Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
Regionalizacja tektoniczna Polski Niż Polski
Paweł Henryk Karnkowski1, 2
Tectonic subdivision of Poland: Polish Lowlands. Prz. Geol., 56: 895 903.
Abst ract . Presented paper is a contribution to discussion about the tectonic regionalization in Poland. The Pol-
ish Lowlands, located between the Baltic shore and the highlands of the southern and central Poland, is the area
discussed here. In this region mainly the Quaternary and the Neogene deposits with thickness rarely over 300 m are
exposed. On the sub-Cenozoic surface occur mainly Cretaceous, Jurassic and Triassic rocks. Structural forms of
the Polish Lowlands are directly associated with the Permian-Mesozoic Polish Basin inverted at the beginning of
Cenozoic time. It is worthwhile indicating here that not only the Polish Trough was inverted but also the distal part
of this basin, distinguished now as the Fore-Sudetic Monocline. Subdivision of the Polish Lowlands into tectonic
units on the sub-Cenozoic surface was shown on Fig. 1. In the mid-Polish area antyclinorium belts of north-west to
south-east orientation are located. The basement of the Polish Basin is built of the pre-Permian deposits, tectonized during pre-Alpine
phases. To analyze the geology of Poland in the sub-Permian architecture the proper tectonic map (Fig. 2) is required with only the
units of first order marked. Debate on tectonics of Poland requires also a map of basement consolidation units (Fig. 3). Indispensable
completion of the presented maps is a geological cross-section of the Polish Lowlands (Fig. 4). It is clear that tectonic regionalization
of Poland (with special attention to the Polish Lowlands) should be demonstrated on the three basic maps here presented. Spatial
(both horizontal and vertical) relations between tectonic units should be considered in the light of sedimentary basin analysis, i.e.,
searching processes and stages of the structural evolution which essentially contributed to the recent tectonic diversification in
regional geology.
Keywords: regional subdivision, regional geology, Poland, Polish Lowlands, Polish Basin, tectonics, basement
O prowadzonych pod auspicjami Komitetu Nauk Geo- Rozpoznanie geologiczne Niżu Polskiego na szerszą
logicznych PAN pracach nad regionalizacją tektoniczną
skalę rozpoczęło się dopiero po II wojnie Swiatowej.
Polski dowiedziałem się od Profesora Władysława Pożary-
Przedwojenne zainteresowanie wynikało przede wszyst-
skiego jesienią 2006 r. Profesor zaangażował się w tę pro-
kim z porównania z Niżem Niemieckim, gdzie w XIX wie-
blematykę i poprosił mnie o dostarczenie potrzebnych mu
ku w rejonie hanowerskim odkryto w utworach
map, przekrojów i profili geologicznych. W trakcie moich
mezozoicznych złoża ropy naftowej. W okresie przedwo-
wizyt u Profesora przedyskutowaliSmy wiele kwestii geo-
jennym najsłynniejszym wydarzeniem geologicznym na
logicznych i miałem okazję zaprezentować Panu Profeso-
Niżu Polskim był naturalny wyciek ropy naftowej w Kcyni
rowi swój punkt widzenia na niektóre zagadnienia związane
na Kujawach (Paszkiewicz, 1936). Pojawienie się w roku
z przedmiotem regionalizacji tektonicznej Polski. Profesor
1934 ropy naftowej w stawie parku miejskiego w Kcyni, i to
z niektórymi moimi poglądami się nie zgadzał, ale zawsze
w iloSci kilkuset litrów, zainteresowało ówczesne władze
traktował sprawy otwarcie i życzliwie. Już w trakcie pierw-
Państwowego Instytutu Geologicznego. Wykonano sto-
szego naszego spotkania zaproponował mi współpracę.
sowne analizy geochemiczne węglowodorów i podjęto
Niestety, w marcu bieżącego roku przerwała ją Smierć Pro-
prace grawimetryczne, które doprowadziły do wykrycia
fesora.
wysadu solnego Kłodawy. Do systematycznych prac geo-
Niż Polski to jednostka geograficzna obejmująca obszar
Polski położony pomiędzy wybrzeżem Bałtyku a pasem logicznych powrócono dopiero po 1945 r., lokując w
wyżyn biegnącym od Lubelszczyzny poprzez obszar Swię- Kłodawie siedzibę Przedsiębiorstwa Poszukiwań Nafto-
tokrzyski aż po Jurę Krakowsko-Częstochowską. Z geolo-
wych Północ.
gicznego punktu widzenia Niż Polski można wyróżnić jako
Podstawową mapą geologiczną Niżu Polskiego jest
obszar sedymentacji paleogeńsko-neogeńskiej o miąższo-
mapa bez utworów kenozoicznych (np. Pożaryski, 1979;
Sci osadów do 300 metrów. Pas wyżyn pozbawiony jest
Dadlez i in., 2000), jednak na takiej mapie nie widać granic
takich utworów, co wskazuje na pewną aktywnoSć geody-
Niżu Polskiego. Ponadto trzeba sobie uzmysłowić, że na
namiczną (wynoszenie obszaru wyżyn i podleganie erozji).
mapie geologicznej Polski bez utworów kenozoicznych
Szczegółowa analiza zasięgów występowania osadów
przedstawiana jest powierzchnia o bardzo dużym zróżnico-
poszczególnych pięter paleogenu i neogenu (Piwocki, 2004)
waniu hipsometrycznym. W podłożu mioceńskiego zapa-
dostarcza niezbitych dowodów na dynamikę antyklinorium
dliska przedkarpackiego (głównie mioceńskiego) występuje
Sródpolskiego czy tzw. wału metakarpackiego (Nowak,
ona miejscami na głębokoSci ponad 5000 m p.p.m., a w
1927). W rozważaniach tektonicznych kenozoiczny etap
Tatrach na wysokoSci ponad 2000 m n.p.m. Na Niżu Pol-
historii tektonicznej Niżu Polskiego jest często pomijany:
skim wysokoSć występowania podkenozoicznej powierzchni
mapy geologiczne utworów kenozoicznych są mało uroz-
strukturalnej waha się od 300 m p.p.m. do 300 m n.p.m. (róż-
maicone, a nawet monotonne.
nica wynosi zaledwie ok. 600 m).
W obrazie podkenozoicznym Niżu Polskiego zwraca
1 uwagę asymetryczne, pasowe ułożenie wychodni utworów
Wydział Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. Żwirki i
mezozoiku: w Polsce północno-wschodniej dominują
Wigury 93, 02-089 Warszawa
2
utwory kredowe, w Srodkowej jurajsko kredowe, a w
Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo, ul. Krucza 6/14,
00-537 Warszawa
częSci południowo-zachodniej triasowe.
895
Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
Obraz podkenozoiczny był już dobrze znany w połowie wanej pracy znajduje się wiele bardzo trafnych uwag i spo-
lat 50. XX w., gdyż do jego wykartowania wystarczyły
strzeżeń, jak np. stwierdzenie, że basen wielkopolski
wiercenia o głębokoSci 200 300 metrów. Intensywny roz-
(obecnie nazywany polskim) jest asymetryczny. Z całą
wój badań geologicznych, który nastąpił w latach
pewnoScią praca Olewicza (1959) nie powinna być zapo-
1950 1996, przyczynił się do znacznego zwiększenia zna-
mniana warto ją cytować przy okazji omawiania
jomoSci wgłębnej budowy Niżu Polskiego (Książkiewicz
poglądów na rozwój sedymentacji na obszarze Niżu Pol-
& Samsonowicz, 1953; Pożaryski, 1956, 1974; Znosko,
skiego i jego tektoniki.
