Jerzy Tomasz BÄ…bel Megality, Opium i Konopie Tematyka niniejszego artykuÅ‚u nale\y do najrzadziej poruszanych w polskim piÅ›miennictwie archeologicznym. Przyczyn tego stanu rzeczy jest wiele. Wymaga ona bowiem przede wszystkim badaÅ„ interdyscyplinarnych. StÄ…d te\ w literaturze wzmianki o Å›rodkach psychoaktywnych ograniczone sÄ… wrÄ™cz do minimum lub ich w ogóle brak. Problem narkomanii, który w ciÄ…gu ostatnich lat staÅ‚ siÄ™ powa\nym wyzwaniem dla spoÅ‚eczeÅ„stwa polskiego, w Å›wietle specjalistycznych badaÅ„ nie jest bynajmniej czymÅ› nowym. Historia narkotyków jest tak stara jak dzieje ludzkoÅ›ci. Na kilkaset tysiÄ™cy (do 800 tys.) gatunków Å›wiata roÅ›linnego stosunkowo niewiele jest roÅ›lin odurzajÄ…cych, psychomometycznych, zwanych tak\e psychodysleptycznymi, psychozomimetycznymi, halucynogenicznymi lub halucynogennymi. W swoisty sposób oddziaÅ‚ywajÄ… one na organizm i psychikÄ™ czÅ‚owieka, wywoÅ‚ujÄ…c halucynacje, stÄ…d te\ potocznie nazywane bywajÄ… ,,roÅ›linami narkotycznymi . Jak sÄ…dzÄ… botanicy, prawdopodobnie liczba wszystkich dotychczas znanych nie przekracza 60 gatunków - i to zarówno roÅ›lin naczyniowych jak i plechowatych. Z tego zaledwie 1/3 z nich odgrywaÅ‚o i wciÄ…\ odgrywa wiÄ™kszÄ… rolÄ™ w dziejach ludzkoÅ›ci. Kontrowersyjnych zdaniem niektórych autorów, halucynogeny wrÄ™cz przyczyniÅ‚y siÄ™ wrÄ™cz do uczÅ‚owieczenia gatunku homo (McKenna 1993). To dziÄ™ki silnym Å›rodkom halucynogennym (LSD) zastosowanym we współczesnej psychiatrii udaÅ‚o siÄ™ S.Grofowi, stworzyć swego rodzaju stratygrafiÄ™ sfery nieÅ›wiadomej ludzkiej psychiki. Z tych chocia\by wzglÄ™dów Å›rodki owe zasÅ‚ugujÄ… na naszÄ… uwagÄ™. Do roÅ›lin i grzybów halucynogennych rosnÄ…cych w Europie, które w czasach historycznych oraz w folklorze byÅ‚y u\ytkowane w ró\nych celach, nale\Ä… m.in. dziÄ™dzierzawa (Datura stramonium), lulek czarny (Hyoscyamus niger L.), pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladona), mandragora (Mandragora officinarum), mak (Papaver somniferum L.), konopie (Cannabis sativa), tojad mordownik (Aconitum), wawrzynek wilcze .Å‚yko (Daphne mezereum), muchomor czerwony (Amanita muscaria), grzyby psylocibidae i in. Jakie mamy dowody na stosowanie tych Å›rodków halucynogennych w pradziejach Europy, jakie byÅ‚y spoÅ‚eczne skutki tych praktyk i czy w ogóle istniaÅ‚ wówczas problem narkomanii? Aby zagadnienie owo przebadać, nale\y posÅ‚u\yć siÄ™ dotychczasowÄ… wiedzÄ… botanicznÄ… i farmakologicznÄ…, mieć dowody palynologiczne (pyÅ‚ki roÅ›lin psychoaktywnych odkrytych na stanowiskach archeologicznych, w grobach i naczyniach) i Å›lady substancji psychodelicznych. Wa\ne sÄ… analizy chemiczne, znajomość sposobów produkcji i technik narkotyzowania siÄ™, dane historyczne i etnograficzne dotyczÄ…ce tego zjawiska oraz znajomość dzieÅ‚ sztuki sakralnej i Å›wieckiej powstaÅ‚ych pod wpÅ‚ywem halucynogenów. Najwa\niejsze sÄ… informacje medyczne (psychologia, psychiatria i in.) o dziaÅ‚aniu poszczególnych specyfików na organizm ludzki i psychikÄ™ czÅ‚owieka, gdy\ to wÅ‚aÅ›nie te dziaÅ‚ania byÅ‚y powodem u\ytkowania substancji psychotropowych w dziejach ludzkoÅ›ci. Dopiero w tym kontekÅ›cie mo\na próbować dociekać zasiÄ™gu tego zjawiska w kulturach prahistorycznych i jego ówczesnych spoÅ‚ecznych skutków. W czasach, gdy nie znano jeszcze rolnictwa i hodowli, ludzie przez dziesiÄ…tki tysiÄ™cy lat \ywili siÄ™ tym, co zÅ‚owili lub zebrali w lesie. Wtedy wÅ‚aÅ›nie w paleolicie i mezolicie "przetestowano" wiele roÅ›lin pod wzglÄ™dem ich wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci jadalnych. A przy okazji ujawniÅ‚o siÄ™ dziaÅ‚anie halucynogenne wielu z nich. NajwczeÅ›niejsze dane pochodzÄ… ju\ ze starszej epoki kamienia. Dowodami na to sÄ… m.in. prahistoryczne dzieÅ‚a sztuki. Ostatnie badania nad sposobem wykonania paleolitycznych malowideÅ‚ jaskiniowych we Francji wykazaÅ‚y, \e farby zastosowane do ich wykonania zawieraÅ‚y substancje halucynogenne, malowidÅ‚a zaÅ› tworzono biorÄ…c farbÄ™ do ust, mieszajÄ…c jÄ… ze Å›linÄ… i wydmuchujÄ…c na Å›cianÄ™ jaskini. Efektem tej techniki malarskiej byÅ‚y wizje narkotyczne, uwidocznione potem na Å›cianach jaskini (m.in. skutek zatrucie tlenkami manganu). Z kolei w Afryce najstarsze malowidÅ‚a naskalne pochodzÄ… z jaskini zwanej Apollo 11 w poÅ‚udniowej Namibii. W 1969 roku znaleziono tam kilka malowanych kamiennych pÅ‚yt, które datowane sÄ… na co najmniej 26 tys. lat. Jedna z pÅ‚yt przedstawia dziwna postać zwierzÄ™cia z nogami czÅ‚owieka. Jak wskazujÄ… badania etnograficzne plemienia Buszmenów, tego typu postacie: pół zwierzÄ™ta, pół-ludzie sÄ… typowe dla wizji wystÄ™pujÄ…cych u szamanów w stanach transowych. Na malowidÅ‚ach poÅ‚udniowo-afrykaÅ„skich bardzo czÄ™sto wystÄ™pujÄ… figury geometryczne: kraty, zygzaki, kropki i linie faliste. Badania neuropsychologiczne wykazaÅ‚y, \e tego typu geometryczne obrazy zwane entoptykami ukazujÄ… siÄ™ bardzo czÄ™sto ludziom w transie. SÄ…dzi siÄ™ zatem, \e figury geometryczne przedstawione na tych i wielu innych malowidÅ‚ach i rytach skalnych przedstawiajÄ… wizje, jakie pojawiajÄ… siÄ™ w czasie transu spowodowanego taÅ„cami rytualnymi lub te\ sÄ… efektem dziaÅ‚ania Å›rodków halucynogennych. Analogicznie interpretowane sÄ… motywy sztuki z epoki kamienia w tym te\ z krÄ™gu europejskich kultur megalitycznych. Podobnie o znakach symbolicznych w europejskich kulturach megalitycznych twierdzi Z. Krzak (1994). SÄ…dzi on bowiem, i\ nie majÄ… one odpowiedników w Å›wiecie realnym. Najbli\szÄ… natomiast analogiÄ… dla nich sÄ… psychogenne fosfeny, tj. znaki ekstatyczno - wizyjne, które subiektywnie mo\na wywoÅ‚ać w czÅ‚owieku m.in. Å›rodkami mechanicznymi, chemicznymi, zmÄ™czeniem, oraz narkotykami. Rola transu i tzw. stanów odmiennej Å›wiadomoÅ›ci miaÅ‚a i ciÄ…gle ma podstawowe znaczenie w wielu kultach przeszÅ‚oÅ›ci i terazniejszoÅ›ci . WÅ›ród rysunków naskalnych z Tassili z terenów Sahary datowanych na pózny neolit znajdujÄ… siÄ™ przedstawienia taÅ„czÄ…cych w ekstazie postaci antropomorficznych z halucynogennymi grzybami oraz postać szamana z gÅ‚owÄ… w formie Å‚ba pszczoÅ‚y. Z jego ciaÅ‚a wyrastajÄ… grzyby. Trzyma je równie\ w swoich dÅ‚oniach. Z BaÅ‚kanów z krÄ™gu neolitycznej kultury Vin%0Å„a, pochodzÄ… natomiast kamienne rzezby grzybów. Z kolei na epokÄ™ brÄ…zu datuje siÄ™ ciekawy posÄ…\ek bÄ™dÄ…cy obecnie w posiadaniu Muzeum Archeologicznego w Atenach. Przedstawia on kobietÄ™ z dzieckiem w rÄ™ku. GÅ‚owa dziecka przyozdobiona jest kapeluszem grzyba. Wiele wizerunków grzybów halucynogennych, zapewne muchomorów (Amanita muscaria), odkryto w Skandynawii. Wyobra\ano je m.in. na brzytwach z okresu brÄ…zu sÅ‚u\Ä…cych do celów kultowych (inicjacje, ofiary, obrzÄ™dowe Å›cinanie wÅ‚osów ludzi i zwierzÄ…t). Istnieje ponad 50 ró\nych gatunków halucynogennych Amanita muscaria wystÄ™pujÄ…cych na terenie Europy, Azji, Afryki i Ameryki PÅ‚n. Spo\ywanie grzybów Amanita muscaria (muchomor czerwony), Amanita pantherina (muchomor plamisty) lub te\ dzikiego rozmarynu (Ledum paluste) zmieszanego z aromatycznym mirtem (Myrica gale), byÅ‚o nie tylko zródÅ‚em halucynacji dla wczesnoÅ›redniowiecznych spoÅ‚ecznoÅ›ci skandynawskich, ale jak siÄ™ przypuszcza, tak\e sposobem osiÄ…gania stanu osÅ‚awionej furii wojennej Wikingów. W czasach przedchrzeÅ›cijaÅ„skich muchomor czerwony powszechnie stosowano w trakcie obrzÄ™dów religijnych (głównie typu szamaÅ„skiego) na prawie caÅ‚ym obszarze Eurazji - od Skandynawii po KamczatkÄ™ oraz w Ameryce PÅ‚n. Bardzo wa\nymi dowodami dla rozwa\aÅ„ o halucynogenach w prahistorii sÄ… znaleziska pyÅ‚ków (nasion) roÅ›lin halucynogennych odkrytych na stanowiskach prahistorycznych, zwÅ‚aszcza w grobach. Najstarsze pochodzÄ… z Szanidar (Irak) a zwiÄ…zane sÄ… ju\ z czÅ‚owiekiem neandertalskim. Inne odkryto w grobie kapÅ‚anki z wczesnego neolitu w Çatal Hüyük (Turcja), na megalitycznym stanowisku La Houque Bie na wyspie Jersey koÅ‚o Wielkiej Brytanii oraz wielu innych z pózniejszych epok. Silne odurzenie znane byÅ‚o zarówno w staro\ytnym Egipcie jak i w Mezopotamii o czym Å›wiadczÄ… ówczesne dokumenty. Z recepty mezopotamskiej zapisanej na glinianej