TECHNOLOGIE Adam Krajewski technolog drewna, SGGW Warszawa Jan Perkowski fizyk, Politechnika ódzka, ódę KONSERWACJA ZABYTKÓW Z UYCIEM PROMIENI GAMMA PIóTNACIE LAT BADAĄ I PRAKTYKI W POLSCE hemiczne Ęrodki ochrony drewna uŻywane do Stan badał nad zastosowaniem Cdezynsekcji tego materia"u, oprócz niewątpli- promieni gamma do konserwacji wych zalet, wykazują równieŻ wiele wad. Nasuwa to zabytków od wielu lat pokus sigania po fizyczne metody kon- serwacji drewna, niepowodujące chemizacji Ęrodo- Badania nad zwalczaniem ksylofagicznych owa- wiska Życia cz"owieka. Od lat 30. XX w. w Danii dów zosta"y zapoczątkowane i konsekwentnie roz- 1 i Niemczech z powodzeniem stosuje si na duŻą skal wijane w Wielkiej Brytanii przez Bletchly ego . termiczne zwalczanie spuszczela pospolitego (Hylo- Przeprowadzono je przede wszystkim na miazgowcu trupes bajulus L.) w więbach dachów przy uŻyciu brunatnym (Lyctus bruneus Steph.) oraz niektórych gorącego powietrza. Zabieg ten w wielu przypadkach stadiach rozwojowych ko"atka domowego (Anobium jest zbyt brutalny, aby moŻna go by"o uŻy do de- punctatum De Geer) i tykotka pstrego (Xestobium zynsekcji obiektów o z"oŻonej strukturze materia"o- rufovillosum De Geer). wej, zw"aszcza drewna polichromowanego i pokry- Nastpnie w wielu publikacjach, w których nie tego z"oceniami. Po II wojnie Ęwiatowej zaistnia"a zamieszczono wyników badał ani kryteriów skutecz- moŻliwoĘ uŻycia do tego celu promieni gamma. noĘci oceny dzia"ania, zaczto podawa róŻne dawki, W odróŻnieniu od tzw. sterile insects (males) tech- zalecane do dezynsekcji drewna. Najprawdopodobniej nique, stosowanej do eliminacji szkodników w maga- dokonując interpretacji badał Bletchly ego, Bors zynach, na polach i w sadach, w omawianej metodzie poda", Że dawka 0,4-0,6 kGy powoduje ca"kowite 2 stosuje si dawki na tyle duŻe, aby jak najszybciej wytpienie larw i imagines chrząszczy . Powo"ując spowodowa Ęmier zwalczanego gatunku, a jedno- we Francji program NUCLEART, nie podjto badał czeĘnie poniŻej wielkoĘci mogącej spowodowa nad wielkoĘcią dawek potrzebnych do uĘmiercania 3 uszkodzenia materia"ów wystpujących w zabytku. ksylofagicznych owadów . Dokonano natomiast in- Metoda ta ma wiele zalet. NaleŻą do niej: szybkoĘ terpretacji badał Bletchly ego, okreĘlając dawk do 4 zabiegu, niezawodnoĘ, prostota wykonania, absolut- dezynsekcji drewna na 0,25-0,5 kGy . Nie ujawniając na czystoĘ, moŻliwoĘ wykonania zabiegu na obiek- metodyki badał (jeĘli takie by"y w ogóle prowadzo- tach o z"oŻonym sk"adzie materia"owym oraz mo- ne), Michailov poda" z kolei informacj o konieczno- ŻliwoĘ dzia"ania bez rozpakowywania obiektu. Ęci uŻycia dawki 3,2 kGy do zwalczania spuszczela 5 Niewątpliwym problemem jest uŻycie substancji domowego (Hylotrupes bajulus L.) w drewnie . 