1962, 1965, 1972, 1986, 1998; Książkiewicz i in., 1965;
Poprzednie dywagacje skłaniają również do podjęcia
Oberc, 1967; Bogusz i in., 1969; Dadlez & Marek, 1974;
próby zdefiniowania terminu tektonika. Przez dziesiątki lat
Dadlez i in., 1994, 2000; Dadlez, 1997, 1998; P. Karnkow-
tektonika polska rozwijała się pod znaczącym wpływem
ski, 1980, 1993; P.H. Karnkowski, 1980, 1999, 2007;
literatury radzieckiej przykładem może być podręcznik
Pożaryski, 1979; Pożaryski & Dembowski, 1983; Żeli-
Geotektonika Chaina (1973), w tłumaczeniu prof. Z. Kotań-
chowski, 1983; Pożaryski & Karnkowski, 1992; Nawrocki
skiego. W Swiatowej terminologii używa się czasem termi-
& Poprawa, 2006). Dobitnym dowodem na to jest Atlas
nu geotektonika. W Rosji, a wczeSniej w Związku Radziec-
geologiczny Polski: mapy geologiczne Scięcia poziomego
kim, od blisko pięćdziesięciu lat wychodzi czasopismo
pod redakcją Kotańskiego (1997). Obraz mapy geologicz-
Geotektonika (o międzynarodowym zasięgu), a Elsevier
nej Scięcia poziomego na głębokoSci 500 m p.p.m. jest
wydaje tomy specjalne Developments in Geotectonics.
podobny do obrazu mapy bez utworów kenozoicznych,
Jednak we współczesnych podręcznikach akademickich
z tym że na głębokoSci 500 m p.p.m. znaczna powierzchnia
stosowany jest termin tektonika, pod którym rozumie się
Polski północno-wschodniej oraz wyniesienie radomsz-
całokształt zjawisk geologicznych formujących duże ele-
czańskie, rozdzielające synklinorium miechowskie od syn-
menty geologiczne, takie jak oceany, kontynenty, łańcuchy
klinorium łódzkiego, są pozbawione utworów kredowych.
górskie itp. CzęScią tektoniki jest geologia strukturalna,
Na głębokoSci 1000 m p.p.m. wychodnie utworów kredo-
czyli nauka o strukturach geologicznych (nie tylko tekto-
wych zajmują już tylko ok. 20% powierzchni wychodni
nicznych), ich geometrii i genezie. Przychylając się do sto-
kredy w obrazie podkenozoicznym, a poniżej 2000 m
sowanego na Zachodzie pojęcia tektonika, autor proponuje
p.p.m. utwory kredy już prawie nie występują.
zdefiniować go następująco: Tektonika nauka o pocho-
Obserwując zmieniające się wraz z głębokoScią zasięgi
dzeniu i rozwoju basenów sedymentacyjnych oraz proce-
poszczególnych wydzieleń stratygraficznych na Niżu Pol-
sach i produktach ich ewolucji strukturalnej. Definicja
skim można łatwo stwierdzić, że kujawski segment anty-
obejmuje najszersze (globalne) spektrum zagadnień geolo-
klinorium Sródpolskiego jest najgłębiej zanurzonym
gicznych i podkreSla, że cała informacja geologiczna jest
elementem strukturalnym po inwersji basenu polskiego.
zapisana w materiale skalnym, a wszystkie skały powstają
Dodatkowo, utwory mezozoiczne są znacznie zaburzone
w basenach sedymentacyjnych lub w wyniku procesów,
(sfałdowane) wskutek procesów halotektonicznych i halo-
które są z nimi związane.
kinetycznych soli cechsztyńskich. Wały, poduszki, grze-
Skoro mamy rozmawiać o regionalizacji tektonicznej,
bienie i diapiry solne formują mezozoiczne antykliny i
to powinno się zdefiniować podstawowy jej element
występujące pomiędzy nimi synkliny. Ruch soli cechsztyń-
jednostkę tektoniczną. W różnych słownikach i podręczni-
skich jest podstawowym mechanizmem zaburzającym
kach można znalexć mniej lub bardziej rozbudowane jej
ułożenie warstw utworów mezozoicznych w Srodkowej
definicje. Autor chciałby zaproponować nowy termin, któ-
częSci Niżu Polskiego. Zjawisko to jest dobrze zobrazowa-
ry być może zostanie przychylnie przyjęty przez geologów
ne na przekrojach geologicznych P. Karnkowskiego
w Polsce: Jednostka tektoniczna jest to trójwymiaro-
(1980), gdzie wyraxnie widać, że utwory mezozoiczne
wy zespół elementów strukturalnych powiązanych ze
Niżu Polskiego są ukształtowane w większe i mniejsze
sobą genetycznie. Formułując tę definicję autor starał się,
fałdy, natomiast powierzchnia podcechsztyńska (strop
aby była jak najkrótsza, aby podkreSlała przestrzenną for-
czerwonego spągowca) lub spąg czerwonego spągowca
mę jednostki i związki genetyczne elementów tej samej
tworzą rozległe obniżenie. Obecnie, dzięki wynikom
badań sejsmicznych i danym z głębokich otworów wiertni- jednostki, odróżniające ją od jednostek sąsiednich.
czych, jest to dosyć dokładnie wykartowane i zobrazowane
Propozycja tektonicznej regionalizacji Niżu Polskiego
na mapach sporządzanych w PGNiG z wykorzystaniem
i niektórych jednostek sąsiednich
najnowoczeSniejszych technik kartograficznych (Kudre-
wicz, 2007).
Mapa jednostek tektonicznych w obrazie podkeno-
Strukturalna forma podłoża permu na Niżu Polskim
zoicznym Niżu Polskiego (ryc. 1). Podstawą do geologicz-
bezpoSrednio nawiązuje do basenu polskiego, czyli obsza-
nego rozpoznania Niżu Polskiego jest znajomoSć
ru długotrwałej subsydencji i gromadzenia osadów od per-
podkenozoicznej budowy geologicznej, a w szczególnoSci
mu po kredę włącznie. Ruchy laramijskie doprowadziły do
rozmieszczenie utworów kredy, które zajmują większoSć
zakończenia sedymentacji i inwersji basenu polskiego.
powierzchni podpaleogeńskiej. Bardzo przydatna do roz-
Warto tutaj podkreSlić, że inwersji uległa nie tylko bruzda
ważań o rozmieszczeniu i miąższoSci kredy jest Mapa
polska, stając się antyklinorium Sródpolskim, ale została
strukturalna spągu kredy w Polsce (Bogusz i in., 1969).
wyniesiona również dystalna częSć basenu, tworząc mono-
Zwarty zasięg występowania utworów kredy obejmuje
klinę przedsudecką. W miejscu basenu sedymentacyjnego
całą Srodkową, północną i wschodnią Polskę. Tradycyjnie
powstał basen strukturalny (ang. structural basin), który w
wyróżniane są tutaj dwie jednostki: kraton wschodnioeuro-
Polsce czasami zwiemy niecką. Uwagę na to zjawisko
zwracał już Olewicz (1959) w swojej pracy zatytułowanej pejski (platforma wschodnioeuropejska) i niecka brzeżna
Baseny sedymentacyjne i strukturalne ziem Polski. W cyto- (Pożaryski, 1956, 1974; Dadlez, 1998).