tabliczce pochodzi jeden z pierwszych opisów organizmu czÅ‚owieka bÄ™dÄ…cego pod wpÅ‚ywem Å›rodków psychotropowych. Symptomy (ucieczka myÅ›li, oczy w sÅ‚up) oraz u\ycie korzeni lukrecji jako antidotum bÄ™dÄ…cego tradycyjnÄ… odtrutkÄ… przy zatruciu bieluniem dziÄ™dzierzawÄ… lub konopiami, zdaniem współczesnych badaczy, wyraznie wskazujÄ… na dziaÅ‚anie alkaloidów z grupy tropanów i na opium lub konopie. Badania tej problematyki wykazujÄ… i\ ró\nego typu narkotyki stosowane byÅ‚y zarówno przez ludy staro\ytne jak i nowo\ytne w obrzÄ™dach religijnych i magicznych. Znali je m.in. Indianie obu Ameryk, Grecy, Asyryjczycy, ChiÅ„czycy, Persowie i Hindusi itd. U tych ostatnich bogowie Haoma i Soma byli uÅ›wiÄ™conymi roÅ›linami halucynogennymi stosowanymi od kilku tysiÄ…cleci w kulcie. RoÅ›liny psychoaktywne miaÅ‚y swój udziaÅ‚ równie\ w obrzÄ™dach pogrzebowych. Psychoaktywny lulek czarny (Hyoscyamus niger L.), który znany byÅ‚ ju\ w epoce brÄ…zu w rejonie Alp, przypuszczalnie u\ywali wczesnoÅ›redniowieczni Rusowie w trakcie pogrzebu opisanego przez arabskiego kupca i podró\nika Ibn Fadlana. Napój uwarzony z tej roÅ›liny serwowano niewolnicom zabijanym w ofierze dla zmarÅ‚ego wielmo\y. W uzupeÅ‚nieniu dodajmy, \e europejskie czarownice z czasów renesansu u\ywaÅ‚y wÅ‚aÅ›nie lulka czarnego oraz belladonny, mandragory i datury do produkcji tzw. maÅ›ci do latania . Psychogenne obrazowanie byÅ‚o doznawane przez ludzi we wszystkich kulturach i wszystkich okresach ludzkiej historii. Badaczka E. Bourguignon (1977) stwierdziÅ‚a wrÄ™cz, \e ponad 90% spoÅ›ród rozpatrywanych przez niÄ… 488 spoÅ‚ecznoÅ›ci znaÅ‚o zinstytucjonalizowane formy i metody zmieniania stanów Å›wiadomoÅ›ci. Åšrodki te byÅ‚y niejako wmontowane w owe kultury i miaÅ‚y sankcje religijne. SpoÅ‚ecznoÅ›ci pradziejowe i tzw. prymitywne spo\ywaÅ‚y narkotyki podczas najwa\niejszych uroczystoÅ›ci religijnych oraz w obrzÄ™dach przejÅ›cia (narodziny, inicjacje, pogrzeb). Z czasem narkotyki zastÄ…piono napojami alkoholowymi (miód, wino i piwo). Te ostatnie produkowano m.in. z zbo\a ska\onego halucynogennym sporyszem. Halucynogeny odegraÅ‚y ogromnÄ… rolÄ™ w szamanizmie, obrzÄ™dowoÅ›ci i sztuce religijnej. W pózniejszych czasach miaÅ‚y niemaÅ‚y wpÅ‚yw na wielkie procesy spoÅ‚eczne, rewolty i polowania na czarownice. SÄ… one tak\e zródÅ‚em wielu baÅ›niowych motywów. PrzykÅ‚adem mogÄ… być postacie krasnoludków, które sÄ… efektem zjawiska mikropsiji i makropsji jakie m.in. pojawia siÄ™ po zjedzeniu muchomorów czerwonych. Desakralizacja Å›rodków halucynogennych a nastÄ™pnie hedonistyczne ich u\ycie jest podstawowÄ… i głównÄ… przyczynÄ… pojawienia siÄ™ problemu masowej narkomanii w dziejach ludzkoÅ›ci. ÅšwiÄ™te roÅ›liny i psychoaktywne substancje pozbawione sankcji religijnych, zakazów i nakazów kontrolowanych przez danÄ… spoÅ‚eczność, znalazÅ‚y siÄ™ w sferze profanum . Z kolei wyÅ‚Ä…cznie przyjemnoÅ›ciowa ich konsumpcja ( bez wewnÄ™trznych hamulców i kontroli spoÅ‚ecznej) zrodziÅ‚a uzale\nienia, Å›miertelne choroby oraz niekorzystne spoÅ‚eczne i ekonomiczne konsekwencje. W niniejszych rozwa\aniach zwrócimy uwagÄ™ na dwie roÅ›liny, z których ju\ od neolitu wytwarzano substancje psychoaktywne - mak i konopie. JednoczeÅ›nie stwierdzamy, i\ jest to pierwsza w fachowym piÅ›miennictwie polskim publikacja dotyczÄ…ca tzw. archeologii narkotyków. MAK I JEGO POCHODNE Mak jest roÅ›linÄ… jednorocznÄ… wystÄ™pujÄ…cÄ… w wielu odmianach w wielu rejonach Å›wiata. SpoÅ›ród ponad stu gatunków maku wymienić nale\y mak polny bÄ™dÄ…cy pospolitym chwastem zbo\owym i mak lekarski (siewny; Papaver somniferum L.). Mak od najwczeÅ›niejszych czasów miaÅ‚ uniwersalne zastosowanie jako Å›rodek leczniczy, \ywnoÅ›ciowy i narkotyczny. NajwczeÅ›niejsze europejskie znaleziska resztek tej roÅ›liny sprzed 6050 lat odkryto na stanowiskach grupy Rhine-Meuse kultury wstÄ™gowej rytej z Basenu Paryskiego z Francji. MÅ‚odsze, gdy\ pochodzÄ…ce z okresu 3500-2500 l. p.n.e. (inne datowanie 4200 p.n.e.- Rudgley 2002) znaleziono w poÅ‚owie XIX w. w Hiszpanii w Cueva de los Murciélagos (Jaskini Nietoperzowej) w Almeria. Odkopano tam szkielety z resztami dobrze zachowanych odzie\y oraz kuliste kosze zawierajÄ…ce główki maku. Znaczne iloÅ›ci ziaren maku a tak\e zupeÅ‚nie dobrze zachowane jego główki nale\Ä…ce do szlachetniejszej, uprawianej postaci maku znaleziono równie\ w XIX w. we wczesnoneolitycznych budowlach palowych w Robenhausen w Szwajcarii oraz na stanowiskach w Steckborn, Niederweil, Moosseldorf. Wiek znalezisk z okolic Mediolanu (Lagozza), Francji (Sabaudia) i Szwajcarii. RoÅ›lina ta znana byÅ‚a na poÅ‚udniu Polski ju\ w okresie neolitu. Ziarna maku (Papaver somniferum L.), które zmieszane byÅ‚y z nasionami pszenic pierwotnych, niewielkÄ… iloÅ›ciÄ… ziaren \yta i chwastów odkryto na stanowisku kultury ceramiki promienistej w ZesÅ‚awicach, pow. Kraków. Dalsze dowody rozprzestrzenienia siÄ™ maku w krajach europejskich pochodzÄ… z okresu brÄ…zu i \elaza. Z polskich stanowisk kopalnych pochodzÄ… znaleziska nasion maku (Papaver somniferum L) z Biskupina i z MogiÅ‚y (Nowa Huta; okres póznorzymski), gdzie wystÄ…piÅ‚y m.in. z halucynogennym lulkiem (Hyosciamus niger L.). Z maku lekarskiego (siewnego; Papaver somniferum L.) otrzymuje siÄ™ olej oraz opium. Opium produkuje siÄ™ specjalnÄ… metodÄ… ze zgÄ™szczonego soku makowego. W tej procedurze od czasów staro\ytnych do dziÅ› nic siÄ™ nie zmieniÅ‚o. Najstarsze dane pochodzÄ… z Mezopotamii, gdzie ju\ Sumerowie uzyskiwali sok maku z naciÄ™tych makówek, zbierany potem nastÄ™pnego dnia rano. Grecki lekarz Dioskurides (I w. n.e.) dokÅ‚adnie i po raz pierwszy w historii przedstawiÅ‚ ten proces w swojej pracy o Å›rodkach leczniczych: ,,Ci, którzy chcÄ… uzyskać sok, powinni po osuszeniu rosy ostro\nie naciąć gwiazdeczkÄ™ no\em, ale tak, by nie wszedÅ‚ on do Å›rodka, a torebkÄ™ naciąć pÅ‚ytko pionowo po bokach, po czym wypÅ‚ywajÄ…cÄ… Å‚zÄ™ wprowadzić palcem do naczynia i po niedÅ‚ugim czasie czynność powtórzyć, bo sok jest bardzo gÄ™sty i nastÄ™pnego dnia znów siÄ™ tam znajdzie. NastÄ™pnie nale\y go ugnieść w starym mozdzierzu, uformować piguÅ‚ki i przechowywać (KsiÄ™ga IV, rozdz.65; za: Rätsch 1992). Za opium uwa\a siÄ™ wÅ‚aÅ›nie surowe biaÅ‚e mleczko, które wypÅ‚ywa po naciÄ™ciu nie rozerwanej główki Papaver somniferum. Sok szybko zmienia barwÄ™ na czerwonobrunatnÄ… (brunatnÄ…), tÄ™\eje i gÄ™stnieje na powietrzu. Tworzy lepkÄ… i gumowatÄ… masÄ™ o ostrym zapachu, która z czasem twardnieje. Z jednego hektara zasiewów otrzymuje siÄ™ ok. 8,5 - 9 kg surowego opium. Dane te dajÄ… nam pojÄ™cie o ewentualnych areaÅ‚ach zasiewów maku w okresie neolitu, a tak\e mogÄ… sÅ‚u\yć do obliczenia pojemnoÅ›ci pojemników na opium i np. dać odpowiedz na pytanie, jakiej wielkoÅ›ci musiaÅ‚o być pole maku, z którego zebrane opium wypeÅ‚niÅ‚o dany pojemnik . PROBLEM FUNKCJI GLINIANYCH FLASZ Z KRYZ, FAJEK I AYÅ›EK. W inwentarzach kultur zwiÄ…zanych z ideÄ… megalitycznÄ…, do których na terenie Europy Åšrodkowej nale\y zaliczyć przede wszystkim kulturÄ™ pucharów lejkowatych, wystÄ™pujÄ… maÅ‚e gliniane naczynia okreÅ›lane mianem flasz z kryzÄ… . WystÄ™pujÄ… w ró\nych formach na obszarze Europy od Bretanii na zachodzie po WoÅ‚yÅ„ na wschodzie i od poÅ‚udniowej Skandynawii po Morawy. Nader wa\ny problem ich datowania a zarazem rozprzestrzeniania na tych terenach wymaga podjÄ™cia odrÄ™bnych studiów wykraczajÄ…cych poza zakres niniejszego artykuÅ‚u. Rzecz ujmujÄ…c generalnie - pojawiajÄ… siÄ™ one ok. poÅ‚owy IV tysiÄ…clecia p.n.e. Na Wy\ynie MaÅ‚opolskiej naczyÅ„ka te sÄ… charakterystyczne dla II , klasycznej fazy poÅ‚udniowej grupy kultury pucharów lejkowatych i datowane na ok. 3640 - 3480 BC. Jest to okres poczÄ…tkowy w procesie wprowadzania tam nowego systemu gospodarczego i kulturowego oraz czas powstawania Å›redniej wielkoÅ›ci trwaÅ‚ych osad a co za tym idzie stabilizacji i wzrostu populacji. Flasze z kryzÄ… charakteryzujÄ… siÄ™ cylindrycznymi lub lejkowato rozchylonymi przy wylewie szyjkami o ró\nej wysokoÅ›ci. CechÄ… wspólnÄ… wszystkich omawianych naczyniek jest wystÄ™powanie tzw. kryzy, niekiedy zdobionej pionowymi \Å‚obkami. BrzuÅ›ce