo casta coptatur .
65
terystycznych, wskazujących na ciągłość doktry-
ny w czasie, wymieniał jej zdolność asymilacji
w sobie wszystkiego, co znajduje w różnych
środowiskach, w jakich jest obecna, w różnych
kulturach, z jakimi siÄ™ spotyka,44 oczyszczajÄ…c
wszystko i znajdujÄ…c dla tego najlepszy wyraz.
W ten sposób wiara ukazuje się jako uniwersal-
na, katolicka, ponieważ jej światło potęguje się,
by oświecić cały wszechświat i całą historię.
49. Dla posługi jedności wiary i jej integral-
nemu przekazowi, Pan dał Kościołowi dar suk-
cesji apostolskiej. Dzięki jej pośrednictwu za-
gwarantowana jest ciągłość pamięci Kościoła i
możliwe staje się bezpieczne czerpanie z czy-
stego z
ródła, z którego rodzi się wiara. Gwa-
rancję łączności ze z
ródłem dają zatem osoby
żywe, a odpowiada to żywej wierze, którą Ko-
ściół przekazuje. Opiera się ona na wierności
świadków, wybranych przez Pana do tego za-
dania. Dlatego Urząd Nauczycielski Kościoła
wypowiada się zawsze w posłuszeństwie wobec
pierwotnego Słowa, na którym opiera się wia-
ra, i jest wiarygodny, ponieważ zawierza Sło-
wu, którego słucha, strzeże i które wykłada.45
W pożegnalnej mowie do starszych z Efezu
w Milecie, którą św. A
ukasz przekazuje w Dzie-
44
Por. An Essay on the Development of Christian Doctrine,
Uniform Edition: Longmans, Green and Company, London,
1868-1881, 185-189.
45
Por. sobór wat. ii, Konst. dogm. o Objawieniu
Bożym Dei verbum, 10.
66
jach Apostolskich, św. Paweł zaświadcza, że
spełnił powierzone mu przez Pana zadanie
« gÅ‚oszenia (& ) caÅ‚ej woli Bożej (20, 27). WÅ‚a-
śnie dzięki Magisterium Kościoła może do nas
dotrzeć nienaruszona ta wola, a wraz z nią ra-
dość, że możemy ją realizować w pełni.
67
IV.
BÓG PRZYSPOSABIA IM MIASTO
(por. Hbr 11, 16)
Wiara i dobro wspólne
50. Przedstawiając historię patriarchów i spra-
wiedliwych Starego Testamentu, List do He-
brajczyków uwydatnia istotny aspekt ich wiary.
Jest ona ukazana nie tylko jako droga, ale tak-
że jako budowanie, przygotowanie miejsca,
w którym człowiek może zamieszkać razem z in-
nymi. Pierwszym budowniczym jest Noe, który
w arce zdołał ocalić swoją rodzinę (por. Hbr 11,
7). Potem pojawia się Abraham, o którym jest
powiedziane, że ze względu na wiarę mieszkał
pod namiotami, oczekujÄ…c na miasto zbudo-
wane na silnych fundamentach (por. Hbr 11,
9-10). Tak więc w odniesieniu do wiary pojawia
się nowe zaufanie, nowa solidność, którą tylko
Bóg może dać. Jeśli człowiek wiary opiera się na
Bogu-Amen, na Bogu wiernym (por. Iz 65, 16), i
przez to sam staje się solidny, możemy dodać, że
niewzruszoność wiary odnosi się także do mia-
sta, jakie Bóg przygotowuje dla człowieka. Wia-
ra pokazuje, jak trwałe mogą być więzi między
ludz
mi, gdy Bóg jest obecny pośród nich. Nie
odnosi się to tylko do wewnętrznej solidności,
niezmiennego przekonania wierzÄ…cego. Wiara
oświeca również relacje między ludz
mi, ponie-
waż rodzi się z miłości i kieruje się dynamiką mi-
69
łości Bożej. Godzien zaufania Bóg daje ludziom
godne zaufania miasto.
51. Właśnie dzięki powiązaniu z miłością
(por. Ga 5, 6) światło wiary konkretnie służy
sprawiedliwości, poszanowaniu praw i pokojowi.