60 137 radioaktywnej (kobalt Co i cez Cs) w bardzo Jednak na podstawie skutków praktycznego za- specjalistycznych urządzeniach, obs"ugiwanych przez stosowania promieni gamma do dezynsekcji Neues specjalne, profesjonalne ekipy pracowników. Palais w Poczdamie Sanssouci, krytycznie ocenio- Stosując promienie gamma moŻna, w sposób po- no dzia"anie 0,55 KGy, jako dawki nieuwalniającej dobny jak przy dezynsekcji, zabija bakterie i grzyby ca"kowicie drewna od larw ko"atków po 17 miesią- 6 niszczące cenne obiekty oraz wzmacnia struktural- cach od zabiegu . Bardzo szybkie skutki w Neues nie drewno zabytków, w tym równieŻ znaleziska ar- Palais spowodowa"a dopiero dawka 3,07 kGy. cheologiczne. W tym ostatnim przypadku konsoli- Tymczasem w Czechach Urban i Justa uznali, za do- dacja drewna po"ączona jest ze stabilizacją wy- niesieniami francuskimi, Że dawki 0,25-0,5 kGy wy- miarową i opiera si na uŻyciu monomerów. Tylko starczą do uwolnienia napromieniowanego obiektu w przypadku strukturalnego wzmacniania drewna, od wszystkich stadiów rozwojowych ksylofagicz- 7 uŻywając polimeryzowanych radiacyjnie monome- nych owadów . Co wicej, przyjli, Że w zbiorach rów, nie moŻna mówi o szybkoĘci, czystoĘci i wy- Muzeum Regionu Centralnych Czech w przybliŻeniu konaniu zabiegu bez rozpakowywania obiektu. ok. 50-60% eksponatów jest poraŻonych przez ko- Promienie gamma stosowane są w Polsce do kon- "atki i inne szkodniki i wymaga dezynsekcji za pomo- serwacji zabytków od ok. 15 lat. Warto zatem doko- cą promieni gamma. na próby podsumowania: co zrobiliĘmy w sferze ba- Metodyczne badania nad dezynsekcją drewna dał i praktyki, co pozosta"o zaniedbane, jak wyglą- rozpoczto w Polsce z początkiem lat 90. XX w. damy na tle dokonał innych krajów? Pomimo przerw, prowadzono je konsekwentnie przez 209 blisko dekad. Oprócz doĘwiadczeł na spuszczelu dopuszczają stosowanie dawek do 8 kGy, inni uwa- pospolitym i dwóch ksylofagicznych gatunkach z ro- Żają, Że uszkodzenia mogą powodowa juŻ dawki 8 dziny ko"atkowatych , doĘwiadczeniami objto nie- nieprzekraczające 3 kGy. Jeszcze mniej wiadomo 9 które szkodniki papieru, tkanin, skór i futer . Badania o dawkach dopuszczalnych dla tekstyliów i skóry. zosta"y przeprowadzone we wspó"pracy PP PKZ Od- dzia" Badał i Konserwacji (nastpnie SGGW, Wy- Stan praktyki uŻycia promieni gamma dzia" Technologii Drewna) z VII Zak"adem Instytutu do konserwacji zabytków w Polsce Chemii i Techniki Jądrowej w Warszawie. Prace kon- tynuowano póęniej we wspó"pracy z Midzyresorto- Po analizach podjtych w 1969 r. przez Francuską wym Instytutem Radiacyjnym Politechniki ódzkiej. Komisj ds. Energii Atomowej uruchomiono we Zestawienie dawek w piĘmiennictwie zagranicznym Francji program NUCLEART, mający zapewni wy- i polskim, zalecanych do dezynsekcji, dezynfekcji korzystanie energii jądrowej dla potrzeb konserwacji i polimeryzacji monomerów, przedstawiono w tabeli 1. 20 zabytków . Pierwsze prace w tym zakresie we Francji Znacznie trudniej o wzmianki dotyczące dawek podją" de Nadaillac (Nadaillac) w Centrum Badał zalecanych do dezynfekcji drewna. MoŻna je znaleę Nuklearnych (CEA) w Grenoble. Od tej pory insty- 10 w stosunkowo nielicznych publikacjach . Nie mają tucje odpowiadające za te prace ulega"y wielokrot- one jednak charakteru ujawnienia wyników meto- nym przeobraŻeniom. W 1996 r. sprawami tymi zaj- 11 dycznych badał, z wyjątkiem doĘwiadczeł Borsa . mowa"a si Regionalna Pracownia Konserwacyjna Nie uda"o si równieŻ odnaleę wzmianek o bada- NUCLEART, skupiająca licznych