tych naczyÅ„ majÄ… formÄ™ kulista, dwusto\kowÄ…, baniastÄ…, gruszkowatÄ… a nawet zbli\onÄ… z wyglÄ…du do współczesnego kaÅ‚amarza. W wiÄ™kszoÅ›ci przypadków dna sÄ… pÅ‚askie, niekiedy kuliste, wyjÄ…tkowo formowane w ksztaÅ‚cie czworoboku lub piÄ™ciokÄ…ta lub te\ ozdobione wzdÅ‚u\ krawÄ™dzi dna plastycznymi guzkami. KrawÄ™dzie wylewu czasami posiadajÄ… doÅ‚ki. Podobne pionowe naciÄ™cia pojawiajÄ… siÄ™ te\ na kryzach. BywajÄ… te\ okazy zaopatrzone z taÅ›mowate ucha, których krawÄ™dzie niekiedy ozdabiajÄ… naciÄ™cia. Dość rzadko pojawia siÄ™ ornament w formie pionowych linii na caÅ‚ym brzuÅ›cu lub te\ rowki te ukÅ‚adajÄ… siÄ™ w pasma zÅ‚o\one z 3 linii albo drabinek . Flasze z kryzÄ… swym ksztaÅ‚tem przypominajÄ… odwróconÄ… główkÄ™ makówki (Ryc. 1). Te najbardziej zbli\one do oryginaÅ‚u odkryto na terenie Jutlandii i Szlezwiku - Holsztynu (Ryc. 2). Ich wysokoÅ› ć waha siÄ™ od ok. 9 -18 cm. Na terenie Wy\yny MaÅ‚opol skiej naczynia te zostaÅ‚y dodatkowo zaopatrzone w jedno ucho i z formalnego punktu widzenia sÄ… dzbanuszkami. Ornament pionowych nacięć na brzuÅ›cu naczyÅ„ oraz brak koronek (= kuliste lub pÅ‚askie dno) nie sÄ… bynajmniej przypadkowe. WynikajÄ… bowiem ze Å›cisÅ‚ego odwzorowania czynnoÅ›ci wykonywanych na ich botanicznych pierwowzorach, tj. nacięć w celu uzyskania soku. Dodajmy, i\ podobieÅ„stwa do makówek dopatrywali siÄ™ badacze kultur Å›ródziemnomorskich np. we flakonikach z epoki brÄ…zu (ok. 1700-1600 p.n.e.) z Bliskiego Wschodu, Cypru i Egiptu, w których jak wykazaÅ‚y specjalistyczne analizy znajdowaÅ‚o siÄ™ opium. Neolityczne flasze z kryzÄ… z terenów Europy Północnej i Åšrodkowej równie\ sÄ… mniej lub bardziej udatnymi wyobra\eniami makówek i jak siÄ™ przypuszcza sÅ‚u\yÅ‚y one jako pojemniki do przechowywania opium. Do takich wniosków doszedÅ‚ m.in. A.Sheratt (1991; 1994), analizujÄ…c gliniane naczynia z grobów megalitycznych z Tovstrup, koÅ‚o Ringkobing i zachodniej Jutlandii (Dania) datowanych na ok. 3600 l. p.n.e. Naczynka tego typu wystÄ™pujÄ… najczęściej w grobach kultury pucharów lejkowatych, zarówno w grobach pÅ‚askich jak i w grobowcach megalitycznych. StanowiÄ… one wrÄ™cz standardowe wyposa\enie zmarÅ‚ych. Umieszczano je zazwyczaj przy gÅ‚owie lub w okolicach pasa nieboszczyka. Znamy je równie\ z terenów osad na poÅ‚udniu Polski, np. z Ćmielowa - GawroÅ„ca, ZÅ‚otej, st. ,,Nad Wawrem , woj. Å›wiÄ™tokrzyskie itd., gdzie w inwentarzach ceramicznych stanowiÄ… znikomy uÅ‚amek procenta. Natomiast znaleziska licznych flasz z kryzÄ… np. z osady w Annopolu na terenie Pojezierza GostyniÅ„skiego mogÄ…, jak sÄ…dzÄ™, sugerować nie tyle masowe u\ytkowanie opium przez lokalnÄ… ludność kultury pucharów lejkowatych, co jego produkcjÄ™ na eksport a wiÄ™c istnienie tam du\ych pól makowych. DomysÅ‚y te muszÄ… jednak zostać potwierdzone specjalistycznymi badaniami palynologicznymi. Ten typ naczyÅ„ glinianych zanika caÅ‚kowicie wraz z upadkiem kultury pucharów lejkowatych. Pewne elementy (np. guzkowate dna) istniejÄ… jeszcze na ceramice kultur amfor kulistych i zÅ‚ockiej na terenach MaÅ‚opolski, lecz mogÄ… one być jedynie dalekim i bezwiednie kontynuowanych ornamentem, niewiele majÄ…cego wspólnego z pierwotnÄ… funkcjÄ… flasz z kryzÄ… . Część ceramiki neolitycznej zwiÄ…zana jest bezsprzecznie ze sferÄ… kultowÄ…. SÄ… to ró\nego rodzaju oÅ‚tarzyki , lampki i kadzielnice gliniane o oryginalnych ksztaÅ‚tach. WystÄ™pujÄ… głównie w neolicie BaÅ‚kanów i w epoce brÄ…zu znane sÄ… z terenów Grecji. Zdaniem A. Sheratta (1991), sÅ‚u\yÅ‚y one jako kadzielnice, na których w celach religijnych spalano substancje halucynogenne aby siÄ™ nimi za pomocÄ… inhalacji intoksykować. O ile uprawa maku i produkcja opium miaÅ‚y być wynalazkami neolitycznych ludów zachodniej Europy o tyle konopie przyszÅ‚y ze wschodu Europy, gdzie znaleziono wiele tzw. kadzielnic . W ornamentyce naczyÅ„ póznej fazy kultury pucharów lejkowatych pojawia siÄ™ odcisk sznura, który dominować bÄ™dzie na ceramice wielu kultur III tysiÄ…clecia w Å›rodkowej Europie a tak\e we wczesnym okresie brÄ…zu. A.Sheratt przypuszcza, i\ rozpowszechnienie siÄ™ ornamentyki naczyÅ„ wykonanej odciskiem sznura konopnego, jest efektem pojawienie siÄ™ na wiÄ™kszÄ… skalÄ™ innego Å›rodka halucynogennego - Cannabis sativa. JeÅ›li hipoteza ta jest sÅ‚uszna, oznacza to zarazem, i\ ju\ ok. 3000 lat p.n.e. konopie znaÅ‚y ludy wschodniej strefy protocywilizacji megalitycznej. Ornament ten jest podstawowym w krÄ™gu kultur pasterskich ceramiki sznurowej. DomysÅ‚ ten nie jest pozbawiony racji. Rezygnacja z opium na korzyść innych u\ywek w tej części Europy, wiÄ…zaÅ‚a siÄ™ bowiem z wielkim procesem przemian w tym regionie jaki miaÅ‚ miejsce w III tys. p.n.e. - z upadkiem spoÅ‚ecznoÅ›ci neolitycznych i odejÅ›ciem od rolnictwa. Przypomnijmy, \e uprawa maku wymaga odpowiednich gleb, wielomiesiÄ™cznej pielÄ™gnacji i ochrony zasiewów a zatem stacjonarnego osadnictwa. Uzyskiwanie soku makowego te\ jest zajÄ™ciem \mudnym. Zasadniczo odmiennie ksztaÅ‚tuje siÄ™ sprawa z konopiami, które zazwyczaj rosnÄ… dziko i to najczęściej w miejscach nawo\onych naturalnie przez bydÅ‚o koczowników. ByÅ‚y wiÄ™c Å‚atwiejsze do pozyskania. InteresujÄ…co przedstawia siÄ™ mapa znalezisk resztek konopi z okresu neolitu wykonana przez W. Dörflera (1990). Znaleziska te dotyczÄ… terenów podgórskich Karpat i Alp, a wiÄ™c rejonów w których wÅ‚aÅ›nie dominowaÅ‚a gospodarka pasterska. Do wy\ej wymienionej hipotezy nale\y jednak, moim zdaniem, zrobić zastrze\enie, i\ uprawa maku i konopi (?) znana ju\ wczesnoneolitycznym spoÅ‚ecznoÅ›ciom kultury ceramiki wstÄ™gowej oraz wynalazek produkcji i u\ytkowania opium, marihuany i haszyszu, niekoniecznie musiaÅ‚y pojawić siÄ™ w tym samym czasie. Wymienione roÅ›liny (szczególnie konopie) u\ytkowane byÅ‚y równie\ do innych celów ni\ intoksykacja (np. do produkcji oleju, sznurów, tkanin itp.). Być mo\e w krÄ™gu spoÅ‚ecznoÅ›ci kultury pucharów lejkowatych, sÄ…dzÄ…c po flaszach z kryzÄ… najbardziej zbli\onych swym ksztaÅ‚tem do oryginałów botanicznych, pierwsi podjÄ™li siÄ™ produkcji opium mieszkaÅ„cy dzisiejszej Jutlandii i Szlezwiku - Holsztynu i stamtÄ…d wynalazek ten powÄ™drowaÅ‚ dalej. WeryfikacjÄ™ tej opinii powinny przynieść specjalistyczne badania palynologiczne oraz chemiczne resztek roÅ›linnych, datowania radiowÄ™glowe i in. SchyÅ‚ek neolitu wraz z pojawieniem siÄ™ pasterstwa przynosi bardzo wiele zmian w ówczesnych spoÅ‚ecznoÅ›ciach, m.in. wynalazek rydwanu bojowego a tak\e powszechne standardowe wyposa\enie pochówków wojowników (tj. broÅ„ - Å‚uk ze strzaÅ‚ami, topór kamienny, sztylet oraz zestaw naczyÅ„). Wspomniany ju\ badacz, A.Sheratt (1987) analizujÄ…c funkcjÄ™ tej ceramiki doszedÅ‚ równie\ do wniosku, \e jej ró\norodność dowodzi istnienia rytualnych uczt, podczas których pito napoje alkoholizowane (por. pierwsze na ziemiach polskich kieliszki ze ZÅ‚otej sandomierskiej; Ryc. ). Tego typu uczty stanowiÄ… bowiem od najdawn iejszych czasów istotnÄ… cechÄ™ obrzÄ™dowoÅ›ci i wrÄ™cz etosu indoeuropejskich wojowników i rycerzy oraz ich boskich patronów. W inwentarzach kultury pucharów lejkowatych spotyka siÄ™ fajki. Z osad tej\e kultury z miejscowoÅ›ci Ćmielów i ZÅ‚ota na Wy\ynie Sandomierskiej pochodzÄ… dwie fajki gliniane. Podobne przedmioty odkryto m.in. na terenie Holandii i Niemiec. Jak wykazaÅ‚y specjalistyczne badania spektrograficzne osadów i gliny fajek z Ćmielowa i ZÅ‚otej wykonane przez mgr in\. L.KoziorowskÄ… w 1995 r., nie byÅ‚y one narzÄ™dziami u\ywanymi w odlewnictwie miedzi, które wówczas ju\ znano. Wszystko wskazuje wiÄ™c na to, i\ sÅ‚u\yÅ‚y one do palenia roÅ›linnych Å›rodków odurzajÄ…cych. Na takÄ… mo\liwość wskazuje m.in. analogiczne znalezisko z pochówku kurhanowego z terenu Rumunii z III tys. p.n.e., gdzie odkryto główkÄ™ fajki zawierajÄ…cÄ… zwÄ™glone nasiona konopi . W inwentarzach kultury pucharów lejkowatych wystÄ™pujÄ… tak\e gliniane Å‚y\ki. Wszystkie te gliniane przedmioty (Å‚y\ki, flasze z kryzÄ…, i fajki), moim zdaniem, mogÅ‚y sÅ‚u\yć do produkcji, przechowywania i konsumowania opium. Do palenia opium natomia st podgrze wa siÄ™, ugniata, ostro\nie przypieka (patrz: gliniane Å‚y\ki!), zalewa wodÄ…, i po pewnym czasie sÄ…czy. PrzesÄ…cz zagÄ™szcza siÄ™ i rozlewa do maÅ‚ych glinianych garnuszków (patrz: flasze z kryzÄ…!) i poddaje fermentacji trwajÄ…cej kilka miesiÄ™cy. W tym okresie usuniÄ™te zostajÄ… resztki roÅ›linne. Podczas tego procesu nastÄ™pujÄ… te\ istotne zmiany chemiczne. Oczyszczone opium jest masÄ™ plastycznÄ… i aromatycznÄ…. Przy paleniu (patrz: gliniane fajki!), w miejscu \arzenia siÄ™ alkaloidy sÄ… niszczone. Niemniej pozostaÅ‚e alkaloidy wchÅ‚oniÄ™te przez ukÅ‚ad oddechowy efektywnie i szybko dziaÅ‚ajÄ… na organizm i psychikÄ™ czÅ‚owieka. W tym kontekÅ›cie dodajmy, \e do pra\enia (a nie palenia!) syropu makowego mogÅ‚y sÅ‚u\yć równie\ gliniane wazy bogato zdobione pochodzÄ…ce ze stanowisk megalitycznych z Francji (głównie Bretanii) datowane na IV tys. p.n.e. W u\yciu mogÅ‚y być tak\e mieszanki ró\nych specyfików. W czasach historycznych bardzo czÄ™sto opium Å‚Ä…czono z produktami konopi (ganja, charas, haszysz) i psiankowatymi, a tak\e z \ywicÄ… kadzidlanÄ…, olibanum, z kminkiem (Cuminum cyminum) i suszonymi owocami puree. MAK JAKO FENOMEN KULTUROWY I RELIGIJNY Aby zrozumieć sens i znaczenie neolitycznych obrzÄ™dów zwiÄ…zanych z makiem musimy przeanalizować jego fenomen kulturowy i religijny w Å›wiecie Å›ródziemnomorskim, gdzie istniaÅ‚ on od neolitu i rozwijaÅ‚ siÄ™ a\ do czasów pojawienia siÄ™ chrzeÅ›cijaÅ„stwa, i gdzie w staro\ytnoÅ›ci roÅ›lina ta miaÅ‚a bardzo silny zwiÄ…zek z kompleksem wierzeÅ„ Ziemia- Åšmierć - Sen- Zmarli -Odrodzenie- PÅ‚odność . Jak ju\ mówiliÅ›my, opium u\ywali ju\ Sumerowie. Dowody znajomoÅ›ci opium oraz jego wÅ‚asnoÅ›ci przetrwaÅ‚y na odkopanych na terenie dzisiejszego Iraku, tabliczkach glinianych pochodzÄ…cych sprzed piÄ™ciu tysiÄ™cy lat. Znane ono byÅ‚o te\ Asyryjczykom, czego Å›wiadectwem jest m.in. wyobra\enie czczonej tak\e przez BabiloÅ„czyków asyryjskiej bogini Nisaby z wyrastajÄ…cymi jej z ramion makówkami. Natomiast pierwsze znane zapisy dotyczÄ…ce opium w staro\ytnej Persji pochodzÄ… dopiero z VI wieku p.n.e. Nie brak o tym specyfiku przekazów zawartych w Talmudzie i Biblii. W egipskim papirusie Ebersa (ok. 1500 p.n.e.), wymienia siÄ™ m.in. konopie i opium, które wystÄ™puje pod nazwÄ… seter-seref . Wedle mitów, przyrzÄ…dzania opium miaÅ‚ w Egipcie uczyć zwykÅ‚ych Å›miertelników bóg Toth, wystÄ™pujÄ…cy potem pod nazwÄ… Hermesa Trismegistosa, boga wtajemniczeÅ„ i nauka tajemnych. W grobowcu faraonów z XVIII dynastii odkryto maść z zawartoÅ›ciÄ… morfiny bÄ™dÄ…cej skÅ‚adnikiem opium, zaÅ› na wisiorkach z wykopalisk w Biban-el-Molouk umieszczono podobizny makówek. Odkopane w Tel-el-Amarna wazy z bÅ‚Ä™kitnej porcelany tak\e przypominajÄ… ich ksztaÅ‚t. yródÅ‚a pisane wskazujÄ… na rozpowszechnienie upraw maku i stosowania opium w Egipcie okresu grecko-rzymskich wpÅ‚ywów (od IV w. p.n.e.). W literaturze greckiej wzmianki na temat maku zamieÅ›cili Hezjod (VIII w. p.n.e.; w swojej Teogonii) i Homer (VIII w. p.n.e.; w Odysei IV, 220 n.). Przypuszcza siÄ™, i\ homerycki nepenthes byÅ‚ wÅ‚aÅ›nie sokiem makowym, opium, rodzajem wywaru zawierajÄ…cego alkaloidy pospolitego maku lub wrÄ™cz preparatem haszyszu. W antycznej Grecji u\ywano opium w celach kultowych podczas fumigacji Å›wiÄ…tynnych i wyroczni, ofiarowywano bogom i przyjmowano je jako Å›rodek odurzajÄ…cy podczas misteriów. Mak z winem i miodem dawano m.in. zawodnikom w czasie treningu przed Igrzyskami Olimpijskimi. Szczególnie liczne materiaÅ‚y dotyczÄ…ce interesujÄ…cego nas zagadnienia pochodzÄ… z terenu Grecji i to ju\ z czasów epoki brÄ…zu. W 1959 r. na Krecie w miejscowoÅ›ci Gazi k. Iraklionu odkryto w sanktuarium polnym pięć póznominojskich idoli, przedstawiajÄ…cych ró\ne boginie. NajwiÄ™ksza z glinianych \eÅ„skich figurek (77,5 cm wys.) wykonujÄ…ca gest bÅ‚ogosÅ‚awieÅ„stwa, posiada ozdobÄ… gÅ‚owy, skÅ‚adajÄ…cÄ… siÄ™ z diademu, za który wetkniÄ™te sÄ… trzy makówki . Figurka ta liczy okoÅ‚o 4 tys. lat. Farmakobotanik P. G. Kritikos odkryÅ‚, \e makówki zdobiÄ…ce gÅ‚owÄ™ tej bogini majÄ… nienaturalne naciÄ™cia, karby ciemniej zabarwione, aby byÅ‚y lepiej widoczne. Pozyskuje siÄ™ przez nie opium a to wÅ‚aÅ›nie dla staro\ytnych miaÅ‚o wielki znaczenie. Makówki z naciÄ™ciami unaoczniajÄ… bowiem czcicielom dar bogini przedstawionej z zamkniÄ™tymi oczami i z wyrazem twarzy zdradzajÄ…cym efekt dziaÅ‚ania narkotyku. PrzypominajÄ… im o tego rodzaju prze\yciach, jakie zawdziÄ™czali opium. Razem z figurynkÄ… archeolodzy odnalezli równie\ cylindryczne naczynie, które stanowiÅ‚o wyposa\enie Å›wiÄ…tyni bogini i zapewne sÅ‚u\yÅ‚o do przygotowywania inhalacji (lub pra\enia soku makowego). Jest to jeden z wielu dowodów na to, i\ w epoce kultury minojskiej opium u\ywano do celów sakralnych. Mak zaliczyć nale\y do Å›wiÄ™tych roÅ›lin Minojczyków, albowiem zawarte w jego soku substancje traktowali oni jako symbol nieÅ›miertelnoÅ›ci . Liczne wyobra\enia główki maku z tego okresu wystÄ™pujÄ… na terenie Grecji na ornamentowanych wazach, w elementach naszyjników oraz w formie główek szpilek wpinanych we wÅ‚osy. Tabliczki gliniane odcyfrowane przez specjalistów równie\ dowodzÄ… istnienia w epoce póznomykeÅ„skiej Krecie i w Pylos na Peloponezie rozlegÅ‚ych upraw maku. Znaleziska w sanktuarium w Gazi pozwalajÄ… równie\ domniemywać, \e w okresie kultury minojskiej znany byÅ‚ sposób pra\enia opium na rozgrzanych pÅ‚ytkach glinianych lub te\ w pÅ‚askich naczyniach. Wedle niektórych badaczy, oÅ›rodkiem antycznej kultury makowej i produkcji opium byÅ‚ wÅ‚aÅ›nie Cypr. W miejscowoÅ›ci Kition na tej wyspie, w prefenickich warstwach w czwartej Å›wiÄ…tyni odkopano cylindrycznÄ… bogato zdobionÄ… fajkÄ™ do palenia opium. W Å›wiÄ…tyni 5 odkryto z kolei cylindrycznÄ… wazÄ™ podobnÄ… do naczynia z sanktuarium bogini w Gazi na Krecie, sÅ‚u\Ä…cÄ… do inhalacji lub pra\enia. Opium byÅ‚o dość szeroko stosowane w ró\nych dolegliwoÅ›ciach. Zalecali je i pisali o nim staro\ytni lekarze Hipokrates (VI/V w. p.n.e.), Heraklides (II w. p.n.e.), Teofrast z Erezos (ok. 370-287 r. p. n. e. ), Teokryt, Atenaios, Diagoras, Diokles i Andreas z Karystos a tak\e ojciec botaniki , Pliniusz Starszy (23 -79 r. n. E.) traktujÄ…c je głównie jako lek na ró\nego rodzaju bóle. Najbardziej znany lekarz i zielarz staro\ytnego Rzymu, Grek Dioskurides z Anazarbos, dziaÅ‚ajÄ…cy za czasów Nerona i Wespazjana, opisaÅ‚ diacodon, podstawowy syrop uzyskiwany z maku. Wszyscy wymienieni znali lecznicze, ale i toksyczne dziaÅ‚anie opium i skutki, jakie powoduje. W Italii o roÅ›linie tej wzmiankuje Wergiliusz (79 - 19 r. p.n.e ) a tak\e Owidiusz w Metamorfozach. Dodajmy, i\ pierwsze zapisy historyczne z Indii datowane sÄ… dopiero z VII wieku n.e. a na okres Å›redniowiecza z Chin. Mak w Europie byÅ‚ symbolem marzeÅ„ sennych, a nawet Å›mierci. Bóstwa snu i Å›mierci sztuka grecka przedstawiaÅ‚a z wiankiem makowym na gÅ‚owie, albo z pÄ™kiem maku w dÅ‚oni. Mak zarówno w poezji jak i w przysÅ‚owiach europejskich kojarzyÅ‚ siÄ™ ze snem, letargiem, odurzeniem, obojÄ™tnoÅ›ciÄ… oraz nieÅ›wiadomoÅ›ciÄ…. Staro\ytni znali dobrze nasenne, odurzajÄ…ce dziaÅ‚anie soku makowego i niebezpieczeÅ„stwa z nim zwiÄ…zane. Ju\ w V w. p. n. e. Diagoras z Meles i pózniej Erazistaratos z Chios (ok. 305-245 p.n.e.) zalecali caÅ‚kowite unikanie stosowania opium w lecznictwie. Na niebezpieczne wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci opium zwracali tak\e uwagÄ™ lekarze z okresu V-II w. p.n.e. SÅ‚ynny lekarz rzymski pochodzenia greckiego z poczÄ…tków naszej ery, Galen, poÅ›wiÄ™ciÅ‚ wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ciom maku i opium caÅ‚y rozdziaÅ‚ w swoim dziele Medicorum opera quae extant. Twierdzi on mianowicie, i\ opium jest najsilniejszym z narkotyków, które parali\uje zmysÅ‚y i przyprawia o sen Å›miertelny . Ten\e Galen przepisywaÅ‚ opium m.in. na przewlekÅ‚e bóle gÅ‚owy, zawroty gÅ‚owy, epilepsje, astmÄ™, kolki, gorÄ…czkÄ™, obrzÄ™ki, trÄ…d, melancholie i ,,dolegliwoÅ›ci kobiece . StÄ…d te\ mak byÅ‚ atrybutem Hypnosa (Somnusa, boga snu) i Merpheusa (boga marzeÅ„ sennych) oraz Morfeusza (zsyÅ‚ajÄ…cego marzenia senne o ludzkich ksztaÅ‚tach), Ikelosa i Fantasosa (zsyÅ‚ajÄ…cych sny o zwierzÄ™tach i przedmiotach), Ojnejrosa (boga widzenia sennego), Hermesa Hypnodotesa ( dawcy snu ) i Hermesa Oneiropomposa (przewodnika po marzeniach sennych). W sztuce antycznej czÄ™sto przedstawiany jest mak jako symbol snu. Opium poÅ›wiÄ™cone byÅ‚o równie\ w pózniejszych czasach frankoÅ„skiemu Lollusowi (Löllus, Lullus) czczonemu w okolicy miasta Schweinfurt. Spo\ywanie maku (a zwÅ‚aszcza jego preparatów) wywoÅ‚uje senność i oszoÅ‚omienie a tym samym Å‚Ä…czy rzeczywistoÅ›ciÄ… \ywych ze skrajnie odmiennym od niej Å›wiatem ,,sacrum . Tak jak ka\dy inny narkotyk przenosi spo\ywajÄ…cego w zaÅ›wiaty. Mak nie bez racji byÅ‚ przypisywany niekiedy tak\e bogowi Å›mierci. W mitologii greckiej mak poÅ›wiÄ™cony byÅ‚ Thanatosowi (bóg Å›mierci) i Nocy (Nyks). Równie\ rzymscy bogowie Pluton i Mors noszÄ… na gÅ‚owie wieÅ„ce z maku. Mak jest atrybutem nocy (por. Owidiusz, Metamorfozy, XI, 592-615). Kraina snu i Å›mierci jest owÅ‚adniÄ™ta Å›miertelnÄ… ciszÄ… . Owidiusz wspomina, i\ maki nad rzekÄ… Lete, która pÅ‚ynęła w Hadesie i nale\aÅ‚a do ziemi Å›mierci. Wergiliusz bardziej dobitnie Å‚Ä…czy maki i piekielnÄ… (podziemnÄ…) rzekÄ™. Lethae perfusa papavera somno [ ...maki, pogrÄ…\one w Å›nie letejskim ] pisze. UsypiajÄ…cy mak, roÅ›lina Å›mierci, rosnÄ…ca przy rzece zapomnienia, która oddzielaÅ‚a Å›wiat \ywych i umarÅ‚ych, wyznacza granicÄ™, po której przekroczeniu zbÄ™dna jest pamięć i wiedza po\yteczna w krainie \ywych. W wielu kulturach mak znajduje równie\ zastosowanie apotropeiczne poprzez jego zwiÄ…zek roÅ›liny ze Å›mierciÄ…. Utrzymuje on na odlegÅ‚ość wszelkie szkodliwe duchy, wampiry i demony. PoÅ›redniczÄ…ce wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci maku czyniÄ… zeÅ„ roÅ›linÄ™ o dwuznacznym charakterze. Ajtiologiczne wyjaÅ›nienie pochodzenia roÅ›liny równie\ odwoÅ‚ujÄ… siÄ™ do jej powiÄ…zaÅ„ ze Å›mierciÄ…. Ju\ w staro\ytnych tradycjach znalezć mo\na opiniÄ™, \e maki wyrastajÄ… z krwi zabitych wojowników bÄ…dz pokonanego smoka. Legendy chrzeÅ›cijaÅ„skie opowiadaÅ‚y, i\ kwiaty wyrosÅ‚y z krwi ukrzy\owanego Chrystusa. Dlatego te\ staÅ‚y siÄ™ symbolem niewinnej Å›mierci , która wiedzie do nowego \ycia, do odrodzenia w nowej postaci. Dodajmy, \e purpurowy mak od wieków symbolizowaÅ‚ zmartwychwstanie. Praktykowane do dziÅ› jedzenie potrawy z maku w czasie Å›wiÄ…t (np. wigilia Bo\ego Narodzenia) jest w istocie poczÄ™stunkiem dla przebywajÄ…cych w krainie Å›mierci. SÅ‚owiaÅ„skie pokarmy takie jak kutia, makówki, kluski z makiem, pieróg z makiem, strucla itp. konsumowane byÅ‚y jedynie w okresie Å›wiÄ…tecznych biesiad zwiÄ…zanych z cyklem rocznym oraz Å›wiÄ™tami \ycia jednostki (np. do\ynek, wesel, styp). Makowi i jego pochodnym, podobnie jak i innym transporterom dusz w zaÅ›wiaty do wszystkowiedzÄ…cych zmarÅ‚ych przypisywano szczególnÄ… rolÄ™ w zabiegach wró\ebnych. Od dawnych wieków przypisywano makowi zdolność sprowadzania stanów profetycznych. Poddawanie siÄ™ stanom zamroczenia narkotycznego byÅ‚o równie\ powszechne we wszelkiego rodzaju wyroczniach. Makówki stale towarzyszÄ… bogowi odurzenia Dionizosowi (Bachusowi) i jego erotycznym orszakom. Być mo\e podczas dionizyjskich rytuałów i misteriów dodawano do wina opium. Jak przypuszczajÄ… niektórzy naukowcy, w skÅ‚ad napoju wtajemniczenia, u\ywanego podczas misteriów eleuzyÅ„skich, wchodziÅ‚ prawdopodobnie obok Claviceps purpurea i Mentha puegium tak\e brunatny sok z maku. Makówki pojawiajÄ… siÄ™ wÅ›ród symboli wskazujÄ…cych na misteria eleuzyjskie (albo przynajmniej na przygotowania do nich). Mak miaÅ‚ sens podobny do zbo\a tzn. ewokowanie obrazu królowej Å›wiata podziemnego. Być mo\e robiono z niego kykeon, eleuzyjski napój (odmienne stanowisko - co do u\ycia opium patrz: Wasson, Hofman, and Ruck 1978). Symbolika pÅ‚odnoÅ›ciowa maku ma zródÅ‚o w plennoÅ›ci tej roÅ›liny i w obfitoÅ›ci nasion wypeÅ‚niajÄ…cych makówki Ju\ kreteÅ„sko - mykeÅ„skie wizerunki bogiÅ„ z kwiatami maku Å›wiadczÄ… o symbolice pÅ‚odnoÅ›ci tej bogatej w nasiona roÅ›liny w Å›wiecie przedgreckim i wczesnogreckim. Tak\e i w innych wÄ…tkach tradycyjnej mitologii pojawia siÄ™ zwiÄ…zek maku z pÅ‚odnoÅ›ciÄ…. NiezwykÅ‚Ä… urodzajność maku, który z jednego nasienia wydaje tysiÄ…ce nowych ziaren, wykorzystywano, \eby wzbudzić takÄ… samÄ… pÅ‚odność wszystkiego, co dopiero ma siÄ™ urodzić. StÄ…d przypisany byÅ‚ staro\ytnym boginiom obfitoÅ›ci i pÅ‚odnoÅ›ci, Wielkiej Matki Traków (Cybele), rzymskiej Cererze i greckiej Demeter. ImiÄ™ tej ostatniej bogini w piÅ›mie linearnym B mogÅ‚o znaczyć wrÄ™cz Pole makowe . W misteriach eleuzyÅ„skich jako symbol ziemi, snu i zapomnienia (po Å›mierci i przed odrodzeniem) makówki ofiarowywano Demeter, bogini ziemi snopy i mak w obu trzymajÄ…cej dÅ‚oniach (Teokryt, Bukoliki). WÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci makówki nale\aÅ‚y do tajemnic Ceres, rzymskiej bogini urodzajów, wegetacji, uprawy roli. Pszenica dajÄ…ca pokarm, i mak sprowadzajÄ…cy ,,maÅ‚Ä… Å›mierć , odzwierciedlaÅ‚y jedność \ycia i Å›mierci. Równie wa\nym powodem wiÄ…zania maku z pÅ‚odnoÅ›ciÄ…, byÅ‚o wiÄ™c przywoÅ‚anie obrazu Å›mierci, która poprzedza wszelkie narodziny. RoÅ›lina ta byÅ‚a te\ atrybutem innych bóstw opiekujÄ…cych siÄ™ kobietami, poÅ‚o\nicami i matkami, np. Hery i Kybele a tak\e dziewiczej Artemidy jako dawnego bóstwa pÅ‚odnoÅ›ci i opiekunki rodzÄ…cych. Mak sÅ‚u\yÅ‚ równie\ w magii pÅ‚odnoÅ›ci i wró\biarstwie (np. Telephilon, grecka wró\ba miÅ‚osna z liÅ›ci maku). Jeszcze dziÅ› u muzuÅ‚manów za pomocÄ… maku usiÅ‚uje siÄ™ pokonać bezpÅ‚odność. W Grecji powszechnie dekorowano jego motywami posÄ…gi Demeter, Afrodyty, Apollina, Hadesa, Asklepiosa i innych bogów. Mak oznaczaÅ‚ miÅ‚ość i rozkosz. Afrodyta (Wenus, Wenerze) miaÅ‚a pić napój makowy na swoim weselu z Wulkanem. Mak byÅ‚ afrodyzjakiem, który Rzymianie zalecali spo\ywać 1 kwietnia. Wedle niektórych chemików, lekarzy oraz publicystów, spoÅ‚ecznoÅ›ci staro\ytnej Grecji, Rzymu i Egiptu drÄ™czone byÅ‚y zjawiskiem masowej narkomanii typowym dla naszych czasów. Niestety, opinia ta jest anachronizmem i jednym z wielu przykÅ‚adów psychologicznego zjawiska projekcji, tj. przypisywania ludziom pierwotnym i staro\ytnym mentalnoÅ›ci i problemów współczesnych nam spoÅ‚ecznoÅ›ci konsumpcyjnych. Halucynogeny w Å›wiecie spoÅ‚ecznoÅ›ci pierwotnych zazwyczaj u\ywano dla powa\nych powodów, tj. dla kontaktu z siÅ‚ami nadprzyrodzonymi a nie dla przyjemnoÅ›ci (Furst 1972, Harner 1973). W tym przypadku miaÅ‚y one niski potencjaÅ‚ uzale\niajÄ…cy. Aatwo byÅ‚o te\ w takich warunkach uzyskać socjalnÄ… kontrolÄ™ nad obyczajem brania narkotyków. Kontrola ta, co warto podkreÅ›lić, jest efektywna nawet wtedy, gdy w grÄ™ wchodzÄ… silnie uzale\niajÄ…ce narkotyki takie jak opium. Chroni ona wiÄ™kszość spoÅ‚eczeÅ„stwa od brania go dla przyjemnoÅ›ci i jest ona dlatego skuteczna gdy\ wiÄ…\e narkotyk z treÅ›ciami symboliczno- rytualnymi, z sacrum. W zródÅ‚ach antycznych brak jest opisu hedonicznego u\ycia opium, przyjemnoÅ›ciowego, dla rekreacji . Zdaniem wÅ‚oskiego farmakologa P.Nenciniego badajÄ…cego ten problem, staro\ytni nie gustowali w takiej konsumpcji nie tylko ze wzglÄ™du na to, i\ dobrze znali i opisywali negatywne efekty opium wpÅ‚ywajÄ…ce na resocjalizacjÄ™. Opium przede wszystkim dawaÅ‚o obojÄ™tność na \ycie, natomiast ostatecznym celem staro\ytnych byÅ‚o dziaÅ‚anie, obiektywizm, racjonalizacja i pozytywne nastawienie. Z tego wÅ‚aÅ›nie powodu opium nie byÅ‚o akceptowane przez staro\ytnych Rzymian. Wzorzec cywilizacji zachodniej wyraznie skierowany jest przeciwko hedonistycznemu konsumowaniu tego psychoaktywnego Å›rodka. W tym zakresie istniaÅ‚ silny kontrast miÄ™dzy staro\ytnÄ… GrecjÄ… a Chinami (tu aktywność i racjonalność - tam wschodnia bierność). Owa opozycja powodowaÅ‚a zupeÅ‚nie inne podejÅ›cie w antycznej Europie do spo\ywania opium i co dalej idzie - rozwoju opiomanii ni\ miaÅ‚o to miejsce w Chinach. Hedonistyczna konsumpcja opioidów nigdy siÄ™ nie zadomowiÅ‚a siÄ™ w Å›wiecie antycznym. Efekt stuporu (osÅ‚upienia) spowodowany przez za\ycie opium byÅ‚ natomiast wykorzystywany jako realistyczne odczucie Å›mierci w kultach