Wiara rodzi się ze spotkania z pierwotną miło-
ścią Bożą, w którym ukazuje się sens i dobroć
naszego życia. Zostaje ono oświecone w takiej
mierze, w jakiej włącza się w dynamikę zapocząt-
kowaną przez tę miłość, to znaczy, gdy staje się
drogą zmierzającą do pełni miłości i jej prakty-
kowaniem. Światło wiary jest w stanie uwydatnić
bogactwo ludzkich relacji, to, że mogą trwać, być
wiarygodne, ubogacać wspólne życie. Wiara nie
oddala od świata i nie jest czymś oderwanym od
konkretnego zaangażowania współczesnych lu-
dzi. Bez wiarygodnej miłości nie byłoby niczego,
co sprawia, że ludzie prawdziwie są zjednocze-
ni. Jedność między nimi byłaby do pomyślenia
jedynie jako oparta na użyteczności, wspólnych
interesach, lęku, ale nie na dobru wspólnego ży-
cia czy na radości, jaką może budzić po prostu
obecność drugiego człowieka. Wiara pozwala
zrozumieć architekturę relacji ludzkich, ponie-
waż dostrzega ich głęboki fundament i osta-
teczne przeznaczenie w Bogu, i w Jego miłości,
dzięki temu oświeca sztukę budowania, służąc
dobru wspólnemu. Tak, wiara jest dobrem dla
wszystkich, jest dobrem wspólnym, jej światło
nie oświeca tylko wnętrza Kościoła i nie służy
jedynie budowaniu wiecznego miasta w zaświa-
70
tach. Pomaga nam ona budować nasze społecz-
ności, tak by zmierzały ku przyszłości dającej
nadzieję. List do Hebrajczyków daje w tym za-
kresie przykład, gdy wśród ludzi wiary wymienia
Samuela i Dawida, którzy dziÄ™ki wierze « dokona-
li czynów sprawiedliwych (11, 33). Te słowa od-
noszą się do ich sprawiedliwości w rządzeniu, do
owej mądrości, która przynosi ludowi pokój (por.
1 Sm 12, 3-5; 2 Sm 8, 15). Ręce wiary wznoszą się
ku niebu, ale czyniÄ… to podczas budowania w mi-
łości miasta na relacjach, których fundamentem
jest miłość Boża.
Wiara i rodzina
52. List do Hebrajczyków, mówiąc o wędrów-
ce Abrahama do przyszłego miasta, wspomina o
błogosławieństwie przekazywanym z rodziców
na dzieci (por. 11, 20-21). Pierwszym środowi-
skiem, w którym wiara oświeca miasto ludzi, jest
rodzina. Mam na myśli zwłaszcza trwały związek
mężczyzny i kobiety w małżeństwie. Powstaje
on z ich miłości, będącej znakiem i obecnością
miłości Bożej, z uznania i akceptacji dobra od-
mienności seksualnej, dzięki czemu małżonko-
wie mogą stać się jednym ciałem (por. Rdz 2, 24)
i są zdolni zrodzić nowe życie, co jest przejawem
dobroci Stwórcy, Jego mądrości i Jego planu mi-
łości. Opierając się na tej miłości, mężczyzna i
kobieta mogą przyrzec sobie wzajemną miłość
gestem angażującym całe życie i przypomina-
jÄ…cym bardzo wiele cech wiary. Przyrzeczenie
miłości na zawsze staje się możliwe, gdy odkry-
71
wamy większy od naszych projektów plan, który
nas wspiera i pozwala nam ofiarować ukocha-
nej osobie całą przyszłość. Wiara pomaga też
pojąć w całej głębi i bogactwie zrodzenie dzieci
sprawiając, że uznajemy w nim stwórczą miłość,
która daje nam i powierza tajemnicę nowej oso-
by. Sara właśnie dzięki swej wierze stała się mat-
ką, licząc na wierność Boga Jego obietnicy (por.
Hbr 11, 11).
53. W rodzinie wiara towarzyszy wszystkim
okresom życia, poczynając od dzieciństwa: dzieci
uczą się pokładać ufność w miłości swoich ro-
dziców. Dlatego jest ważne, aby rodzice dbali o
wspólne praktykowanie wiary w rodzinie, towa-
rzyszyli dojrzewaniu wiary dzieci. Zwłaszcza mło-
dzież przeżywająca tak skomplikowany, bogaty i
ważny dla wiary okres życia, musi czuć bliskość i
troskę rodziny oraz wspólnoty kościelnej na swej
drodze dojrzewania w wierze. Wszyscy widzieli-
śmy, że podczas Światowych Dni Młodzieży lu-
dzie młodzi okazują radość wiary, zobowiązują się
do życia wiarą w sposób coraz trwalszy i bardziej
wielkoduszny. Młodzież pragnie życia wielkiego.