partnerów, m.in. niach krajowych nad tym zagadnieniem. Wymagane CEA oraz Ministerstwo Kultury i Samorządów dawki są tu wiksze niŻ w przypadku zwalczania Terytorialnych (region Rodan Alpy i miasto Gre- owadów. W publikacjach poĘwiconych dezynfekcji 21 noble) . Dotychczas we Francji poddano napromie- drewna na ogó" zwraca si uwag na moŻliwoĘ niowaniu kilkaset obiektów reprezentujących mokre obniŻenia dawek, poprzez podniesienie temperatury drewno archeologiczne od neolitu po XVIII w., kilka- 12 obiektu do dwudziestu kilku, trzydziestu kilku lub set obiektów reprezentujących suche drewno (rzeęby, 13 nawet 40-50C . Natomiast pomys" zwikszenia wil- meble, zabytki etnograficzne itp.), mumi Ramzesa gotnoĘci powietrza do 95% w trakcie podgrzewania II, róŻnego rodzaju rzeęby kamienne: g"owice ko- napromieniowanych pleĘni niszczących papier wyda- 22 lumn, stelle i inne znaleziska archeologiczne . 14 je si co najmniej kontrowersyjny . Za"oŻenia technologiczne dokonane we Francji Badania nad strukturalnym wzmacnianiem drew- przyjto w latach 80. ub.w. w ówczesnej Czecho- na zabytków, nazywanym równieŻ konsolidacją lub s"owacji. W Muzeum rodkowych Czech w Rozto- petryfikacją, zosta"y podjte w Grecji i we Francji. kach ko"o Pragi uruchomiono komor jonizacyjną, 15 Mavroyannakis w 1982 r. zaprezentowa" wyniki grec- z zastosowaniem kobaltu 60Co, gdzie w szczytowym kich badał stabilizacji wymiarowej i strukturalnego okresie, ok. po"owy lat 80. XX w., poddawano de- wzmacniania mokrego drewna archeologicznego. 23 zynsekcji nawet 1850 obiektów w skali rocznej . Stwierdzi" wystpowanie powaŻnego problemu, zwią- W obu krajach pos"ugiwano si kobaltem 60Co. zanego z wydzielaniem duŻej iloĘci ciep"a w czasie W tym samym czasie w ówczesnej NRD przepro- polimeryzacji takich substancji (80C w przypadku wadzono, za pomocą promieni gamma, pierwszą octanu winylu i 145C w przypadku metakrylanu (i jak dotąd jedyną) dezynsekcj in situ w obiekcie metylu). architektonicznym przy uŻyciu mobilnego urządze- Napromieniowanie ze ęróde" stosowanych przy 24 nia HWK-3, zawierającego cez 137Cs . Zaletą ęróde" konserwacji zabytków nie powoduje wzbudzania kobaltowych jest niŻsza cena i metaliczna posta izo- radioaktywnoĘci drewna i innych niekorzystnych topu. Wadą jest stosunkowo krótki okres pó"trwania. zmian, przynajmniej w granicach stosowanych da- Łród"a cezowe ze wzgldu na niŻszą energi kwan- wek. Wprawdzie Beck poda" informacj, Że drewno tów mogą by os"aniane uranem, co zmniejsza ga- brzozy po dawce 40 kGy wykazuje mniejszą odpor- 16 baryty urządzeł. Natomiast posta chemiczna, "atwo noĘ na zgniatanie , ale Detanger i inni uznali, Że rozpuszczalny chlorek cezu, stwarza wiksze zagro- dawka 50 kGy nie powoduje Żadnych zmian fizycz- 25 Żenie w przypadku rozszczelnienia os"ony . nych drewna, a zmiany w wyglądzie zachodzą do- 17 Zainteresowanie uŻyciem promieni gamma do piero po dawce 1 MGy . Raczkowski i Fabisiak, pos"u- konserwacji zabytków znalaz"o oddęwik w pol- gujący si równieŻ kobaltem 60Co, piszą o tej dawce jako progowej, od której pojawia si kruchoĘ drew- skim piĘmiennictwie konserwatorskim od lat 80. 