tajemnych. To zjawisko bynajmniej nie byÅ‚o przyjemne dla mieszkaÅ„ców Å›wiata zachodniego. Ze wzglÄ™du na agrarne pochodzenie u\ytku rytualnego, maki staÅ‚y siÄ™ tak\e symbolem reinkarnacji. We wczesnych wiekach Imperium rzymskiego pochodne maku byÅ‚y przyjmowane w czasie tajemnych (misteryjnych) rytuałów. Odwracalne narkotyczne efekty opioidów pozwalaÅ‚y bowiem na realistyczne przedstawienie Å›mierci i reinkarnacji, jako zamierzone przez orfickie wierzenie o transmigracji dusz (Nencini 1979). Historia stosowania opium w medycynie i rytuaÅ‚ach kultowych (i religijnych) wiÄ…\e siÄ™ tak\e ze staro\ytnym Egiptem i rytami wtajemniczajÄ…cymi w Å›mierć, organizowanymi ku czci Ozyrysa, oraz z greckimi misteriami orfickimi. W tajemnych kultach, na które miaÅ‚y wpÅ‚yw orfickie wierzenia w nieÅ›miertelność dusz oraz ich reinkarnacjÄ™, stosowano ofiary z maków i przyjmowano pochodne maku, aby przedstawić akt picia letejskiej wody. Dlatego w tych kultach mak staÅ‚ siÄ™ czymÅ› wiÄ™cej ni\ tylko symbolem misterium narodzin, Å›mierci i odrodzenia uto\samianym z rytmem wegetacji. ByÅ‚ tak\e symbolem Å›mierci i reinkarnacji. Symbolika reinkarnacji Å‚Ä…czy bowiem, jak to zauwa\yÅ‚ P.Nencini, rozbie\ność miÄ™dzy pogrzebowym znaczeniem maków i ich u\ywaniem jako symbolu pÅ‚odnoÅ›ci. Maki odgrywaÅ‚y ogromnÄ… rolÄ™ w rytach pochodzenia agrarnego. Stosowanie substancji psychotropowych w rytuaÅ‚ach religijnych nale\aÅ‚o do Å›ciÅ›le strze\onych sekretów. BiaÅ‚y mak, bÄ™dÄ…cy zródÅ‚em niezliczonych nasion i soku narkotycznego, symbolizuje cykl Å›mierci i powtórnych narodzin w tajemnych kultach o pochodzeniu agrarnym. Cykl agrarny - jesieÅ„- zima -wiosna skorelowany zostaÅ‚ ze Å›mierciÄ… tej roÅ›liny, pobytem jej nasion w ziemi oraz wykieÅ‚kowaniem nowego biaÅ‚ego maku. Los czÅ‚owieka powtarza ten cykl w orfickiej koncepcji Å›mierci ciaÅ‚a, zstÄ…pienia do Å›wiata podziemnego i wreszcie ponownych narodzin w nowym ciele. Za\ycie opium symbolizuje Å›mierć zaÅ› przebudzenie z dziaÅ‚ania narkotyku - powtórne narodziny. Zarówno u\ycie opium w celu leczniczych jak i rytualnych uzale\nia. Nie dawaÅ‚o ono staro\ytnym spoÅ‚ecznoÅ›ciom przyjemnoÅ›ci lecz efekt wstrzÄ…su psychicznego, doÅ›wiadczenia Å›mierci. BadajÄ…c pisane zródÅ‚a antyczne Paolo Nencini, stwierdza dalej, \e brak jest w nich wyraznego opisu uzale\nienia od opium. Wszystkie opisy dotyczÄ… wyÅ‚Ä…cznie terapeutycznego i rytualnego jego spo\ywania. TysiÄ…cletnie u\ywanie opium spowodowaÅ‚o najwy\ej pojawienie siÄ™ garstki uzale\nionych od tego narkotyku. ÓwczeÅ›ni ludzie nie widzieli fizycznego uzale\nienia od staÅ‚ego u\ywania opium. Nikt z nich wrÄ™cz nie stwierdziÅ‚ takiego zwiÄ…zku. Zatem musiaÅ‚ być to bardzo rzadki wypadek. Istnieje wiÄ™c wyrazny kontrast miÄ™dzy opiniÄ… o powszechnoÅ›ci jego u\ytkowania a brakiem informacji o uzale\nieniach. Dodajmy, i\ dopiero Al- Biruni, arabski lekarz z koÅ„ca X w., zamieszcza pierwszÄ… w literaturze medycznej wzmiankÄ™, która jest oczywistym, nie budzÄ…cym wÄ…tpliwoÅ›ci opisem zjawiska uzale\nienia od opium oraz tolerancji tego narkotyku . Dowody na rytualne u\ycie maku sÄ… coraz bardziej rzadsze w póznych latach okresu rzymskiego. U\ywano je jako lekarstwo lecz nie do celów hedonistycznych. Apogeum tych praktyk byÅ‚o za \ycia cesarza Augusta a potem zjawisko to zanikÅ‚o. W czasach póznego imperium rzymskiego odnotować mo\na stopniowy zanik symbolicznego u\ycia maku. Od pewnego momentu trwa jedynie jego u\ycie medyczne. Åšw. Ambro\y (IV w.), Marcellus Empiricus (IV-V w.), Izydor z Sewilli (VI-VII w.) - wszyscy oni wspominajÄ… opioidy ze wzglÄ™du na korzyÅ›ci terapeutyczne jakie przynoszÄ… one w ró\nych chorobach. Te wskazówki lekarskie opierajÄ… siÄ™ na tradycji. Pózniej maki przeniesione zostaÅ‚y przez Arabów na wschód. W Europie w tym okresie nastÄ™puje moment zaniku. Nie wyklucza siÄ™, i\ narodziny i ekspansja chrzeÅ›cijaÅ„stwa miaÅ‚y zwiÄ…zek z likwidacjÄ… opium. Mak byÅ‚ bowiem symbolem wierzeÅ„ konkurujÄ…cych z pryncypiami wczesnego chrzeÅ›cijaÅ„stwa. W szczególnoÅ›ci wiara w reinkarnacjÄ™ byÅ‚a nie do pogodzenia z chrzeÅ›cijaÅ„skim dogmatem zmartwychwstania. Mak reprezentowaÅ‚ cykl \ycia powracajÄ…cego i dlatego byÅ‚ nie do zaakceptowania przez chrzeÅ›cijan. Rytualne u\ycie maku w kultach tajemnych caÅ‚kowicie zanika, podobnie zresztÄ… jak i te kulty, gdy zwyciÄ™\a chrzeÅ›cijaÅ„stwo walczÄ…ce z caÅ‚ym pogaÅ„skim Å›wiatem. Znika ono do czasu, gdy zastÄ™puje go zwykÅ‚a narkomania . W przedstawionym powy\ej kontekÅ›cie, mak i jego pochodne w spoÅ‚ecznoÅ›ciach neolitycznych kultur megalitycznych w Europie przypuszczalnie równie\ zwiÄ…zane byÅ‚y z kompleksem wierzeÅ„ Ziemia - Åšmierć - Sen- Zmarli -Odrodzenie (Reinkarnacja) - PÅ‚odność oraz wyobra\eniem Wielkiej Bogini, dominujÄ…cego bóstwa neolitu Europy, bÄ™dÄ…cej symbolem archetypu Wielkiej Matki. Umieszczanie glinianych pojemników z opium w grobach populacji protocywilizacji megalitycznej tak\e nie jest bez znaczenia. Generalnie rzecz biorÄ…c, obyczaj wkÅ‚adania Å›rodków halucynogennych do mogiÅ‚ zmarÅ‚ych kontynuowany od paleolitu do naszych czasów, wynikaÅ‚ równie\ z troski o losy poÅ›miertne ró\nych elementów duchowych (dusz) zmarÅ‚ego (szybka ich transportacja w zaÅ›wiaty) i zapewnienia bezpieczeÅ„stwa \ywym. Dodajmy, \e jeszcze w XIX w. w kieleckim, w zachodniej Ukrainie i w Prusach, istniaÅ‚ zwyczaj sypania maku do trumny lub do grobu. Zabieg ów motywowano tym, \e zmarÅ‚y zajmie siÄ™ liczeniem ziarenek maku i nie bÄ™dzie szkodziÅ‚ \ywym . DZIAAANIE OPIUM NA ORGANIZM I PSYCHIK CZAOWIEKA Z opium uzyskuje siÄ™ ró\ne biologicznie aktywne alkaloidy. Zawiera ono ich ok. 25, m.in. morfinÄ™, kodeinÄ™, tebainÄ™ oraz alkaloidy benzyloizochinolinowe (papaweryna, noskapina = narkotyna, narceina, nor- laudanosina, retikulina). GłównÄ… substancjÄ… biologicznie czynnÄ… jest morfina . Opium posiada zdecydowanie przeciwbólowym dziaÅ‚anie. Stosowano go w celach zwalczania bólu cielesnego i duchowego, a tak\e z biegiem czasu do celów politycznych, osobistych, a nawet zbrodniczych. Staro\ytność zdoÅ‚aÅ‚a wypracować bardzo ró\ne sposoby za\ywania opium. Jednym z najbardziej rozpowszechnionych byÅ‚a inhalacja jego oparów przez nos. Za\ywano je tak\e wewnÄ™trznie w postaci soku, tabletek i innych preparatów oraz zewnÄ™trznie jako czopków, maÅ›ci, nacieraÅ„ wszelkiego rodzaju oraz pÅ‚ynów - zwÅ‚aszcza przy chorobie oczu. W pózniejszych czasach za pomocÄ… opium leczono uspokojenie nerwów, katar, grypÄ™, cholerÄ™, reumatyzm, hipochondriÄ™, nadpobudliwość, bezsenność, malariÄ™, rozmaite bóle, gruzlicÄ™. ByÅ‚o równie\ Å›rodkiem Å‚agodzÄ…cym kaszel. Morfina ma dziaÅ‚anie uspakajajÄ…co - hipnotyzujÄ…ce, narkotyczne, przeciwkaszlowe, tÅ‚umiÄ…ce oddech i powodujÄ…ce zaparcie, jest najlepszym, choć wywoÅ‚ujÄ…cym grozne w skutkach przyzwyczajenie, Å›rodkiem przeciwbólowym. Przypisuje siÄ™ jej tak\e wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci afrodyzyjne. Opium dziaÅ‚a caÅ‚kiem odmiennie ni\ morfina, poniewa\ zawiera du\o alkaloidów dodatkowych. Nale\y do nich tebaina, Å›rodek pobudzajÄ…cy, który przeciwdziaÅ‚a morfinie. Papaweryna dziaÅ‚a rozkurczowo a kodeina i noskapina silnie przeciwkaszlowo. DziaÅ‚anie opium na organizm czÅ‚owieka zale\ne jest od za\ytej iloÅ›ci. Bywa dwojakie, Å‚agodzi, wzbudza marzenia i usypia, lub te\ zabija. Od sposobu za\ywania opium zale\y szybkość i intensywność dziaÅ‚ania oraz jakość doznaÅ„. Opium zjedzone dziaÅ‚a najwolniej, a jego efekt jest relaksujÄ…cy i uspokajajÄ…cy. W przypadku palenia dziaÅ‚anie jest nieco sÅ‚absze od oczekiwanego, gdy\ pewien procent uchodzi z dymem lub siÄ™ spala. Palenie opium mo\e niekiedy wywoÅ‚ać zaburzenia wzrokowe i stany podobne do snu, który palacz pamiÄ™ta i potrafi opisać. Opioidy (zwiÄ…zki naturalne i syntetyczne majÄ…ce morfinopodobne dziaÅ‚anie) oddziaÅ‚ywujÄ… na mózg i system nerwowy głównie hamujÄ…co; osÅ‚abiajÄ… ból, wiÄ™ksze dawki powodujÄ… senność, znika niepokój, panika i strach; obni\a siÄ™ temperatura ciaÅ‚a, ustÄ™puje odruch kaszlu, zwalnia część oddechu; zrenice sÄ… zwÄ™\one, osÅ‚abia siÄ™ odruch gotowoÅ›ci do szybkiej reakcji. SÅ‚absze