Spotkanie z Chrystusem, pozwolenie, by nas ujÄ™-
ła i prowadziła Jego miłość, poszerza horyzont
życia, daje mu mocną nadzieję, która nie zawodzi.
Wiara nie jest ucieczką dla ludzi mało odważnych,
lecz poszerzaniem przestrzeni życia. Pozwala ona
odkryć wielkie wezwanie, powołanie do miłości, i
daje pewność, że ta miłość jest godna zaufania, że
warto się jej powierzyć, ponieważ jej fundamen-
72
tem jest wierność Boga, mocniejsza od wszyst-
kich naszych słabości.
Światło dla życia w społeczeństwie
54. Wiara, przyjęta i pogłębiana w rodzinie,
staje się światłem oświecającym wszystkie relacje
społeczne. Jako doświadczenie ojcostwa Bożego i
miłosierdzia Boga, rozwija się także w braterskiej
drodze. W « modernizmie starano siÄ™ budować
powszechne braterstwo między ludz
mi, przyjmu-
jąc za podstawę ich równość. Stopniowo jednak
rozumieliśmy, że wspomniane braterstwo, pozba-
wione odniesienia do wspólnego Ojca jako swego
ostatecznego fundamentu, nie potrafi się ostać.
Trzeba więc powrócić do prawdziwego z
ródła
braterstwa. Od samego poczÄ…tku historia wiary
była historią braterstwa, choć nie pozbawioną
konfliktów. Bóg wzywa Abrahama, by wyszedł
z rodzinnej ziemi, i obiecuje mu, że uczyni z nie-
go jeden wielki naród, wielki lud, który otrzy-
ma Boże błogosławieństwo (por. Rdz 12, 1-3).
W rozwoju historii zbawienia człowiek odkrywa,
że Bóg pragnie, by wszyscy jako bracia uczestni-
czyli w jedynym błogosławieństwie, które znajdu-
je swoją pełnię w Jezusie, tak aby wszyscy stali się
jedno. Niewyczerpana miłość Ojca jest nam prze-
kazywana w Jezusie, także przez obecność brata.
Wiara uczy nas dostrzegać, że w każdym czło-
wieku jest błogosławieństwo dla mnie, że światło
oblicza Bożego oświeca mnie przez oblicze brata.
Ileż dobrodziejstwa przyniosło spojrze-
nie chrześcijańskiej wiary miastu ludzi, dla ich
73
wspólnego życia! Dzięki wierze pojęliśmy nie-
powtarzalną godność każdej osoby, która nie
była tak oczywista w starożytnym świecie. W
drugim wieku poganin Celsus zarzucał chrze-
ścijanom to, co wydawało mu się iluzją i oszu-
stwem: sądzenie, że Bóg stworzył świat dla
człowieka, stawiając go na szczycie całego ko-
smosu. PytaÅ‚ zatem: « Dlaczego twierdzisz, że
(...) trawy (...) rosną w więszym stopniu dla ludzi
niż dla dzikich zwierząt pozbawionych rozu-
mu? .46 « JeÅ›liby kto patrzyÅ‚ z nieba na ziemiÄ™,
czy mógłby zauważyć, że nasze czyny róż-
nią się w czymkolwiek od czynności mrówek i
pszczół? .47 W centrum wiary biblijnej jest mi-
łość Boga, Jego konkretna troska o każdą osobę,
Jego plan zbawienia, który obejmuje całą ludz-
kość i całe stworzenie, a który osiąga szczyt we
Wcieleniu, Åšmierci i Zmartwychwstaniu Jezusa
Chrystusa. Kiedy ta rzeczywistość jest zaciem-
niana, brakuje wówczas kryterium pozwalające-
go wyróżnić to, co czyni życie człowieka cennym
i niepowtarzalnym. Traci on swoje miejsce we
wszechświecie, gubi się w naturze, rezygnując
z własnej odpowiedzialności moralnej, albo rości
sobie prawo do bycia absolutnym władcą, przy-
pisując sobie władzę manipulacji bez ograniczeń.