26 18 XX w. Znalaz"o ono wyraz w praktycznym uŻyciu na w wyniku amorfizacji celulozy . Dawki stosowane promieni gamma do konserwacji wielu zabytków, do dezynsekcji, w granicach wielkoĘci 0,5 -75 kGy przepro-wadzonej w Midzyresortowym Instytucie powodują zwikszenie wartoĘci pokarmowej drewna sosny dla larw spuszczela. W przypadku drewna Techniki Radiacyjnej Politechniki ódzkiej, posi- Ęwierka dawki takie mieszczą si w granicach 2,5- adającym komor jonizacyjną z urządzeniem zaw- 19 60 -50 kGy . Pewne obawy wzbudza dzia"anie promieni ierającym kobalt Co. Zestawienie tych obiektów gamma na papier. Autorzy niektórych publikacji zamiesz-czono w tabeli 2. 210 TECHNOLOGIE WikszoĘ pozycji to obiekty drewniane, podda- Ostania dekada XX w. przynios"a bardzo duŻy wane przede wszystkim dezynsekcji. Zastosowane postp w badaniach i praktycznym wykorzystaniu dawki są dobrane do zwalczania ksylofagicznych ko- promieni gamma do konserwacji zabytków w Polsce. "atkowatych (Anobiidae), zgodnie z nowszymi zale- Zw"aszcza w dziedzinie dezynsekcji drewna moŻemy ceniami w literaturze polskiej i niemieckiej. W takich poszczyci si sporymi osiągniciami. ZauwaŻa si przypadkach nie ma specjalnych problemów, gdyŻ natomiast potrzeb wnikliwszych badał nad dezyn- stan badał jest zaawansowany, a wymagane dawki fekcją róŻnych materia"ów, zw"aszcza papieru, teks- stosunkowo niezbyt wysokie. tyliów i skóry, wobec pojawiania si potrzeby zwal- Wiksze problemy stwarzają zabiegi dezynsekcji. czania mikroorganizmów na bardzo licznych obiek- Wymagane są tu znacznie wyŻsze dawki, a stan za- tach zawierających takie materia"y. awansowania badał nie jest wystarczający. Kamieł jedynie raz poddany zosta" dezynfekcji. I tu bez wik- szych komplikacji dawk moŻna by"o dobra do zak"a- danego mikroorganizmu i rodzaju tworzywa. Uwag zwracają jednak dwie pozycje zbiorcze: ksiąŻki z Bi- blioteki G"ównej Politechniki ódzkiej i 60 tys. sztuk obuwia więniarskiego z Pałstwowego Muzeum na Majdanku. Zw"aszcza w przypadku ksiąŻek zastoso- Dr hab. Adam Krajewski, prof. SGGW, jest pracowni- wana dawka musia"a by kompromisem midzy kiem tej uczelni od 1996 r., specjalizuje si w ochronie zaleceniami dotyczącymi zwalczania mikroorganiz- drewna zabytków przed ksylofagicznymi owadami. mów a zaleceniami ostroŻnoĘci w stosunku do papie- ru. W konsekwencji by"a doĘ niska 6 kGy wobec Dr inŻ. Jan Perkowski, absolwent Wydzia"u Chemicznego zalecanych 15-18 kGy. W stosunku do skóry i teks- Politechniki ódzkiej, jest pracownikiem Midzyresorto- tyliów w obuwiu zastosowano juŻ znacznie wikszą wego Instytutu Techniki Radiacyjnej P. Od kilkunastu dawk 19,4 kGy, wobec braku w piĘmiennictwie lat bada i propaguje moŻliwoĘ wykorzystania techniki sygna"ów ostrzegawczych odnoĘnie napromieniowa- radiacyjnej w konserwacji zabytków. Zajmuje si m.in. nia takich materia"ów duŻymi dozami promieni radiacyjną metodą dezynfekcji obiektów wykonanych gamma. z drewna, piaskowca, skóry i papieru. Przypisy 1. J. D. Bletchly, Some laboratory investigations on the eradication 6. M. Br, G. Kerner, W. Khler, W. Unger, Die Bekmpfung of wood-boring insects by gamma radiation, (w:) Proceedings of holzzerstrender Insekten