jest wydzielanie hormonów pÅ‚ciowych, zwiÄ™ksza siÄ™ natomiast wydzielanie prolaktyny i hormonu wzrostu. Naczynia krwionoÅ›ne rozszerzajÄ… siÄ™, ciÅ›nienie spada. Perystaltyka jelit staje siÄ™ wolniejsza, mięśnie rozluzniajÄ… siÄ™, a zwieracze kurczÄ…. Organizm zwalnia obroty i nastÄ™puje stan krótkotrwaÅ‚ej hibernacji. Opium uzale\nia fizycznie. Po za\yciu narkotyku zrenice maksymalnie siÄ™ zwÄ™\ajÄ…, natomiast podczas kryzysu sÄ… silnie rozszerzone. Narkomani dÅ‚ugo za\ywajÄ…cy opium majÄ… \ółte zÄ™by, które szybko siÄ™ psujÄ… i wypadajÄ…. Poniewa\ opium uÅ›mierza ból, nie czujÄ… tego. Skutki dziaÅ‚ania opium na psychikÄ™ opisywane byÅ‚y zarówno przez lekarzy jak i jego u\ytkowników, w tym XIX wiecznych sÅ‚ynnych pisarzy i poetów europejskich. KONOPIE -KRÓTKA HISTORIA UÅ›YTKOWANIA OjczyznÄ… dzikich konopi (Cannabis ruderalis) jest, jak siÄ™ dotychczas sÄ…dzi, centralna Azja. RoÅ›lina ta byÅ‚a znajdowana w osiedlach ludzkich. Dzikie konopie mo\e osiÄ…gać wysokość do 1 m, podczas gdy formy uprawne (Cannabis sativa) rosnÄ… znacznie wy\ej (przeciÄ™tnie 3-4 m). RoÅ›lina ta jest dzisiaj rozpowszechniona na caÅ‚ym Å›wiecie, wykorzystuje siÄ™ jej włókna, jadalne owoce, oleje, które sÄ… u\ywane w medycynie a tak\e do wyrobu narkotyków. Nasiona konopi majÄ… 30 razy sÅ‚absze dziaÅ‚anie ni\ \ywica liÅ›ci kwiatowych, okryw owoców oraz górnych pÄ™dów \eÅ„skich roÅ›lin zawierajÄ…cych \ywice, do produkcji haszyszu. Kiedy czÅ‚owiek zaczÄ…Å‚ u\ytkować konopie do celów utylitarnych, kiedy zaÅ› zapoznano siÄ™ z ich wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ciami halucynogennymi, nie bardzo wiadomo. Opinie na ten temat sÄ… bowiem zró\nicowane. Jak to wynika z pracy Waltera Dörflera, który zestawiÅ‚ dotychczasowe znaleziska z badaÅ„ wykopaliskowych, konopie (Cannabis sativa L.) znane byÅ‚y w Europie ju\ w czasach neolitycznych. Odkryto je m.in. w osadzie kultury ceramiki wstÄ™gowej (ok. 4500 l. p.n.e.) w Eisenberg w Turyngii (wÄ…tpliwoÅ›ci co do tego datowania -Dörfler 1990). Znaleziono je tak\e na stanowiskach w rejonie Alp, w Szwajcarii, a tak\e w Czechach i w Rumunii (m.in. w osadach kultur GumelniCa i Cucuteni - faza A). Ilość znalezisk pyÅ‚ków i ziaren tych roÅ›lin oraz fragmentów wyrobów wykonanych z konopi wzrasta w nastÄ™pnych epokach. I tak np. podczas badania póznohalsztackich kurhanów celtyckich w Hochdorf (Badenia - Wittenbergia) zostaÅ‚y odkryte, wraz z ró\nymi organicznymi szczÄ…tkami, tak\e pozostaÅ‚oÅ›ci szat zrobionych z Å‚yka konopi. Kopalne owoce konopi znane sÄ… tak\e z okolic Krakowa z okresu wpÅ‚ywów rzymskich, a tak\e z rzymskich obozów w Neuss i Butzbach. W grobach - statkach królewskich w Oseberg pochodzÄ…cych z wczesnego Å›redniowiecza zachowaÅ‚y siÄ™ nie tylko nasiona konopi, ale tak\e ubrania z ich włókien. Odpowiednio spreparowane konopie sÅ‚u\yÅ‚y w Å›redniowieczu (XII w.) jako leczniczy plaster. Na obszarach nale\Ä…cych do Scytów na kopalne dowody istnienia konopi (Cannabis sativa L.) natrafiono podczas wykopalisk na grodzisku w Nemirowie (VI-IV w. p.n.e.). Na ceramice odkrytej w Trechtemirowie, obÅ‚. Czerkasy, pochodzÄ…cej z VI w. p.n.e. wystÄ™powaÅ‚ motyw w postaci kwiatu konopi (Cannabis sp.). Te i inne badania wykopaliskowe z Ukrainy dowodzÄ…, jak du\e gospodarcze znaczenia miaÅ‚a wówczas uprawa konopi. Najstarsze historyczne wzmianki o uprawie konopi pochodzÄ… natomiast z okresu 4200- 3200 p.n.e.,. z Chin. Zarówno włókna konopi, jak i owoce sÅ‚u\yÅ‚y tam ju\ od neolitu jako wa\ny roÅ›linny materiaÅ‚. Nazywano je ta-ma , tj. wielkie włókno lub wielkie szaleÅ„stwo . Zapiski medyczne z przeÅ‚omu wieków II/III donoszÄ…, \e okrywy owoców zmieszane z winem u\ywano jako Å›rodek narkotyczny podawany przed operacjÄ…. Nasiona równie\ byÅ‚y wykorzystywane w medycynie. W Asyrii konopie nosiÅ‚y nazwÄ™ kunabu. W Indiach miaÅ‚y być dopiero znane w latach 900-800 p.n.e., gdzie wystÄ™pujÄ… pod nazwÄ… bhanga . W czasach Herodota u\ytkowali je Trakowie. Dowody na uprawÄ™ konopi w Azji Mniejszej dostarczyÅ‚ dopiero w 259 p.n.e. Ptolemeusz Filadelfus. MiaÅ‚ je te\ do swych celów wykorzystywać wÅ‚adca Syrakuz, Hieron II. NastÄ™pne informacje podaje dziejopis Athenajos (Deipnosophistai). U Rzymian u\ytkowanie konopi zaÅ›wiadcza dopiero Varro (37 r. p.n.e.; Rerum rusticarum), nastÄ™pnie Columella (De re rustica), Dioskurides (De materia medica) i Pliniusz. W czasach historycznych konopie takie palili przede wszystkim znani Herodotowi Scytowie. Hezych Aleksandryjski w swoim leksykonie wrÄ™cz nazywa konopie scytyjskim kadzidÅ‚em. Przekazy staro\ytnych dziejopisów potwierdzajÄ… badania kurhanów sako- scytyjskich z doliny Pazyryku w Górach AÅ‚tajskich, datowanych na V w. p.n.e. W kurhanie nr 2, w którym znajdujÄ… siÄ™ pochówki mÄ™ski i \eÅ„ski, w komorze grobowej odkryto wiÄ…zkÄ™ 6 tyczek zwiÄ…zanych rzemieniem oraz prostokÄ…tne naczynie z brÄ…zu o czterech nogach wypeÅ‚nione rozkruszonymi kamieniami. W tym samym grobowcu le\aÅ‚o drugie naczynie brÄ…zowe równie\ wypeÅ‚nione kamieniami oraz powy\ej 6 dalszych tyczek, które razem z dzbanem le\aÅ‚y pod du\Ä… skórzanÄ… narzutÄ…. Przy jednej z wiÄ…zek znajdowaÅ‚ siÄ™ skórzany bukÅ‚ak z nasionami konopi (Cannabis ruderalis L.). PomiÄ™dzy kamieniami, w brÄ…zowym naczyniu, znajdowaÅ‚y siÄ™ tak\e nasiona, z których część byÅ‚a zwÄ™glona. Poza tym, w grobowcu w 2 maÅ‚ych skórzanych woreczkach znajdowaÅ‚y siÄ™ nasiona kolendry (Coriandrum sativum L.). W kurhanie 2 w Pazyryku odkopano równie\ nasiona nostrzyka \ółtego (Melilotus officinalis LAM), który w Rosji zwany jest jako ,,donnik i sÅ‚u\y jako skuteczny Å›rodek przeciwskurczowy, zawiera bowiem kumarynÄ™ o takim wÅ‚aÅ›nie dziaÅ‚aniu. To zioÅ‚o jest dzisiaj stosowane w celach korygowania zapachu, jako aromat np. do tabaki. Jednak jego przedawkowanie mo\e wywoÅ‚ać oszoÅ‚omienie, odurzenie i bóle gÅ‚owy. Grobowiec wyposa\ono w dwa komplety przenoÅ›nych instrumentów do inhalacji dymami z nasion roÅ›lin. Nowo\ytni szamani azjatyccy u\ywali do kontaktu z duchami i bogami równie\ konopi. RoÅ›liny halucynogenne lub Å›rodki do tego przeznaczone nie wrzuca siÄ™ do ogniska, gdy\ ich dym miesza siÄ™ z dymem drewna i innego opaÅ‚u nie przynoszÄ…c \adnego oczekiwanego efektu. Rozgrzewa siÄ™ natomiast kamienie, które umieszcza siÄ™ w brÄ…zowej kadzielnicy. Aby nie tracić halucynogennego dymu sporzÄ…dza siÄ™ namiot do inhalacji, który swym ksztaÅ‚tem przypomina teepe Indian preryjnych. Herodot (IV, 73-75) opisuje taki filcowy rozpinany na trzech \erdziach namiot sÅ‚u\Ä…cy Scytom do rytualnych oczyszczeÅ„ dokonywanych po pogrzebie. Konstrukcje te nie byÅ‚y wielkie, ich podstawa miaÅ‚a Å›rednicÄ™ 50-60 cm. Miejsca wystarczyÅ‚o zaledwie na kadzielnicÄ™ i jednÄ… osobÄ™ a wÅ‚aÅ›ciwie tylko na jej gÅ‚owÄ™. Taki namiocik mógÅ‚ być szybko rozkÅ‚adany i skÅ‚adany, co uÅ‚atwiaÅ‚o jego transport. SÄ…dzÄ…c z ró\norodnoÅ›ci nasion stosowano odpowiednie mieszanki dajÄ…ce po\Ä…dany efekt odurzenia w celu kontaktowania siÄ™ ze Å›wiatem bogów, demonów i zmarÅ‚ych. Wedle zródeÅ‚ greckich równie\ kapÅ‚ani traccy (Kapnobatai) intoksykowali siÄ™ konopiami . Wizje tych ludzi, ich sny i objawienia miaÅ‚y w przeszÅ‚ych wiekach ogromny wpÅ‚yw na \ycie duchowe i spoÅ‚eczne wielu plemion i narodów. Nie przypadkowo Herodot opisywaÅ‚ ich halucynogenne praktyki zwiÄ…zane z pogrzebem (sic!!) a nie z hedonistycznymi zabawami. ChodziÅ‚o bowiem o kontakt ze zmarÅ‚ym i pomoc jakÄ… udzielali mu \ywi wÄ™drujÄ…c z nim duchowo w zaÅ›wiaty. Niektórzy badacze przypuszczajÄ…, \e grecka Pytia równie\ inhalowaÅ‚a siÄ™ dymem lulka czarnego, pokrzyku jagody lub wÅ‚aÅ›nie konopi. Pamięć o tym wÅ‚aÅ›nie Å›rodku zachowaÅ‚a siÄ™ w folklorze europejskim, gdzie wystÄ™puje jako atrybut poznania. Dodajmy równie\, i\ mieszankÄ™ zrobionÄ… z konopi, lulka i opium mieli stosować Å›redniowieczni terroryÅ›ci muzuÅ‚maÅ„scy, znani pod nazwÄ… assasynów tj. haszyszystów . Tego typu inhalacje praktykowano równie\ w czasach historycznych. W tym przypadku dotyczyÅ‚o to leczenia zÄ™bów. Wedle receptury Szymona z Aowicza z 1535 r. : Kiedy komu robacy w zÄ™biech, tedy wezmij siemienia konopnego, warz je w nowym garczku