55. Ponadto wiara, ukazując nam miłość Boga
Stwórcy, skłania nas do większego szanowa-
nia natury, sprawia, że uznajemy w niej zapisa-
46
orygenes, Contra Celsum, IV, 75: SC 136, 372.
47
Tamże, 85: SC 136, 394.
74
nÄ… przez Niego « gramatykÄ™ i powierzone nam
mieszkanie, abyśmy go doglądali i strzegli; poma-
ga nam znalez
ć wzorce rozwoju, nie opierające
się tylko na użyteczności i zysku, ale uwzględnia-
jące to, że stworzenie jest darem, którego wszys-
cy jesteśmy dłużnikami; uczy nas znajdowania
sprawiedliwych form rządów, uznania, że władza
pochodzi od Boga, by służyła dobru wspólnemu.
Wiara potwierdza również możliwość przebacze-
nia, które jakże często wymaga czasu, wysiłku,
cierpliwości i zaangażowania; przebaczenie jest
możliwe, jeśli odkrywamy, że dobro jest zawsze
bardziej pierwotne i silniejsze niż zło, że słowo,
którym Bóg potwierdza nasze życie, jest głębsze
niż wszelkie nasze formy negacji. Zresztą, także
z punktu widzenia czysto antropologicznego jed-
ność przewyższa konflikt; musimy stawić czoło
również konfliktowi, ale jego przeżywanie win-
no nas prowadzić do jego rozwiązania, przezwy-
ciężenia, przekształcenia go w ogniwo pewnego
łańcucha, w rozwój ku jedności.
Gdy zanika wiara, pojawia się ryzyko, że za-
nikną również fundamenty życia, jak ostrzegał
poeta T. S. Eliot: « Potrzebujecie może, by wam
powiedziano, że nawet te skromne osiągnięcia
/ budzące w was dumę z uładzonego społe-
czeństwa / z trudem przeżyją wiarę, której za-
wdzięczają swoje znaczenie? .48 Jeżeli usuniemy
wiarę w Boga z naszych miast, osłabnie zaufa-
48
« Do you need to be told that even such modest atta-
inments / As you can boast in the way of polite society / Will
hardly survive the faith to which they owe their significance? .
75
nie między nami, będziemy razem tylko ze stra-
chu i zagrożona będzie stabilność. List do He-
brajczyków stwierdza: « Bóg nie wstydzi siÄ™ być
nazywanym ich Bogiem, gdyż przysposobił im
miasto (11, 16). Wyrażenie « nie wstydzić siÄ™
wiąże się z publicznym uznaniem. Chce się przez
to powiedzieć, że Bóg swoim konkretnym działa-
niem wyznaje publicznie swoją obecność między
nami, swoje pragnienie umacniania więzi między
ludz
mi. Czyż więc to my będziemy się wstydzić
nazywania Boga naszym Bogiem? To my nie bÄ™-
dziemy wyznawać, że Nim jest, w naszym życiu
publicznym i nie będziemy głosić wielkości ży-
cia wspólnego, które jest możliwe dzięki Niemu?
Wiara oświeca życie społeczne. Ona zawiera
twórcze światło dla każdej nowej chwili historii,
ponieważ odnosi wszystkie wydarzenia do ich
poczÄ…tku i ukazuje przeznaczenie wszystkiego
w Ojcu, który nas kocha.
Pocieszająca siła w cierpieniu
56. Gdy św. Paweł pisze do chrześcijan w Ko-
ryncie o swoich udrękach i cierpieniach, łą-
czy swoją wiarę z głoszeniem Ewangelii. Mówi
w istocie, że w nim wypełnia się fragment Pisma:
« UwierzyÅ‚em, dlatego przemówiÅ‚em (2 Kor 4,
13). Apostoł nawiązuje tutaj do słów Psalmu
116, gdy Psalmista woÅ‚a: « UfaÅ‚em, nawet gdy
mówiłem:  Jestem w wielkim ucisku (w. 10).
« Choruses from The Rock , w: The Collected Poems and Plays 1909-
1950, New York 1980, 106.
76
Mówienie o wierze często wiąże się z mówie-
niem o bolesnych próbach, ale św. Paweł właśnie
to postrzega jako najbardziej przekonujące gło-
szenie Ewangelii, ponieważ to w słabości i cier-
pieniu objawia się i zostaje odkryta moc Boża,
przewyższająca nasze słabości i nasze cierpienia.