896
Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
15E 19E 23E
B
54N 54N
platforma wschodnioeuropejska
East European Platform
synklinorium
mogileńskie
Mogilno
Synclinorium
52N 52N
elewacja
radomszczań-
ska
Radomsko
High
A
niecka
opolska
niecka
Opole
Sródsudecka
Trough
Intra-Sudetic
Trough
zapadlisko
górnoSląskie
50N 50N
Upper-Silesian
Foredeep
Sudety Wschodnie
KARPATY
Eastern Sudetes
CARPATHIANS
G. Rw. Góry Rwiętokrzyskie
HCM Holy Cross Mountains
15E 19E 23E
Ryc. 1. Główne jednostki tektoniczne na powierzchni podkenozoicznej na Niżu Polskim i obszarach sąsiednich
Fig. 1. Main tectonic units on the sub-Cenozoic surface of the Polish Lowlands and in the surrounding areas
Kryterium wyróżniania granicy niecki brzeżnej od strony jednoznaczna i łatwa do wyznaczenia. Takie podejScie ma
południowo-zachodniej jest zasięg utworów kredy, a od również aspekt genetyczny. W podanej definicji jednostki
północno-wschodniej izobata 600 m p.p.m (por. Po- tektonicznej autor podkreSlił rolę genetycznych związków
żaryski, 1956, 1974; Dadlez, 1998; Znosko, 1998). Zatem pomiędzy elementami strukturalnymi. Tutaj to się dobrze
przyjęto różne kryteria wydzielania granic poszczególnych potwierdza: utwory jury i kredy północno-wschodniego
częSci tej samej jednostki. To, czym w istocie jest niecka skrzydła antyklinorium Sródpolskiego są zespołem jedno-
brzeżna, najlepiej obrazują przekroje geologiczne (np. P. Karn- stek strukturalnych utworzonym w tym samym akcie geo-
kowski, 1980). Ze strukturalnego punktu widzenia, połud- dynamicznym w odróżnieniu od utworów mezozoicznych
niowe skrzydło niecki brzeżnej jest północno-wschodnim leżących dalej na wschód, na sedymentację których nie
skrzydłem antyklinorium Sródpolskiego. Z kolei skrzydło oddziaływała nawet inwersja basenu polskiego. I w końcu
północno-wschodnie niecki brzeżnej podlegało tak nie- może najważniejszy argument. Tak wyznaczona nowa gra-
znacznym odkształceniom, że jego warstwy leżą poziomo nica NE antyklinorium Sródpolskiego pokrywa się w podłożu
lub prawie poziomo i mają zachowaną strukturę z okresu wgłębnym z zasięgiem platformy wschodnioeuropejskiej.
sedymentacji. WłaSnie ze względu na dualizm struktural- Jest to więc granica, która ma Scisłe konotacje z wiekiem
no-tektoniczny niecki brzeżnej należy zrezygnować z konsolidacji podłoża krystalicznego.
wydzielania tej jednostki w obrazie podkenozoicznym Warto też zwrócić uwagę na pas wychodni utworów
Niżu Polskiego i granicę pomiędzy antyklinorium Sród- kredowych po południowo-zachodniej stronie antyklino-
polskim a platformą wschodnioeuropejską postawić w rium Sródpolskiego. W granicach Polski ten ciąg utworów
strefie maksymalnej miąższoSci kredy. Jest to granica kredowych nie ma wspólnej nazwy. Przez analogię do
897
3
antyklinorium
3
Ryc.
Fig.
Pomeranian
synklinorium
pomorskie
Anticlinorium
-gor
szczecińsko-
zowskie
Szczecin-Gorzów
Synclinorium
antyklinorium
Kujavian
synklinorium
Anticlinorium
kujawskie
Łódx
monoklina
Synclinorium
łódzkie
Fore-Sudetic
pr
zedsudecka
antyklinorium
Szydłowiec
Anticlinorium
szydłowieckie
Monocline
Sudety
Z
achodnie
W
estern
G.
synklinorium
monoklina
Miechów
HCM
Rw
Silesian-Cracow
Sudetes
.
Monocline
antyklinorium
Synclinorium
Lower
Sląsko-krakowska
m
iechowskie
dolnego
San
Anticlinorium
Sanu
ZAP
PREDKARP
ADLISKO
CARP
ACKIE
A
FOREDEEP
THIAN
Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
antyklinorium Sródpolskiego można by zaproponować dla Do synklinorium Sródpolskiego od południa przylega
niego nową nazwę synklinorium Sródpolskie. Granice pas wychodni utworów jury i triasu należących do mono-
tej jednostki wyznaczałby zasięg utworów górnej kredy. kliny przedsudeckiej, a w częSci południowo-wschodniej
Tak zdefiniowana północno-wschodnia granica synklino- monokliny Sląsko-krakowskiej. Od strony południo-
rium Sródpolskiego jest zarazem południowo-zachodnią wej jednostki te graniczą z synklinorium północnosudec-
granicą antyklinorium Sródpolskiego. Obie jednostki sko- kim, Sudetami Zachodnimi i Sudetami Wschodnimi, niecką
Snie przebiegają przez obszar Polski od Pomorza opolską i zapadliskiem górnoSląskim (zob. Żelaxniewicz &
Zachodniego na północy po Wschodnią Małopolskę na Aleksandrowicz, 2008).
południu. Na terenie Polski są to jednostki tektoniczne Podsumowując zaproponowany w tym artykule
pierwszego rzędu. W ich obrębie można wyróżnić mniej- podział Niżu Polskiego na jednostki tektoniczne w obrazie
sze elementy strukturalne, których charakterystyka indy- podkenozoicznym, trzeba podkreSlić podstawowe znacze-
widualizuje poszczególne regiony tektoniczne. Nawiązując nie antyklinorium i synklinorium Sródpolskiego jako jed-
do niektórych wczeSniejszych nazw, antyklinorium Sród- nostek kluczowych dla sąsiednich wydzieleń. W tak
polskie można podzielić na: antyklinorium pomorskie, przedstawionym podziale polska częSć platformy wschod-
antyklinorium kujawskie i antyklinorium szydłowieckie, nioeuropejskiej ma dobrze udokumentowane założenia:
które w swej osiowej, południowej częSci zawiera wychod- bardzo słabo zaburzone tektonicznie utwory paleozoiczne i
nie skał paleozoicznych Gór Rwiętokrzyskich. Dalej ku mezozoiczne mają podłoże o konsolidacji prekambryj-
południowemu-wschodowi antyklinorium Sródpolskie cho- skiej. Usunięcie z dotychczasowych podziałów tzw. niecki
wa się pod mioceńskie utwory zapadliska przedkarpackie- brzeżnej i podzielenie jej na częSć związaną geometrycznie
go i pod Karpaty. Paleozoiczne utwory w zapadlisku i genetycznie z antyklinorium Srodkowopolskim i częSć
przedkarpackim (przedłużenie Gór Rwiętokrzyskich) tra- związaną z platformą wschodnioeuropejską czyni obraz
dycyjnie zwane jest antyklinorium dolnego Sanu (Karn- bardziej spójnym i klarownym.
kowski & Ołtuszyk, 1968). Granicę pomiędzy antyklinorium
kujawskim i antyklinorium szydłowieckim postawiono w Mapa jednostek tektonicznych w obrazie podperm-
miejscu charakterystycznego rozszerzenia wychodni juraj- skim Niżu Polskiego (ryc. 2). Niż Polski to przede wszyst-
skich w południowej częSci antyklinorium Sródpolskiego. kim utwory basenu polskiego. Początek formowania się
Wzorowano się tutaj m.in. na podziale Dadleza (1998). tego basenu przypada na okres wczesnego permu.
Podział synklinorium Sródpolskiego na mniejsze jed- Wypełniają go utwory permomezozoiku należące do alpej-
nostki jest bardziej złożony. Tradycyjnie wyróżnia się syn- skiego piętra strukturalnego. Aby lepiej zrozumieć tektonikę
klinoria: szczecińskie, mogileńskie, łódzkie i miechowskie. Niżu Polskiego, trzeba pokusić się o próbę wykonania
Autor chciałby zaproponować trochę inny podział synkli- mapy tektonicznej jednostek podpermskich tego regionu.
norium Sródpolskiego, zachowując jednak większoSć nazw Zagadnienie jest trudne, gdyż prawie wszystkie dane nie-
tradycyjnych. Synklinorium szczecińskie, w obrębie które- zbędne do tej kompilacji pochodzą jedynie z wierceń lub
go jest wyróżniany blok Gorzowa, proponuje nazwać obec- badań geofizycznych.