i kamienie w nie włó\ rozpalone , tedy siÄ™ nad parÄ… owÄ… nachylisz, tedy robacy wypadnÄ… - rzecz jawna jest . Konopie miaÅ‚y równie\ zastosowanie w medycynie ludowej wielu ludów staro\ytnych i współczesnych. PosÅ‚ugiwano siÄ™ nimi w magii apotropeicznej, wró\ebnej, niszczÄ…cej i miÅ‚osnej. Przy sianiu konopi obowiÄ…zywaÅ‚y odpowiednie rytuaÅ‚y i magiczne zaklÄ™cia. Z przekazów etnograficznych równie\ wynika, \e w niektórych częściach Europy wsch., przy \niwach konopi, garść nasion byÅ‚a rzucana w ogieÅ„, jako dar dla zmarÅ‚ych. W Polsce, Rosji i na Litwie zachowaÅ‚ siÄ™ zwyczaj przygotowywania potrawy z konopi w wigilijny wieczór, która jest przeznaczona dla dusz odwiedzajÄ…cych dom w wigilijnÄ… noc. DZIAAANIE SUBSTANCJI UZYSKIWANYCH Z KONOPI NA ORGANIZM LUDZKI Znane jest kilka sposobów u\ywania haszyszu - wdychanie, palenie i spo\ywanie. W przypadku dwóch pierwszych u\ywane sÄ… liÅ›cie górne, wierzchoÅ‚ki Å‚odyg i nasiona konopi. Jedzona jest natomiast \ywica uzyskiwana głównie z kwiatostanów \eÅ„skich. Jest ona odpowiednio zbierana, prasowana i czÄ™sto mieszana z innymi ingrediencjami, m.in. z muchomorami. Z konopi uzyskuje siÄ™ tak\e haszowy olej bÄ™dÄ…cy produktem destylacji liÅ›ci, który równie\ jest palony. Psychoaktywnym chemicznie skÅ‚adnikiem znajdujÄ…cym siÄ™ w liÅ›ciach i nektarze kwiatowym wierzchoÅ‚ków \eÅ„skich konopi jest tetra-hydrokannabinol - THC. Od zawartoÅ›ci THC zale\y moc narkotyku i jego efekt. Zawartość THC w konopiach zale\y nie tylko od tego, która część roÅ›liny zostaÅ‚a wykorzystana do produkcji, lecz równie\ od cech samej roÅ›liny, sposobu obróbki, regionu geograficznego i okresu zbierania. THC w wiÄ™kszych iloÅ›ciach jest silnÄ… trucizna, zakłócajÄ…cÄ… wiele umysÅ‚owych i fizycznych funkcji. THC palony bardzo szybko dostaje siÄ™ do krwiobiegu . JednoczeÅ›nie dziaÅ‚a na mózg oraz ukÅ‚ad nerwowy, jednak\e nie na wszystkie struktury mózgowe jednakowo. Zmiany fizyczne to zaczerwienienie powiek, suchość Å›luzówki ust i nozdrzy, praca serca przyspieszona, lekki wzrost ciÅ›nienia. NastÄ™puje odwodnienie organizmu, stÄ…d roÅ›nie wilczy apetyt i silne pragnienie. Ogólnie rzecz biorÄ…c w upojeniu haszyszem nastÄ™pujÄ… trzy fazy. Pierwsze objawy psychiczne to lekkie podniecenie i zalÄ™knienie. PoczÄ…tkowy niepokój (u poczÄ…tkujÄ…cych) nagle przechodzi w euforiÄ™, wesoÅ‚ość, ataki Å›miechu. Potem pojawia siÄ™ uczucie euforii, bÅ‚ogie odprÄ™\enie i rozkosz, leniwa, ulegÅ‚a \yczliwość, spowodowana nerwowym rozluznieniem. Ten wÅ‚aÅ›nie etap zostaÅ‚ odnotowany w relacji Herodota ( Scytowie ryczeli z zadowolenia ). Jak wynika z relacji Baudeleire a po pierwszej fazie wesoÅ‚oÅ›ci nastÄ™puje moment uspokojenia, potem uczucie chÅ‚odu w koÅ„czynach i wielkie osÅ‚abienie wszystkich czÅ‚onków ( rÄ™ce jak z waty ), poczucie ogÅ‚upienia i oszoÅ‚omienia. Dalsze zmiany to - rozszerzenie siÄ™ zrenic i rozpÅ‚yniÄ™cie siÄ™ oczu w ekstazie, bladość twarzy, zaciskanie siÄ™ warg i ich zapadanie w gÅ‚Ä…b jamy ustnej, krótki, szybki oddech, Å›ciÅ›niÄ™te gardÅ‚o, podniebienie wysycha z pragnienia, leniwy bÅ‚ogostan, gÅ‚Ä™bokie, chrapliwe westchnienia, od czasu do czasu mimowolny dreszcz. Lekarz, specjalista od uzale\nieÅ„ narkotykowych, S. P .Petrović (1988), stwierdza, \e równoczeÅ›nie ze zmianami fizycznymi nastÄ™puje przeistoczenie postrzegania czasu i przestrzeni, rozproszenie uwagi, myÅ›lenie fragmentaryczne i zaburzenia pamiÄ™ci. Znika poczucie wÅ‚asnego ja, staje siÄ™ ono zale\ne jest od sugestii zewnÄ™trznej. WiÄ™ksze dawki haszyszu powodujÄ… wystÄ™powania oznak depersonalizacji, gdy\ osobnik intoksykowany zatraca kontakt emocjonalny z otaczajÄ…cym go Å›wiatem. PojawiajÄ… siÄ™ u niego znieksztaÅ‚cenia wzrokowe, halucynacje i myÅ›li paranoidalne. Wszystkie te doznania ( wrzenie wyobrazni ) opisali z wÅ‚asnych doÅ›wiadczeÅ„ poeci i pisarze (m.in. Baudelaire; Gautier; Huxley). WystÄ™puje tak\e zjawisko mikro- i makropsji . Niektórzy haszyszyÅ›ci relacjonujÄ… równie\ wra\enie unoszenia siÄ™ w powietrzu lub pÅ‚ywania na falach . Dla osobników archaicznych, bÄ™dÄ…cych typem homo religiosus , owe prze\ycia dostarczaÅ‚y materiaÅ‚u do tworzenia magicznych szamaÅ„skich Å›wiatów. Na koniec dodajmy opiniÄ™ cytowanego lekarza, który obserwowaÅ‚ równie\ czÄ™sto wystÄ™pujÄ…ce u pacjentów - narkomanów ostre reakcje psychotyczne. WÅ›ród specjalistów uwa\a siÄ™, \e narkotyk ten jest swego rodzaju katalizatorem powodujÄ…cym uzewnÄ™trznienie siÄ™ skÅ‚onnoÅ›ci psychotycznych, które dany czÅ‚owiek nosi w sobie. Osoby wra\liwe sÄ… szczególnie podatne na dodatkowe stresy jakie atakujÄ… funkcje psychiczne w przypadku narkotyków zmieniajÄ…cych stany Å›wiadomoÅ›ci. Permanentne nadu\ywanie haszyszu przez nie mo\e spowodować silne zaburzenia psychomotoryczne i funkcje poznawcze. Haszysz bowiem wywoÅ‚uje Å›rednie a niekiedy wrÄ™cz silne uzale\nienie psychiczne, natomiast uzale\nienie fizyczne jest znikome. Nie wywoÅ‚uje on oznak gÅ‚odu fizycznego. PODSUMOWANIE. Badania nad u\ytkowaniem Å›rodków psychoaktywnych przez spoÅ‚ecznoÅ›ci neolitycznych kultur zwiÄ…zanych z ideÄ… megalitycznÄ… sÄ… dopiero rozpoczÄ™te. Bez wÄ…tpienia problem ten istniaÅ‚ i odgrywaÅ‚ istotne znaczenie w \yciu religijnym i obrzÄ™dowoÅ›ci. DoÅ›wiadczenia odmiennych stanów Å›wiadomoÅ›ci typowych zarówno dla szamanizmu, jak wykorzystywanych w staro\ytnych kultach misteryjnych i tajemnych zwiÄ…zkach religijnych odsÅ‚aniaÅ‚y mistom inny, niewidzialny dla zwykÅ‚ych ludzi Å›wiat duchów, demonów i bogów. Bez wÄ…tpienia miaÅ‚y wielki wpÅ‚yw na powstawanie ró\nych koncepcji zaÅ›wiatów i \ycia po \yciu , w tym wierzeÅ„ w reinkarnacjÄ™. Problem szamanizmu w epoce kamienia jest sygnalizowany w licznych opracowaniach. Nie ma tu miejsca na jego poruszanie, choć wiÄ…\e siÄ™ on dość Å›ciÅ›le z tematem tej pracy. Szereg znalezisk (m.in. bÄ™bnów glinianych w grobach i na terenie osad) i symboli wskazuje, i\ szamaÅ„skie techniki osiÄ…gania transu istniaÅ‚y równie\ w kulturach megalitycznych Europy. W obrzÄ…dku pogrzebowym tej formacji czytelne sÄ… równie\ poÅ›miertne inicjacje zmarÅ‚ych typu szamaÅ„skiego pod patronatem Wielkiej Matki . Pytania o pierwotne centrum produkcji opium w Europie, drogi i czas rozprzestrzenienia siÄ™ ró\nych Å›rodków psychoaktywnych w neolicie, ich wpÅ‚ywu na ówczesne \ycie religijne, wymianÄ™ miÄ™dzygrupowÄ…, ekonomiÄ™, medycynÄ™ i procesy spoÅ‚eczne, pozostajÄ… otwarte i czekajÄ… na dalsze specjalistyczne badania i wiarygodne, wyczerpujÄ…ce odpowiedzi. Spis rycin: Ryc. 1. Makówki. Ryc. 2. Gliniane flasze z kryzÄ…. a - Dania ; b- Forum, ksp. Brondum, Jutlandia, Dania; c- Fyen, Dania lub Fünen, d.- Skjerngaard, ksp. Skjern, Jutlandia, e- Ohlsdorf, ksp.Eppendorf, Holstein ; f- Sillehoel, ksp.Loit, kr. Apenrade ( Szlezwig); g- Schleswig-Holstein; h- Weibüll, kr. Hadersleben , Schleswig lub Vedbol, Haderslev Oster Amt, Jutlandia. a- wg. Monteliusa (1895), b-d, h- M. Hoernesa (1925),e-h- G. Kossiny (1922). Ryc. 3. Gliniane flasze z kryzÄ…. Kultura pucharów lejkowatych. a- Klementowice, pow. PuÅ‚awy, gr. 2 ; b- Klementowice, pow. PuÅ‚awy, st. XIII, gr. 1 ; c- Klementowice, pow. PuÅ‚awy, st. XIV, gr. 5;d- Ćmielów, Gawroniec , j. 6; e-. Klementowice, pow. PuÅ‚awy, st. XIV, gr. 5. a- wg M. Halickiego (1970), b, c, e - wg A. Uzarowicz (1968 i in.); d- Z. PodkowiÅ„skiej (1950). Ryc. 4. Fajki gliniane. Kultura pucharów lejkowatych. a- Ćmielów, st. Gawroniec, b- ZÅ‚ota st. Nad Wawrem. a- wg. Z.PodkowiÅ„skiej (1950), b- B.Matraszek (1999-2001). Ryc. 5. Pierwsze gliniane kieliszki. Kultura zÅ‚ocka. ZÅ‚ota, st. Nad Wawrem i Grodzisko I, jama 207. Wg. Z.PodkowiÅ„skiej (1953). Fot. 6.- Gliniane flasze z kryzÄ…. Kultura pucharów lejkowatych. Klementowice, pow. PuÅ‚awy. Zbiory PMA w Warszawie. Fot. S.Szwarc- Bronikowski. Fot. 7.- Gliniane fajki ze ZÅ‚otej st. Nad Wawrem i Ćmielowa , st. Gawroniec, woj. Å›wiÄ™tokrzyskie. Kultura pucharów lejkowatych. Fot. S. Szwarc- Bronikowski. Fot. 8. Gliniany minojski idol - Wielka Bogini - z Gazi na Krecie. Wg P. Nenciniego (1997). Fot. 9. Bogini Ceres z atrybutami, m.in. z makiem. Relief Tellus z rzymskiego Ara Pacis Augustae. Wg P.Nenciniego (1997).