mit ionisierender Strahlung, Neue Xth Congress of Entomology, vol. 4, Montreal 1956, s. 385- 389; Museums Kunde , 1983, nr 4, s. 208-215; W. Unger, Mglichkei- tenŻe, The effect of gamma-radiation on some wood-boring insects, ten zur Bekmpfung holzzerstrender Insekten durch physika- Annals of aplied Biology , nr 49, s. 362-370; tenŻe, Effects on sub- lische Methoden, Holztechnologie , 1984, nr 5, s. 264-269. sequent generations after gamma-irradiaton of larvae of Lyctus 7. J. Urban, P. Justa, Conservation by gamma radiation: the Museum brunneus (Steph.) (Coleoptera Lyctidae), Annals of aplied of Central Bohemia in Roztoky, Museum , 1986, nr 151, s. 165- Biology , nr 50, s. 661-667; J. D. Bletchly, R. C. Fisher, Use of 167. gamma radiation for the destruction of wood-boring insects, Nature , vol. 179, nr 4561, s. 670. 8. A. Krajewski, Zwalczanie owadów szkodników technicznych drewna za pomocą promieni gamma, (w:) Ochrona drewna 2. J. Bors, La supression des dammages aux bois par des radiations XV Sympozjum, Warszawa 1990, s. 23-29; A. Krajewski, Wyko- ionisantes, (w:) Symposium on the Weathering of Wood rzystanie promieni gamma do ochrony zabytków, Ochrona Za- 8-11.06.1969, International Council of Monuments and Sites, bytków , 1991, nr 2, s. 104-111; A. Krajewski, Ochrona zabytko- Ludwigsburg, Germany 1969, s. 69-76. wych obiektów drewnianych przed grzybami i owadami, Prze- 3. R. Ramiere, Konserwacja dzie" sztuki promieniami gamma we mys" Drzewny , 1992, nr 3, s. 26-32; A. Krajewski, Z badał nad Francji, (w:) Materia"y konferencyjne Ogólnopolskiego Sympoz- zwalczaniem promieniami gamma owadów niszczących zabytki jum w odzi 23-24 kwietnia 1996 r. Technika radiacyjna i izo- i muzealia, Cz. 1., OdpornoĘ róŻnych stadiów rozwojowych, topowa w konserwacji zabytków , ódę 1996, s. 68-88. Ochrona Zabytków , 1996, nr 4, s. 395-408; A. Krajewski, Z ba- 4. B. Detanger, R. Ramiere, C. de Tassigny, R. Eymery, L. de Na- dał nad zwalczaniem promieniami gamma owadów niszczących daillac, The treatment of wooden objects, Revue Bois et Forets des zabytki i muzealia, Cz. 2., OdpornoĘ róŻnych gatunków, Ochro- Tropiques , 1974, nr 154, s. 59-62. na Zabytków , 1997, nr 1, s. 47-55; A. Krajewski, Fizyczne metody dezynsekcji drewna dóbr kultury, Warszawa 2001; A. Krajewski, 5. A. Michailov, Conservation of fretwork and carved wood, (w:) W. Stachowicz, Zwalczanie promieniami gamma owadów niszczą- Preprints of the Contributions to the New York Conference on Conservation of Stone and Wooden Objects, 7-13 June 1970, cych drewno zabytków, Postpy Techniki Jądrowej , 2003, vol. 46, second edition, vol. 2, London 1971. z. 2, s. 6-35. 211 9. A. Krajewski, Z badał nad zwalczaniem promieniami gamma 19. G. Becker, Der Einfluss des Eiweiss-Gehaltes von Holz auf das owadów niszczących zabytki i muzealia, Cz. 2., OdpornoĘ róŻ- Hausbocklarven-Wachstum, Zeitschrift fr Angewandte Ento- nych gatunków, Ochrona Zabytków , 1997, nr 1, s. 47-55; mologie , 1963, s. 368-390. A. Krajewski, W. Stachowicz, Zwalczanie promieniami gamma owadów niszczących zabytkowe tkaniny, materia"y we"nopochod- 20. Anonim, Cultural Heritage and nuclear conservation, NU- ne, futra i muzealne zbiory zoologiczne, Postpy Techniki Jądro- CLEART, Grenoble, s. 3. wej , 2003, vol. 46, z. 4, s. 36-44. 