nie synklinorium szczecińsko-gorzowskim. Taka nazwa W latach 60. XX wieku Niż Polski był penetrowany
jednoczeSnie Swiadczyłaby o spójnoSci terytorialnej jed- jeszcze niezbyt głębokimi otworami. Prace geologiczne
nostki i o dwudzielnoSci na różne strukturalnie częSci. prowadzono w Polsce północno-wschodniej aż po strefę
Nazwa synklinorium mogileńskie powinna być zachowa- Koszalin Chojnice, a w Polsce południowo-zachodniej w
na, ale należałoby trochę inaczej zlokalizować granice tej płytszych częSciach monokliny przedsudeckiej. Już wtedy
jednostki z synklinorium szczecińsko-gorzowskim i syn- udokumentowano w strefie Koszalin Chojnice sylurskie
klinorium łódzkim (por. ryc. 1 i np. Dadlez, 1998). Syn- utwory fliszowe o dużej miąższoSci i dużych zaburzeniach
klinorium łódzkie od południa kontaktowałoby z elewacją tektonicznych, przypisywanych orogenicznym ruchom
radomszczańską, której dokładną charakterystykę przedsta- kaledońskim (Znosko, 1965, 1986). W podłożu południo-
wił w swojej pracy Pożaryski (1971). Dopiero za elewacją wej monokliny przedsudeckiej udokumentowano również
radomszczańską byłoby synklinorium miechowskie, któ- silnie zaburzone tektonicznie utwory fliszowe, ale wieku
rego południowa granica chowa się pod miocen zapadliska dolnokarbońskiego (Żelichowski, 1964, 1987). Stało się
przedkarpackiego i Karpaty. Granice poprzeczne synklino- oczywiste, że pomiędzy kaledonidami pomorskimi a wary-
rium łódzkiego przedłużałyby się do granic antyklinorium scydami przedsudeckimi trzeba będzie wyznaczyć granicę
kujawskiego, wskazując na spójną historię tektoniczną obu kontaktu. Już w latach 60. XX wieku Znosko (1962) zapro-
jednostek. ponował rysować tę granicę mniej więcej zgodnie z północną
W obrębie każdej z wyróżnionych jednostek synklino- granicą monokliny przedsudeckiej. Podstawą tej propozy-
rium i antyklinorium Sródpolskiego występują elementy cji były głównie materiały grawimetryczne. Tak narysowa-
strukturalne niższego rzędu, synkliny i antykliny. Wiele z na granica pomiędzy kaledonidami a waryscydami na Niżu
nich ma swoje regionalne nazwy, jak np. antyklina Polskim implikowała istnienie szerokiej strefy kaledoni-
Kołobrzegu, synklina Trzebiatowa, antyklina Kamienia dów, biegnącej w poprzek Polski od Pomorza Zachod-
Pomorskiego, antyklina Piły, antyklina Człopy, antyklina niego po Górny Rląsk i Małopolskę chowających się
Szamotuł czy np. antyklina Góry LeSnej w mezozoicznym pod zapadlisko przedkarpackie i Karpaty. Poglądy te
obrzeżeniu Gór Rwiętokrzyskich. Są to jednostki trzeciego podzielał i propagował Dadlez (Dadlez i in., 1994). Naj-
rzędu na Niżu Polskim. Z punktu widzenia regionalizacji powszechniej znaną mapą ilustrującą ten pogląd jest wew-
tektonicznej mają one podrzędne znaczenie. Ich ranga nętrzna wklejka okładki podręcznika Tektonika (Dadlez &
roSnie w badaniach strukturalnych i geologii prospekcyj- Jaroszewski, 1994). O tym, że sprawa nie była prosta,
nej. Swiadczą przykłady z publikacji innych autorów. Kluczo-
898
Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
wym zagadnieniem była geneza basenu permskiego. czerwony spągowiec należy lokować w tym samym piętrze
Pożaryski i Brochwicz-Lewiński (1979) pisali: Basen strukturalnym co cechsztyn, a początku aktywnoSci tekto-
cechsztyński w Polsce w zasadzie odziedziczył formę mola- nicznej basenu polskiego trzeba się doszukiwać jeszcze w
sowego basenu powaryscyjskiego i reprezentuje najbar- epizodach przedwulkanicznych wczesnego permu, a może
dziej wschodnią częSć Morza Północnego (Ziegler, 1978). nawet najpóxniejszego karbonu (Karnkowski, 1997, 1999;
Oberc (1986) widział to następująco: W górnym karbonie i Karnkowski & Rdzanek, 1982). Postęp w rozpoznaniu
dolnym permie tworzyły się molasy i intruzje granitoidów i podpermskiego podłoża Niżu Polskiego został dobrze udo-
wulkanity. Ten etap w jakiS sposób związany jest z wary- kumentowany na mapie geologicznej bez utworów keno-
scydami. Cechsztyn wykształcony platformowo wykazuje zoicznych, mezozoicznych i permskich (Pożaryski &
bardzo słabe związki genetyczne z waryscydami, ale wyrax- Dembowski, 1983). Na szkicu tektonicznym dołączonym
nie przestrzenne. Tylko nieznaczne obszary jego występo- do tej mapy wykreSlono takie jednostki, jak: epikaledońską
wania sięgają poza obszar struktury waryscydów. Przyto- strefę platformową czy młodowaryscyjską strefę przedsu-
czone cytaty są Swiadectwem dużego zainteresowania decką. Na obszarze platformy wschodnioeuropejskiej
genezą basenu polskiego i jego związków z tektoniką wyróżniono: syneklizę perybałtycką, anteklizę mazur-
podłoża, która musiała silnie warunkować powstanie base- sko-białoruską, obniżenie podlasko-brzeskie i rów mazo-
nu cechsztyńsko-mezozoicznego. W miarę dopływu coraz wiecko-lubelski. Dziesięć lat póxniej została wydana nowa
większej iloSci informacji z otworów wiertniczych i badań mapa ukazująca zasięg waryscydów w Polsce (Pożaryski
sejsmicznych stawało się coraz bardziej oczywiste, że & Karnkowski, 1992), na której front fałdowań waryscyj-
15E 19E 23E
B
54N 54N
52N 52N
P. H. Karnkowski, 1999
Narkiewicz & Dadlez, 2008
Pożaryski & Karnkowski, 1992
Dadlez i in., 1994
A
niecka
Sródsudecka
zapadlisko
Intra-Sudetic
górnoSląskie
Trough
50N 50N
Upper Silesian
Foredeep
15E 19E 23E
Ryc. 2. Główne jednostki tektoniczne na powierzchni podpermskiej na Niżu Polskim i obszarach sąsiednich
Fig. 2. Main tectonic units on the sub-Permian surface of the Polish Lowlands and in the surrounding areas
899
3
3
ybałtycka
Ryc.
per
Fig.
Syneclise
synekliza
p
l
a
t
f
o
r
Peribaltic
m
a
e
p
i
k
a
l
e
d
mazurska
o
ń
s
k
a
Anteclise
antekliza
y
Mazur
Epi-Caledonian
w
a
r
y
s
c
y
podlaska
d
synekliza
y
Syneclise
V
Podlasie
Platform
a
r
i
s
c
i
d
e
synklinorium
s
Lublin
antyklinorium
Synclinorium
lubelskie
Swiętokr
H
o
l
y
zyskie
C
synklinorium
r
o
s
s
A
n
Słomniki
t
i
c
l
i
Słomnik
n
o
r
i
Synclinorium
u
m
Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
skich zaznaczono dalej na północ niż na poprzedniej (ryc. 2). Dwie ostatnie jednostki są nowe i wymagają
mapie. Podstawą do przesunięcia frontu były m.in. wyniki objaSnienia. W podpermskim obrazie geologicznym
wierceń Piła-1\IG-1, Byczyna-1 i Budziszewice-1. Poglądy małopolski (Pożaryski & Dembowski, 1983) widać dwa
przedstawione na tej mapie spotkały się z silnym oddxwię- główne obszary występowania utworów paleozoicznych:
kiem w artykule Dadleza, Znoski i Kowalczewskiego
południowo-zachodni, gdzie dominują skały karbońskie i
(1994), w którym wymienieni autorzy podtrzymali pogląd
dewońskie, oraz północno-wschodni z przewagą skał
o dużo mniejszym zasięgu waryscydów i istnieniu szero- dolnopaleozoicznych i prekambryjskich. W osiowej częSci
kiego pasa kaledonidów, biegnącego w poprzek Polski
antyklinorium leżą Góry Rwiętokrzyskie, przez które prze-
(por. Dadlez & Jaroszewski, 1994).