Sam Apostoł stoi w obliczu bliskiej śmierci, któ-
ra stanie się życiem dla chrześcijan (por. 2 Kor 4,
7-12). Wiara oświeca nas w godzinie próby i wła-
Å›nie w cierpieniu i sÅ‚aboÅ›ci staje siÄ™ jasne, że « nie
głosimy (...) siebie samych, lecz Chrystusa Jezu-
sa jako Pana (2 Kor 4, 5). Rozdział 11. Listu do
Hebrajczyków kończy się przypomnieniem tych,
którzy cierpieli z powodu wiary (por. ww. 35-38),
wśród nich szczególne miejsce przypada Mojże-
szowi, który znosił zniewagi dla Chrystusa (por.
w. 26). Chrześcijanin wie, że nie da się wyelimi-
nować cierpienia, ale może ono nabrać sensu,
może stać się aktem miłości, powierzeniem się
w ręce Boga, który nas nie opuszcza, i tym samym
być etapem wzrostu wiary i miłości. Kontemplu-
jąc zjednoczenie Chrystusa z Ojcem, również
w chwili największego cierpienia na krzyżu (por.
Mk 15, 34), chrześcijanin uczy się uczestniczenia
w spojrzeniu samego Jezusa. Nawet śmierć staje
się oświecona i może być przeżyta jako ostatnie
wezwanie wiary, ostatnie « wyjdz
z twojej ziemi ,
ostatnie « przyjdz
! wypowiedziane przez Ojca,
któremu powierzamy się z ufnością, że On nas
umocni także podczas ostatecznego przejścia.
77
57. Światło wiary nie powoduje, że zapomi-
namy o cierpieniach świata. Dla iluż ludzi wia-
ry cierpiący stali się pośrednikami światła! Dla
św. Franciszka z Asyżu trędowaty, a dla bł. Matki
Teresy z Kalkuty jej ubodzy. Zrozumieli tajemni-
cę, która jest w nich. Zbliżając się do nich, z pew-
nością nie uwolnili ich od wszystkich cierpień,
ani nie mogli wytłumaczyć każdego zła. Wiara
nie jest światłem rozpraszającym wszystkie na-
sze ciemności, ale lampą, która w nocy prowadzi
nasze kroki, a to wystarcza, by iść. Cierpiącemu
człowiekowi Bóg nie daje wyjaśniającej wszyst-
ko argumentacji, ale swojÄ… odpowiedz
ofiaruje
w formie obecności, która towarzyszy historii
dobra, łączącej się z każdą historią cierpienia, by
rozjaśnił ją promień światła. W Chrystusie Bóg
zechciał podzielić z nami tę drogę i ofiarować
nam swoje spojrzenie, byśmy zobaczyli na niej
światło. Chrystus jest Tym, który zniósł ból, i
dlatego « nam w wierze przewodzi i jÄ… wydosko-
nala (Hbr 12, 2).
Cierpienie przypomina nam, że posługa wia-
ry dobru wspólnemu jest zawsze posługą nadziei,
która patrzy przed siebie wiedząc, że tylko u Boga,
w przyszłości ofiarowanej przez zmartwychwsta-
łego Jezusa, nasze społeczeństwo może odnalez
ć
mocne i trwałe fundamenty. W tym sensie wiara
łączy się z nadzieją, ponieważ nawet jeśli niszcze-
je przybytek naszego doczesnego zamieszkania,
istnieje wieczne mieszkanie, które Bóg już otwo-
rzył w Chrystusie, w Jego ciele (por. 2 Kor 4, 16
 5, 5). Dynamika wiary, nadziei i miłości (por.
78
1 Tes 1, 3; 1 Kor 13, 13) sprawia zatem, że bliskie
sÄ… nam troski wszystkich ludzi, na naszej drodze
prowadzÄ…cej do tego miasta, « którego architek-
tem i budowniczym jest sam Bóg (Hbr 11, 10),
ponieważ « nadzieja zawieść nie może (Rz 5, 5).