21. R. Ramiere, jw. 10. W. Beck, L emploi des radiations ionisantes pour l assainis- sement du bois ancien, (w:) Symposium on the Weathering of 22. Anonim, jw.; B. Detanger, R. Ramiere, C. de Tassigny, R. Ey- Wood 8-11.06.1969, International Council of Monuments and mery, L. de Nadaillac, jw.; A. Ginier-Gillet, M.-D. Parchas, R. Ra- Sites, Ludwigsburg, Germany 1969, s. 53-68; J. Bors, jw.; B. De- miere, Q.K. Tran, Methodes de conservation developpees au Centre tanger, R. Ramiere, C. de Tassigny, R. Eymery, L. de Nadaillac, d Etude et Traitement des Bois Gorgre d Eau (Grenoble France): jw.; P. Justa, Zastosowanie techniki radiacyjnej w Muzeum Re- impregnation par une resine radiodurcissable et lyophilisation, gionu Centralnych Czech, (w:) Materia"y konferencyjne Ogólno- (w:): Proceedings of the 2nd ICOM Waterlogged Wood Working polskiego Sympozjum w odzi 23-24 kwietnia 1996 r. Technika radiacyjna i izotopowa w konserwacji zabytków , ódę 1996, Group Conference, Grenoble 1984, s. 125-137. s. 89-94. 23. J. Urban, P. Justa, jw. 11. J. Bors, jw. 24. M. Br, G. Kerner, W. Khler, W. Unger, jw.; W. Unger, jw. 12. Ibidem. 25. W. Bogus, Zasady dzia"ania izotopowych urządzeł radia- 13. P. Justa, jw. cyjnych, (w:) Materia"y konferencyjne Ogólnopolskiego Sympo- 14. Ibidem. zjum w odzi 23 - 24 kwietnia 1996 r. Technika radiacyjna i izo- 15. E.G. Mavroyannakis, Ageing of reinforcedd anncient water- topowa w konserwacji zabytków , ódę 1996, s. 7-14. logged wood by gamma ray methods, (w:) Proceedings of the ICOM Waterlogged Wood Working Group Conference, ICOM, 26. A. Krajewski, 1991, jw.; A. Krajewski, 1996, jw.; A. Krajewski, Ottawa 1982, s. 263-266. 1997, jw.; A. Krajewski, 2001, jw.; D. Mączyłski, Zastosowanie 16. W. Beck, jw. promieniowania gamma w dziedzinie konserwacji zabytków, Ochrona Zabytków , 1985, nr 4, s. 311-314.; J. Perkowski, 17. B. Detanger, R. Ramiere, C. de Tassigny, R. Eymery, L. de Nadaillac, jw. W. Pkala, Promieniowanie dla zabytków, Spotkania z Zabytka- mi , 1995, nr 1, s. 41-42, ; W. Pkala, J. Perkowski, Technika ra- 18. J. Raczkowski, E. Fabisiak, GstoĘ Ęcian komórkowych drew- diacyjna, Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzie" Sztuki , na sosny, poddanego dzia"aniu promieniowania gamma, (w:) Ochrona drewna XV Sympozjum, Warszawa 1990, s. 16-22. 1993, vol. 4, nr 3-4, s. 4-6. CONSERVATION OF MUSEAL OBJECTS BY USE OF GAMMA RAYS THE 15 YEARS OF INVESTIGATION AND PRACTICE IN POLAND he incidents of control of wood boring insects IIRT is sole post in Poland which made radiation T and incidents of wood, stone, paper and fabrics operations for museal objects. disinfection made in Interdepartment Institute of Radiation doses used in IIRT and foreign posts Radiation Technique of Technical University in ódę are compared. The conditions of investigations and are combined. practice in Poland are summarized. 