biega uskok Swiętokrzyski. Od północnego wschodu anty-
Autor od 1974 r. zajmuje się utworami czerwonego
klinorium Swiętokrzyskie kontaktuje wzdłuż strefy dys-
spągowca na Niżu Polskim i od tego czasu sprofilował kil-
lokacyjnej Ursynowa Kazimierza z synklinorium lubel-
kaset otworów, zawsze zwracając uwagę na podłoże dolne-
skim, w którym na powierzchni podpermskiej występują
go permu (Karnkowski & Rdzanek, 1982). Przygotowując
utwory górnego karbonu, a od południowego zachodu z
monografię dotyczącą czerwonego spągowca w basenie
synklinorium Słomnik, w którym również na powierzchni
polskim (P.H. Karnkowski, 1999) zestawił wszystkie swo-
podpermskiej występują zwarte utwory karbonu (nazwa
je dane archiwalne i dodatkowo bardzo wnikliwie przestu-
pochodzi od otworu Słomniki-1 z kilkusetmetrowym pro-
diował materiały z obrzeżenia Gór Rwiętokrzyskich i
filem utworów dolnokarbońskich).
Górnego Rląska. Bazując na obserwacjach makroskopo-
W planie podkenozoicznym polska częSć platformy
wych litologii, stopnia tektonizacji, diagenezy oraz oznak
wschodnioeuropejskiej nie jest dzielona na mniejsze jed-
wstępnego metamorfizmu, autor potwierdził zasięg wary-
nostki, natomiast w obrazie podpermskim wyraxnie rysują
scydów zaznaczony na mapie Pożaryskiego i Karnkow-
się duże struktury tektoniczne. Są to: synekliza pery-
skiego (1992), jednak zmienił przebieg tej granicy w
bałtycka, antekliza mazurska i synekliza podlaska, a w
rejonie na północ od Gór Rwiętokrzyskich i wprowadził
południowej częSci platformy wschodnioeuropejskiej syn-
małe zmiany w rejonie częstochowskim (P.H. Karnkowski,
klinorium lubelskie, które jest pozostałoScią dewońsko-kar-
1999).
bońskiego basenu lubelskiego. Takie lub zbliżone do
Póxną jesienią 1999 r. ukazała się praca Krzemińskie-
podanych nazwy jednostek funkcjonują w polskiej literatu-
go, który na podstawie szczegółowych badań petrograficz-
rze geologicznej od wielu lat. Północną granicę synklino-
nych potwierdził występowanie anorogenicznych utworów
rium lubelskiego wyznacza uskok Grójca, a północno-
karbońskich w profilach otworów Studzienny G-2, Opocz-
-wschodnią struktura Kocka. W ciągach atyklinalnych
na PIG-2, tzn. w północnym obrzeżeniu Gór Rwiętokrzy-
w obrębie tego synklinorium poszukiwano złóż węglowo-
skich, i występowanie orogenicznych skał waryscyjskich
dorów (Karnkowski, 1993).
w profilach wierceń Radwanów IG-1 i Budziszewice IG-1.
Przedstawiony podpermski podział tektoniczny (ryc. 2)
Krzemiński (1999) nie tylko rozdzielił obszary orogenicz-
obejmuje tylko jednostki pierwszego rzędu. Szczególnie
ne od anorogenicznych, ale również potwierdził występowa-
obszar Lubelszczyzny, Małopolski i Górnego Rląska daje
nie zasięgu waryscydów zgodnie z sugestiami Pożaryskiego
podstawy do podziałów dokładniejszych (drugiego, trze-
i Karnkowskiego (1992), skorygowanymi trochę póxniej
ciego lub nawet czwartego rzędu). Dobrym przykładem
przez P.H. Karnkowskiego (1999). Od początku obecnego
mogą być tu Góry Rwiętokrzyskie, które można podzielić
stulecia w wielu publikacjach jest cytowany właSnie ten
na strefę łysogórską i kielecką, w której można wyróżnić
większy zasięg waryscydów w Polsce. Pogląd ten został
m.in. synklinorium klimontowskie, a w jego obrębie
również potwierdzony w pracy Narkiewicza i Dadleza
poszczególne synkliny i antykliny, np. antyklinę chęcińską
(2008). Położenie zasięgu waryscydów u ujęciu historycz-
(zob. też Konon, 2008).
nym przedstawiono na ryc. 2.
Północna granica antyklinorium Swiętokrzyskiego pokry-
Sporządzając mapę podpermskich jednostek tektonicz-
wa się z północną granicą antyklinorium szydłowieckiego,
nych autor przyjął taki sam zasięg waryscydów na Niżu
a zachodnia granica synklinorium Słomnik z zachodnią
Polskim jak we wczeSniejszej monografii (Karnkowski,
granicą monokliny Sląsko-krakowskiej. Już w poprzednim
1999). Obszar waryscydów nie jest na niej dzielony na stre-
rozdziale zwrócono uwagę na to, że te dwie laramijskie
fę saksoturyńską i renohercyńską, gdyż o ile w rejonie
jednostki nie pasują do geologicznego pojęcia Niż Polski.
Sudetów podział ten jest w dużej mierze udokumentowany,
Wydaje się oczywistym, że również jednostek niżej
to na Niżu Polskim sprawa ta pozostaje nadal otwarta.
leżących nie powinno się zaliczać do Niżu Polskiego. Tak
Zakres niniejszego artykułu nie pozwala na dokładniejsze
samo wyraxna odrębnoSć strukturalno-genetyczna synkli-
wyjaSnienie kwestii podziału waryscydów na częSć wew-
norium lubelskiego od pozostałych jednostek polskiej czę-
nętrzną i zewnętrzną. Według autora, granica ta powinna
Sci platformy wschodnioeuropejskiej powoduje, że należało
być wyznaczona dalej na północ niż przyjmują to obecnie
by wydzielić tę jednostkę poza obrębem Niżu Polskiego.
niektórzy naukowcy (np. Mazur i in., 2006) w rejon
W tej sytuacji Niż Polski w ujęciu planu podpermskiego
uskoku Dolska czy wału wolsztyńskiego.
Na przedpolu waryscydów znajduje się platforma epi- obejmowałby syneklizę perybałtycką, anteklizę mazurską i
syneklizę podlaską, platformę epikaledońską i waryscydy,
kaledońska. Północno-wschodnią granicę tej jednostki
ale bez Sudetów (i bez bloku przedsudeckiego). Widać
stanowi krawędx platformy wschodnioeuropejskiej. Po
południowo-wschodniej stronie orogenu waryscyjskiego zatem, że do geograficznej nazwy Niż Polski dosyć dobrze
autor proponuje wyróżnić: zapadlisko górnoSląskie, syn- dopasowuje się pojęcie od lat używane w nomenklaturze
klinorium Słomnik i antyklinorium Swiętokrzyskie geologicznej.
900
Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
Mapa wieku konsolidacji podłoża (ryc. 3). Na nie- pomorskie, antyklinorium kujawskie, synklinorium
których mapach tektonicznych Polski przedstawiono wiek szczecińsko-gorzowskie, synklinorium mogileńskie, syn-
konsolidacji podłoża (np. Dadlez & Jaroszewski, 1994; klinorium łódzkie i monoklina przedsudecka. Z waryscy-
Znosko, 1998). Ten sposób wizualizacji zagadnień tekto- dami są SciSle związane Sudety. Z prowincją o podłożu
nicznych jest zrozumiały, gdyż piętrowoSć budowy struk- kadomskim można wiązać antyklinorium szydłowieckie,
turalnej oraz wpływ podłoża na genezę i rozwój dużych elewację radomszczańską, synklinorium miechowskie,
jednostek regionalnych jest niepodważalny. Podstawą do monoklinę Sląsko-krakowską, zapadlisko górnoSląskie,
regionalizacji tektonicznej jednostek skonsolidowanego synklinorium Słomnik i antyklinorium Swiętokrzyskie.
podłoża jest przyjęcie założenia, że najmłodsze wydarze- Natomiast na podłożu prekambryjskim (platforma
nie orogeniczne miało warunki do szerokiego rozwoju pro- wschodnioeuropejska) rozwijała się: synekliza perybałtyc-
cesów dynamometamorficznych, w efekcie których ka, antekliza mazurska, synekliza podlaska i synklinorium
powstały struktury geologiczne o okreSlonej (spójnej) cha- lubelskie.