W jedności z wiarą i miłością, nadzieja kie-
ruje nas ku pewnej przyszłości, która wpisuje się
w perspektywę inną niż iluzoryczne propozycje
bożków tego świata, a która daje nam nowy zapał
i nową siłę do codziennego życia. Nie pozwólmy,
by nam skradziono nadzieję, nie pozwólmy, żeby
zniszczyły ją natychmiastowe rozwiązania i pro-
pozycje, które blokujÄ… nas na drodze, « rozpra-
szają czas, przemieniając go w przestrzeń. Czas
zawsze przewyższa przestrzeń. W przestrzeni
krystalizujÄ… siÄ™ projekty, czas natomiast zawsze
kieruje ku przyszłości i pobudza do tego, by iść
z nadziejÄ….
błogosławiona, Która uwierzyła (A
k 1, 45)
58. W przypowieści o siewcy św. A
ukasz przy-
tacza następujące słowa, w których Jezus wyja-
Å›nia sens « żyznej ziemi , która « oznacza tych,
którzy wysłuchawszy słowa sercem szlachetnym
i dobrym, zatrzymują je i wydają owoc dzięki wy-
trwałości (A
k 8, 15). W kontekście A
ukaszowej
Ewangelii nawiÄ…zanie do serca szlachetnego i do-
brego, w odniesieniu do usłyszanego i zachowa-
nego SÅ‚owa, stanowi ukryty obraz wiary Dziewicy
Maryi. Ten sam Ewangelista mówi nam o pamię-
ci Maryi, o tym, że zachowywała w swoim sercu
wszystko, co słyszała i widziała, aby Słowo przy-
79
nosiło owoc w Jej życiu. Matka Pana jest dosko-
naÅ‚Ä… ikonÄ… wiary, jak powie Å›w. Elżbieta: « BÅ‚ogo-
sławiona (jest), która uwierzyła (A
k 1, 45).
W Maryi, Córce Syjonu, wypełnia się długa
historia wiary Starego Testamentu, opowiadajÄ…ca
o licznych wiernych kobietach, poczynajÄ…c od
Sary, kobietach, w których, obok patriarchów,
spełniała się Boża obietnica i rozkwitało nowe
życie. Gdy nadeszła pełnia czasu, Słowo Boże
zwróciło się do Maryi, a Ona przyjęła Je całym
swoim jestestwem, w swoim sercu, aby w Niej
stało się ciałem i narodziło się jako światłość dla
ludzi. Św. Justyn Męczennik, w swoim Dialogu
z Żydem Tryfonem użył pięknego wyrażenia, któ-
re mówi, że Maryja, przyjmując orędzie anioła,
poczęła « wiarÄ™ i radość .49 Wiara Matki Jezusa
była bowiem owocna, a kiedy nasze życie ducho-
we przynosi owoce, napełnia nas radość, będąca
najbardziej wyraz
nym znakiem wielkości wiary.
W swoim życiu Maryja odbyła pielgrzymkę wia-
ry, podążając za swoim Synem.50 Toteż w Ma-
ryi droga wiary Starego Testamentu włącza się
w podążanie za Jezusem i zostaje przez Niego
przemieniona, zyskuje bowiem spojrzenie wcie-
lonego Syna Bożego.
59. Możemy powiedzieć, że w Najświętszej
Pannie Maryi urzeczywistnia siÄ™ to, co poprzed-
nio podkreślałem, czyli że wierzący jest całkowi-
49
Por. Dialog z Żydem Tryfonem, 100, 5: PG 6, 710.
50
Por. sobór wat. ii, Konst. dogm. o Kościele Lumen
gentium, 58.
80
cie zaangażowany w swoje wyznanie wiary. Ze
względu na swą więz
z Jezusem Maryja jest ściśle
włączona w to, w co wierzymy. W dziewiczym
poczęciu przez Maryję mamy jasny znak Boskie-
go synostwa Chrystusa. Odwieczny poczÄ…tek
Chrystusa jest w Ojcu, jest On Synem w peł-
nym i niepowtarzalnym sensie, i dlatego rodzi siÄ™
w czasie bez udziału mężczyzny. Będąc Synem,
Jezus może przynieść światu nowy początek i
nowe światło, pełnię wiernej miłości Boga, który
oddaje siÄ™ ludziom. Z drugiej strony, prawdziwe
macierzyństwo Maryi zapewniło Synowi Boże-
mu prawdziwą ludzką historię, prawdziwe ciało,
w którym umrze na krzyżu i powstanie z mar-
twych. Maryja będzie Mu towarzyszyć aż pod
krzyż (por. J 19, 25), skąd Jej macierzyństwo roz-
szerzy siÄ™ po zmartwychwstaniu i wniebowstÄ…-
pieniu Jezusa na każdego ucznia Jej Syna (por.