212 TECHNOLOGIE Tabela 1. Zalecane dawki promieni gamma do róŻnych zabiegów konserwacji zabytków Dezynsekcja drewna i innych materia"ów Zwalczany gatunek owada Dawka zalecana w Polsce Dawki zalecane w innych krajach Ko"atek domowy (Anobium 2-3 kGy (Krajewski 1997, 2001) Francja i Czechy: punctatum De Geer) 0,25-0,5 kGy (Detanger i inni 1974, i inne ko"atkowate niszczące Urban i Justa 1985) drewno (Anobiidae) Niemcy: 3,07 kGy (Unger 1984) Spuszczel pospolity 0,5-2 kGy (Krajewski 1997, 2001) Bu"garia: 3,2 kGy (Michailov 1971) (Hylotrupes bajulus L.) Miazgowce (Lyctus sp.) brak badał w Polsce W. Brytania: 0,72-1,5 kGy, (Bletchly 1961) ywiak chlebowiec 1-3 kGy (Krajewski 1997) brak danych (Stegobium paniceum L.) Mole (Tineidae) 2-3 kGy (Krajewski 1997) brak danych Mrzyki (Anthrenus sp.) 1-3 kGy (Krajewski 1997) brak danych Dezynfekcja drewna PrzynaleŻnoĘ systematyczna Dawka zalecana w Polsce Dawki zalecane w innych krajach grzybów Grzyby domowe: nie znaleziono wyników 2-3 kGy (Bors 1969) oryginalnych badał omowy Serpula Stroczek d 6,4 kGy (Bors 1969), w piĘmiennictwie konserwatorskim lacrymans (Wulf.: Fr.) 2 kGy przy 26C (Bors 1969), Schroet (grzybnia) Gnilica mózgowata 2 kGy przy 34C (Bors 1969) Coniophora puteana (Schum.: Fr.) Karst. (grzybnia) Mikroskopijne grzyby: nie znaleziono wyników 15 kGy (Beck 1969) Aspergillus niger (zarodniki) oryginalnych badał 18 kGy (Detanger i inni 1974) najbardziej odporne pleĘnie w piĘmiennictwie konserwatorskim Strukturalne wzmacnianie drewna Polimeryzowane monomery Dawka zalecana w Polsce Dawki zalecane w innych krajach nie znaleziono wyników oryginalnych Grecja (Mavroyannakis 1982): Metakrylan metylu badał w piĘmiennictwie 25-30 kGy, octan winylu konserwatorskim 20 kGy, nie znaleziono wyników oryginalnych Francja (Ginier-Gillet i inni 1984): Styren badał w piĘmiennictwie powyŻej 20 kGy (Ginier-Gillet konserwatorskim i inni 1984) 213 Tabela 2. Dotychczasowe zastosowanie promieni gamma do konserwacji zabytków w Polsce Obiekt i jego pochodzenie Tworzywo Zakres Dawka, Rok obiektu dzia"ania nierównomiernoĘ dawki Meble ze sklepu Wedla, drewno dezynsekcja 2 kGy 1990 pensjonat Deja Vu w odzi O"tarz z kaplicy cmentarnej w RząĘni, drewno dezynsekcja 10 kGy, 1993 woj. "ódzkie i dezynfekcja 15% O"tarz Matki Boskiej z koĘcio"a drewno dezynsekcja 2 kGy 1995 w Kurowicach, woj. "ódzkie Meble z pokoju W. Reymonta, drewno dezynsekcja 2 kGy 1998 Muzeum Historii Miasta odzi Rzeęba gotycka Matki Boskiej drewno dezynsekcja 2 kGy, 1999 z Dzieciątkiem (1. po". XV w.), 12% Muzeum Archidiecezjalne w odzi Skrzyd"a tryptyku z Rosochy drewno dezynsekcja 2 kGy 1999 k. Moszczenicy (pocz. XVI w.), Muzeum Archidiecezjalne w odzi Zabytkowa komoda, w"asnoĘ prywatna drewno dezynsekcja 2 kGy 2000 Madonna z Dzieciątkiem, piaskowiec dezynfekcja 30 kGy, 2001 Muzeum Narodowe w Warszawie zwalczanie 20% bakterii siarkowych 60 tys. sztuk obuwia więniarskiego skóra, tekstylia dezynfekcja 19,4 kGy, 2001 w 600 workach, Pałstwowe Muzeum 7,5% na Majdanku Rzeęby Ęw. Franciszka, Ęw. Antoniego drewno dezynsekcja 2 kGy 2002 i Ęw. Anny, Archikatedra w odzi KsiąŻki z Biblioteki G"ównej papier dezynfekcja 6 kGy 2002 Politechniki ódzkiej Rzeęba Ęw. Jana Nepomucena, drewno dezynsekcja 2 kGy, 2003 Muzeum Archidiecezjalne w odzi 12,5% 214