Uwagi ogólne i dyskusja
15E 19E 23E
Niż Polski to z geologicznego
punktu widzenia przede wszystkim
54N 54N
permsko-mezozoiczny basen polski
przekształcony w wyniku ruchów
PREKAMBRYJSKI
L
laramijskich w zespół jednostek tekto-
nicznych, które są dobrze czytelne na
PRECAMBRIAN
mapie geologicznej bez utworów
kenozoicznych. Basen polski został
utworzony głównie na podłożu
złożonym z jednostek o konsolidacji
paleozoicznej. Starsze jednostki mają
52N 52N
WARYSCYJSKI
z kolei w swoim podłożu skały krysta-
VARISCAN liczne, w których jest zapisana pre-
kambryjska historia geologiczna.
Regionalizacja tektoniczna ma z
natury walor przestrzenny. Mapa jest
KADOMSKI
tylko dwuwymiarowym sposobem
wizualizacji jednostek tektonicznych.
CADOMIAN
Posługując się zestawami map
50N 50N
możemy jednak przybliżyć geoprze-
strzenny obraz geologii wgłębnej do
rzeczywistoSci. Techniki komputero-
we, a w szczególnoSci aplikacje GIS,
I
w coraz większym stopniu umożliwiają
15E 19E 23E
nam wizualizację trójwymiarowej natu-
ry jednostek geologicznych. Dobrym
Ryc. 3. Mapa wieku skonsolidowanego podłoża
przykładem są przetworzone w technice
Fig. 3. Map of basement consolidation ages of Poland
komputerowej mapy Scięcia poziomego
pod redakcją Kotańskiego (1997), któ-
rakterystyce, a wszystkie póxniejsze zjawiska geologiczne
re zostały wzbogacone o nowe możliwoSci wizualizacyjne
rozwijały się już tylko w reżimie platformowym.
i jako przestrzenne modele budowy geologicznej Polski są
Przedstawiona w niniejszym artykule mapa wieku kon-
prezentowane na stronie internetowej Państwowego Insty-
solidacji podłoża Polski (ryc. 3) jest nieco zmodyfikowaną tutu Geologicznego http://www.pgi.gov.pl/. Bez wzglę-
wersją wczeSniej opublikowanej mapy (Karnkowski, du na detalizację map geologicznych, zawsze będziemy
potrzebować map syntetycznych lub zgeneralizowanych,
1999). Od koncepcji przedstawianych na mapach Dadleza i
m.in. głównych jednostek tektonicznych.
Jaroszewskiego (1994) oraz Znoski (1998) odróżnia ją zde-
Przedstawiona propozycja tektonicznej regionalizacji
cydowanie wydzielenie w Małopolsce prowincji o konsoli-
Niżu Polskiego i niektórych jednostek sąsiednich to próba
dacji kadomskiej zamiast kaledońskiej oraz wytyczenie
SciSlejszego powiązania przestrzennego i genetycznego
większego zasięgu podłoża o konsolidacji waryscyjskiej,
jednostek tektonicznych. Autor przyjął pogląd, że dla
kosztem kaledońskiej.
nauki prawda to zgodnoSć faktów i ich upublicznionej inter-
Kluczowym zagadnieniem jest ustalenie, jaki wpływ
pretacji. JednoczeSnie trzeba pamiętać, że w nauce nigdy nie
na kształt jednostek młodszych pięter strukturalnych miała
ustala się prawdy raz na zawsze. Prawda w nauce to proces
regionalizacja jednostek skonsolidowanego podłoża.
ciągłego dążenia do jej odkrywania i udoskonalania.
Porównując mapę jednostek tektonicznych w obrazie pod-
Istotnym uzupełnieniem prezentowanych w tym arty-
kenozoicznym i podpermskim Niżu Polskiego z mapą wie-
kule map jest przekrój geologiczny przez Niż Polski (ryc.
ku konsolidacji podłoża (ryc. 1, 2i 3) można zauważyć, że
4), który podkreSla przestrzennoSć jednostek tektonicz-
z waryscydami i kaledonidami są związane: antyklinorium nych. Łatwo też jest dostrzec związki pomiędzy stylem
901
E
A
D
O
K
Ń
S
K
I
C
A
L
E
D
O
N
I
A
N
K
S
A
J
L
P
E
P
I
N
L
A
E
Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
sw NE
SYNKLINORIUM
MONOKLINA PRZEDSUDECKA SYNKLINORIUM MOGILEŃSKIE ANTYKLINORIUM POMORSKIE PLATFORMA WSCHODNIOEUROPEJSKA
SUDETY ZACHODNIE
PÓŁNOCNOSUDECKIE
WESTERN SUDETES FORE-SUDETIC MONOCLINE MOGILNO SYNCLINORIUM POMERANIAN ANTICLINORIUM EAST EUROPEAN PLATFORM
NORTH-SUDETIC
A B
SYNCLINORIUM
0
Cr Cr Cen
Cr
J Cr
1 T
Pz
J
T
2 P1 Pz O
P1 T
Pz
T
3
V V
V S
T
4 V
Cbr
5 V
P1 Pz P1
6 sylur
S
Silurian
V D+C
100km
7
ordowik waryscydy
O V
8
Ordovician Variscides
[km]
kambr osady platformy epikaledońskiej jura
cechsztyn
kenozoik
Cbr D+C Pz J Cen
Cambrian deposits of the epi-Caledonian Platform Jurassic
Zechstein
Cenozoic
czerwony spągowiec
podłoże prekambryjskie kaledonidy trias
kreda
P1 T Cr
Rotliegend
Pre-Cambrian basement Caledonides Triassic
Cretaceous
Ryc. 4. Przekrój geologiczny przez Niż Polski
Fig. 4. Geological cross-section of the Polish Lowlands
strukturalnym poszczególnych jednostek względem blo- synkliny lubelskiej stosować pojęcia z zakresu tektoniki
ków skorupy ziemskiej o różnym wieku konsolidacji fałdowo-nasuwczej Appalachów. Przyjęcie tej propozycji
podłoża. spowodowałoby przesunięcie granicy orogenu waryscyj-
skiego na obszar południowo-wschodniej Polski, co oczy-
Niż Polski ma tę wyjątkową zaletę, że jest dosyć dobrze
wiScie jest sprzeczne z danymi o budowie geologicznej
spenetrowany wgłębnie dzięki poszukiwaniom złóż
tego obszaru i wprowadza niepotrzebny szum informa-
węglowodorów. Dane z otworów wiertniczych i wyniki
cyjny. Aby SciSle odnieSć się do opisywanej sytuacji geo-
badań sejsmicznych dają okazję do analiz przestrzennych
logicznej, już na początku artykułu opublikowanego w
w regionalizacji tektonicznej. W Sudetach czy w Górach
Przeglądzie Geologicznym autor (Karnkowski, 2003)
Rwiętokrzyskich nie prowadzono tylu badań wgłębnych.