J 19, 26-27). Będzie obecna również w Wieczer-
niku, by wraz z Apostołami wypraszać dar Du-
cha Świętego (por. Dz 1, 14). W ten sposób dy-
namika miłości między Ojcem i Synem w Duchu
przeniknęła nasze dzieje; Chrystus przyciąga nas
do siebie, aby nas zbawić (por. J 12, 32). W cen-
trum wiary jest wyznanie Jezusa, Syna Bożego,
zrodzonego z niewiasty, wprowadzajÄ…cego nas,
przez dar Ducha Świętego, w przybrane syno-
stwo (por. Ga 4, 4-6).
60. Zwracamy siÄ™ w modlitwie do Maryi, Matki
Kościoła i Matki naszej wiary. Matko, wspomóż
naszą wiarę! Otwórz nas na słuchanie Słowa,
81
byśmy rozpoznali głos Boga i Jego wezwanie.
Obudz
w nas pragnienie, by iść za Nim, wycho-
dzÄ…c z naszej ziemi i przyjmujÄ…c Jego obietnicÄ™.
Pomóż nam, abyśmy pozwolili dotknąć się przez
Jego miłość, byśmy mogli dotknąć Go wiarą.
Pomóż nam w pełni Mu się zawierzyć, wierzyć
w Jego miłość, zwłaszcza w chwilach zgryzo-
ty i krzyża, gdy nasza wiara wezwana jest do
dojrzewania. Zasiewaj w naszej wierze radość
Zmartwychwstałego. Przypominaj nam, że ten,
kto wierzy, nie jest nigdy sam. Naucz nas patrzeć
oczami Jezusa, aby On był światłem na naszej
drodze. Niech to światło wiary wzrasta w nas co-
raz bardziej, aż nadejdzie ten dzień bez zmierz-
chu, którym jest sam Chrystus, Twój Syn, nasz
Pan!
W Rzymie, u Świętego Piotra, dnia 29 czerw-
ca 2013, w uroczystość Świętych Apostołów Pio-
tra i Pawła, w pierwszym roku mego Pontyfikatu.
82
SPIS TREÅšCI
Światło Wiary [1] . . . . . . . . . . 3
Złudne światło? [2-3] . . . . . . . . . 4
Światło, które na nowo trzeba odkryć [4-7] . 5
I.
MYÅšMY UWIERZYLI MIA
OÅšCI
(por. 1 J 4, 16)
Abraham, nasz ojciec w wierze [8-11] . . . 11
Wiara Izraela [12-14] . . . . . . . . . . 14
Pełnia wiary chrześcijańskiej [15-18] . . . . 18
Zbawienie przez wiarÄ™ [19-21] . . . . . . 23
Eklezjalny wymiar wiary [22] . . . . . . . 26
II.
JEŻELI NIE UWIERZYCIE,
NIE ZROZUMIECIE
(por. Iz 7, 9)
Wiara i prawda [23-25] . . . . . . . . . 29
Znajomość prawdy i miłość [26-28] . . . . 32
Wiara jako słuchanie i widzenie [29-31] . . . 36
Dialog między wiarą a rozumem [32-34] . . 41
Wiara i poszukiwanie Boga [35] . . . . . 45
Wiara i teologia [36] . . . . . . . . . . 48
83
III.
PRZEKAZUJ
WAM TO, CO PRZEJ
A
EM
(por. 1 Kor 15, 3)
Kościół, matka naszej wiary [37-39] . . . . 51
Sakramenty i przekaz wiary [40-45] . . . . 54
Wiara, modlitwa i Dekalog [46] . . . . . . 61
Jedność i spójność wiary [47-49] . . . . . 63
IV.
BÓG PRZYSPOSABIA IM MIASTO
(por Hbr 11, 16)
Wiara i dobro wspólne [50-51] . . . . . . 69
Wiara i rodzina [52-53] . . . . . . . . . 71
Światło dla życia w społeczeństwie [54-55] . 73
Pocieszająca siła w cierpieniu [56-57]. . . . 76
błogosławiona, Która uwierzyła (A
k 1, 45)
[58-60] . . . . . . . . . . . . . . 79
DRUKARNIA WATYKAC
SKA