podał definicję terminu basen lubelski i synklinorium
Dobry i bardzo dobry stopień odsłonięcia powierzchnio-
lubelskie. Chodziło o wyraxne rozgraniczenie etapu sedy-
wego nie jest niejednokrotnie poparty żadnymi danymi
mentacji od okresu deformacji strukturalnej utworów
podpowierzchniowymi. W Karpatach, gdzie w ciągu
tworzących synklinorium lubelskie. A zatem basen sedy-
ponad stu pięćdziesięciu lat powierzchniowych badań geo-
mentacyjny to pojęcie używane w odniesieniu do rozwoju
logicznych dokonano ogromnego postępu, w trakcie
sedymentacji i subsydencji utworów paleozoicznych, a ter-
porównywania wyników tych badań z danymi wiertniczy-
minu synklinorium lubelskie używa się w odniesieniu do
mi niejednokrotnie okazuje się, że nie są one spójne. Trud-
strukturalnej (geometrycznej) formy występowania oma-
ne warunki terenowe i strukturalne nie dają z kolei w
wianych formacji skalnych. W literaturze polskiej używa
Karpatach dobrych obrazów sejsmicznych. Ma się wraże-
się też czasami terminu niecka (basen strukturalny).
nie, że przyroda broni swych tajemnic, uchylając tylko ich
Dyskusja na temat regionalizacji tektonicznej Polski
rąbek.
staje się dziS konieczna. Rwiadczy o tym m.in. przykład z
W podanej na początku niniejszego artykułu definicji
tegorocznych egzaminów maturalnych z geografii. W zesta-
tektoniki autor podkreSlił znaczenie basenu sedymentacyj- wie rozszerzonym treSć zadania 28 (2 pkt.) brzmiała:
nego jako podstawowego elementu genetyczno-struktural- a) Uzupełnij tabelę, wpisując obok każdego z podanych
nego w dziejach Ziemi. To, co staramy się zregionalizować
surowców nazwę jednostki tektonicznej, na obszarze której
tektonicznie, jest w istocie pozostałoScią po basenach dany surowiec jest eksploatowany. Nazwy jednostek dobierz
sedymentacyjnych. Dobra regionalizacja tektoniczna jest z podanych.
tylko etapem przejSciowym do rozważań basenowych. b) Podaj numery, którymi jednostki te oznaczono na
Zresztą sam basen sedymentacyjny jest jak najbardziej mapie.
regionalną jednostką tektoniczną: ma swoją geometrię, Do zadania załączono mapę rozmieszczenia głównych
genezę i ewolucję, która odbywa się w Scisłym powiązaniu jednostek tektonicznych Polski. Surowcami podanymi w
tabeli były rudy miedzi i siarka aby zdobyć punkty, trze-
z dynamiką innych (wgłębnych lub sąsiednich) elementów
ba było wskazać zapadlisko przedkarpackie (nr 16) i mono-
strukturalnych.
Rozwój analizy basenów sedymentacyjnych jako inter- klinę przedsudecką (nr 13). Choć punktowana, odpowiedx
dyscyplinarnej domeny badawczej w zakresie nauk o Zie- odnoSnie eksploatacji siarki nie do końca jest poprawna,
gdyż siarki w zapadlisku przedkarpackim już się nie eks-
mi uzmysłowił nam potrzebę coraz większej integracji
ploatuje. Nie to jednak jest tutaj bulwersujące. Zdziwienie
różnych kierunków badawczych. Podjęcie dyskusji nad
budzi dołączona do zadania przestarzała mapa
regionalizacją tektoniczną Polski jest ważnym elementem
pochodząca prawdopodobnie jeszcze z początku lat 60.
dążenia do uzyskania spójnej wiedzy o genezie i rozwoju
XX wieku. Gdyby na maturze 2008 należało wskazać jed-
basenów sedymentacyjnych oraz procesach i produktach
nostki, na obszarze których jest eksploatowany węgiel
ich ewolucji strukturalnej. Autor podziela tutaj pogląd Nar-
kamienny, maturzysta miałby pewien problem. Z pewnoScią
kiewicza i Dadleza (2008), że rozmowa o jednostkach tek-
wskazałby zapadlisko Sląsko-krakowskie (nr 7), ale lokali-
tonicznych musi obejmować również aspekt basenowy.
zując Zagłębie Lubelskie, musiałby napisać niecka brzeżna, a
Przekonanie autora o potrzebie prawidłowego stoso-
chcąc prawidłowo zlokalizować Zagłębie DolnoSląskie wpi-
wania terminologii tektonicznej w Polsce ugruntowało się
sałby Sudety. Na mapie dołączonej do zestawu pytań matu-
kilka lat temu, gdy pisząc artykuł o dewońsko-karbońskich
utworach Lubelszczyzny (Karnkowski, 2003) poznał pro- ralnych w 2008 r. nie było lubelskiej niecki węglonoSnej
pozycję Antonowicza i in. (2003), by w odniesieniu do (synklinorium lubelskiego) i niecki Sródsudeckiej. Pytanie
902
W
A
R
YSCYDY
V
ARISCIDES
KALEDONIDY
CALEDONIDES
Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
KARNKOWSKI P.H. & RDZANEK K. 1982 Uwagi o podłożu per-
maturalne zostało przygotowane na podstawie podręczni-
mu w Wielkopolsce. Kwart. Geol., 26: 327 340.
ków aktualnie obowiązujących w liceach. Oznacza to, że
KONON A. 2008 Regionalizacja tektoniczna Polski Góry
corocznie kilkaset tysięcy uczniów szkół Srednich posługu- Rwiętokrzyskie i regiony przyległe. Prz. Geol., 56: 921 926.
KOTAŃSKI Z. (ed.) 1997 Atlas geologiczny Polski: Mapy geolo-
je się przestarzałą wersją mapy głównych jednostek tekto-
giczne Scięcia poziomego, 1: 750 000. Państw. Inst. Geol.
nicznych Polski. Jest to ważny sygnał dla Srodowiska
KRZEMIŃSKI L. 1999 Anorogeniczne piaskowce karbonu z
geologicznego do wypracowania nowej mapy głównych
północno-zachodniego obrzeżenia Gór Rwiętokrzyskich. Prz. Geol., 47:
978 986.
jednostek tektonicznych Polski, i to nie tylko na użytek
KSIĄŻKIEWICZ M. & SAMSONOWICZ J. 1953 Zarys geologii
licealistów. Nowa mapa głównych jednostek tektonicz-
Polski. PWN.
nych powinna zapewnić jakoSciowe i iloSciowe minimum
KSIĄŻKIEWICZ M., SAMSONOWICZ J. & RHLE E. 1965
informacji o regionalnych jednostkach tektonicznych Pol- Zarys geologii Polski. Wyd. Geol.
KUDREWICZ R. (red.) 2007 Mapa strukturalna powierzchni pod-
ski i służyć uczniom, studentom, geografom, geologom i
permskiej w skali 1 : 1 000 000. Arch. PGNiG, Warszawa.
geofizykom jako schemat pomocny we wszelkich ogól-
MAZUR S., ALEKSANDROWSKI P., KRYZA R. &
OBERC-DZIEDZIC T. 2006 The Variscan Orogen in Poland. Geol.
nych rozważaniach o tektonice Polski (por. Stupnicka,
Quart., 50: 89 118.
1989; Mizerski, 2002).
MIZERSKI W. 2002 Geologia Polski dla geografów. Wyd. Nauk. PWN.
NARKIEWICZ M. & DADLEZ R. 2008 Geologiczna regionaliza-
Wnioski
cja Polski zasady ogólne i schemat podziału w planie podkenozoicz-
nym i podpermskim. Prz. Geol, 56: 391 397.
NAWROCKI J. & POPRAWA P. 2006 Development of Trans-Euro-
1. Regionalizacja tektoniczna Niżu Polskiego powinna
pean Suture Zone in Poland: from Ediacaran rifting to Early Palaeozoic
być przedstawiona na trzech podstawowych mapach w
accretion. Geol. Quart., 50: 59 76.
NOWAK J. 1927 Zarys tektoniki Polski. Komitet Organizacyjny II
obrazie podkenozoicznym, podpermskim i na mapie wieku
Zjazdu Słow. Geogr. i Etnogr., Kraków: 1 160.
skonsolidowanego podłoża.
OBERC J. 1967 Podział geologiczny Polski. Kwart. Geol., 11:
2. Wzajemne relacje pomiędzy jednostkami tektonicz-
389 410.
nymi, zarówno w sąsiedztwie poziomym, jak i wgłębnym, OBERC J. 1986 Kilka uwag o badaniach tektogenez kaledońskiej i
waryscyjskiej w Polsce. [W:] Historia ruchów tektonicznych na zie-
powinny być rozpatrywane w duchu analizy basenów
miach polskich, cykl kaledońsko-waryscyjski. Wyd. Uniw.
sedymentacyjnych, czyli poszukiwania procesów i etapów
Wrocławskiego: 3 9.
ewolucji strukturalnej, które w sumie przyczyniły się do OLEWICZ Z.R. 1959 Baseny sedymentacyjne i strukturalne ziem
Polski. Pr. Inst. Naft., 63: 1 44.
dzisiejszego zróżnicowania regionalnego jednostek tekto-
PASZKIEWICZ A. 1936 Zagadnienie Wielkopolsko-Pomorsko-Ku-
nicznych.
jawskiego Zagłębia Naftowego. Kcynia, nakładem autora.
PIWOCKI M. 2004 Paleogen, Neogen. [W:] Peryt M.T. & Piwocki
M. (red.), Budowa geologiczna Polski, t. I, Stratygrafia, cz. 3a, kenozo-
Literatura
ik, paleogen, neogen: 22 133.
POŻARYSKI W. 1956 Podział strukturalno-geologiczny Polski jako
ANTONOWICZ L., HOOPER R. & IWANOWSKA E. 2003 Synkli-
podstawa badań. Prz. Geol., 4: 237 241.
na lubelska jako efekt cienkonaskórkowych deformacji waryscyjskich.
POŻARYSKI W. 1971 Tektonika elewacji radomskowskiej. Rocz.
Prz. Geol., 51: 344 350.
Pol. Tow., Geol. 41: 169 179.
BOGUSZ W., NOWICKI M. & SOKOŁOWSKI J. 1969 Mapa
POŻARYSKI W. 1974 Podział obszaru Polski na jednostki tekto-
strukturalna spągu kredy w Polsce. Wyd. Geol.
niczne. [W:] W. Pożaryski (red.), Budowa geologiczna Polski, t. IV,
CHAIN W.J. 1973 Obszczaja gieotiektonika. Izd. Niedra.
Tektonika, cz. 1, Niż Polski: 24 34.
DADLEZ R. 1997 Epicontinental basins in Poland: Devonian to
POŻARYSKI W. (red.) 1979 Mapa geologiczna Polski i obszarów
Cretaceous relationships between the crystalline basement and sedi-
przyległych. Wyd. Geol.
mentary infill. Geol. Quart., 41: 419 432.
POŻARYSKI W. & BROCHWICZ-LEWIŃSKI W. 1979 O aulako-
DADLEZ R. (red.) 1998 Mapa tektoniczna kompleksu cechsztyńsko-me-
genie Srodkowopolskim. Kwart. Geol., 23: 271 290.
zozoicznego na Niżu Polskim. Państw. Inst. Geol.
POŻARYSKI W. & DEMBOWSKI Z. 1983 Mapa geologiczna Pol-
DADLEZ R. & MAREK S. 1974 General outline of the tectonics of
ski i krajów oSciennych bez utworów kenozoicznych, mezozoicznych i
the Zechstein-Mesozoic complex in central and northwestern Poland.
permskich, 1 : 1 000 000. Inst. Geol.
Biul. Inst. Geol., 274: 111 148.
POŻARYSKI W. & KARNKOWSKI P. 1992 Tectonic map of
DADLEZ R. & JAROSZEWSKI W. 1994 Tektonika. PWN.
Poland during the Variscan time. Wyd. Geol.
DADLEZ R., KOWALCZEWSKI Z. & ZNOSKO J. 1994 Some key
Przestrzenny model wgłębnej budowy geologicznej Polski w skali
problems of the pre-Permian tectonics of Poland. Geol. Quart., 38:
1: 500 000 http://www.pgi.gov.pl/3d/
169 189.
STUPNICKA E. 1989 Geologia regionalna Polski. Wyd. Geol.
DADLEZ R., MAREK S. & POKORSKI J. (red.) 2000 Mapa geolo-
ZIEGLER P.A. 1978 North-Western Europe: tectonics and basin
giczna Polski bez utworów kenozoiku. Państw. Inst. Geol.
development. Geol. Mijnbouw., 57: 589 626.
KARNKOWSKI P. 1980 Wgłębne przekroje geologiczne przez Niż
ZNOSKO J. 1962 Obecny stan znajomoSci budowy geologicznej
Polski. Wyd. Geol.
głębokiego podłoża pozakarpackiej Polski. Kwart. Geol., 6: 485 511.
KARNKOWSKI P. 1993 Złoża gazu ziemnego i ropy naftowej w
ZNOSKO J. 1965 Problem kaledonidów i granicy platformy pre-
Polsce, t. 1 Niż Polski, t. 2 Karpaty i Zapadlisko Przedkarpackie.
kambryjskiej w Polsce. Biul. Inst. Geol., 188: 5 72.
Wyd. GEOS, Kraków.
ZNOSKO J. 1972 Jednostki tektoniczne Polski na tle tektoniki
KARNKOWSKI P. & OŁTUSZYK S. 1968 Atlas geologiczny
Europy. Biul. Inst. Geol., 252: 69 82.
przedgórza Karpat polskich 1: 500 000. Wyd. Geol.
ZNOSKO J. 1986 Polish Caledonides and their relation to the other
KARNKOWSKI P.H. 1977 Analiza facjalna czerwonego spągowca
European Caledonides. Ann. Soc. Geol. Polon., 56: 33 52.
w północnej częSci monokliny przedsudeckiej (rejon Poznań Rrem).
ZNOSKO J. (red.) 1998 Atlas tektoniczny Polski. Państw. Inst. Geol.
Acta Geol. Pol., 27: 481 495.
ŻELA NIEWICZ A. & ALEKSANDROWSKI P. 2008 Regionali-
KARNKOWSKI P.H. 1980 Outline of tectogenesis of the platform
zacja tektoniczna Polski Polska południowo-zachodnia. Prz. Geol.,
cover in the Wielkopolska area (W Poland). Acta Geol. Pol., 30:
56: 904 911.
485 505.
ŻELICHOWSKI A.M. 1964 Problemy litologii i sedymentologii
KARNKOWSKI P.H. 1999 Origin and evolution of the Polish
dolnego karbonu w Polsce. Kwart. Geol., 8: 524 541.
Rotliegend Basin. Pol. Geol. Inst. Sp. Pap., 3: 1 93.
ŻELICHOWSKI A.M. 1983 Tektonika niecki brzeżnej i jej podłoża
KARNKOWSKI P.H. 2003 Karboński etap rozwoju basenu lubel-
między Warszawą a Dęblinem w strefie uskoku Grójca. Biul. Inst.
skiego jako główne stadium generacji węglowodorów w utworach
młodszego paleozoiku Lubelszczyzny: wyniki modelowań geologicz- Geol., 344: 199 224.
ŻELICHOWSKI A.M. 1987 Development of the Carboniferous of
nych (PetroMod). Prz. Geol., 51: 783 790.
KARNKOWSKI P.H. 2007 Petroleum Provinces in Poland. Prz. the SW margin of the East-European Platform in Poland. Prz. Geol.,
Geol., 55: 1061 1067. 35: 230 237.
903
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Donald Tusk wizy to bardziej problem USA, niż PolskiPolski rynek rowerowy Polacy kupuja wiecej rowerow niz samochodowBezpieceństwo militarne PolskiHistoria państwa i prawa Polski Testy Tabliceadministracja w ksiestwie warszawskim i krolestwie polskimwięcej podobnych podstron