234 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 234-242
Dlaczego zażywają środki psychoaktywne? Cz. II. Wybrane
teorie uzależnień
Why do they use psychoactive drugs? Part II. Selected theories of addiction
Marek Motyka 1,2/, Jerzy T. Marcinkowski 3,4/
1/
Sekcja Terapii Uzależnień, Wojewódzki Podkarpacki Szpital Psychiatryczny im. prof. Eugeniusza Brzezickiego w Żurawicy
2/
Wydział Socjologiczno-Historyczny, Uniwersytet Rzeszowski
3/
Zakład Higieny, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
4/
Wydział Studiów Społecznych, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Poznaniu
Artykuł prezentuje współczesne przyczyny sięgania po środki psychoaktywne, The paper presents the contemporary causes of use of psychoactive
oparte o wybrane teorie uzależnień, wraz z podanymi przykładami ich substances, based on selected theories of addiction, along with the
występowania we współczesnym świecie. W opisie determinantów używania examples of their occurrence in the modern world. The description of
narkotyków wykorzystano koncepcje uznanych badaczy spoza naszego contemporary determinants of drug use presents theories of international
kraju: Èmile Durkheima, Roberta Mertona, Alberta Bandury, Judith T. researchers: Emile Durkheim, Robert Merton, Albert Bandura, Judith T.
Brock, Travisa Hirshi i Marca LeBlanca, Richarda A. Clowarda i Lloyda E. Brock, Travis Hirshi and Marc LeBlanc, Richard A. Cloward and Lloyd E.
Ohlina, Howarda Beckera, Jean-Francois Lyotarda, Jean Baudrillarda oraz Ohlin, Howard Becker, Jean-Francois Lyotard, Jean Baudrillard, as well as
obserwacje przedstawicieli naszego kraju: Zygmunta Baumana, Czesława observations of Polish researchers: Zygmunt Bauman, Czeslaw Cekiera,
Cekiery, Mariusza Jędrzejko, Piotra Jabłońskiego i Marka Dziewieckiego. Mariusz Jędrzejko and Piotr Jablonski, Marek Dziewiecki. The role of popular
Podkreślono również rolę kultury popularnej w kreowaniu pro-narkotykowych culture in shaping behaviors contributing to drug use is also presented.
postaw i zachowań.
Key words: drug addiction, society, determinants, theories of addiction
Słowa kluczowe: narkomania, społeczeństwo, determinanty, teorie
uzależnień
© Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 234-242 Adres do korespondencji / Address for correspondence
mgr Marek Motyka, instruktor terapii uzależnień, nr certyfikatu 205
www.phie.pl
Sekcja Terapii Uzależnień, Wojewódzki Podkarpacki Szpital
Psychiatryczny im. prof. E. Brzezickiego w Żurawicy
Nadesłano: 17.03.2014
ul. Różana 9, 37-710 Żurawica
Zakwalifikowano do druku: 06.05.2014
tel. [phone], e-mail: [e-mail]
Wprowadzenie
z kolei wywodzi się z nurtu teorii środowiskowych,
W ostatnich kilku dekadach zjawisko narkoma-
podkreślających niebagatelną rolę rodziny w powsta-
nii charakteryzuje siÄ™ dynamicznymi przemianami.
waniu uzależnień. Najwięcej miejsca poświęcono
Pozasakralne i pozamedyczne sięganie po środki
socjologicznej interpretacji genezy podejmowania tego
psychoaktywne wywarło istotny wpływ na przemiany
typu zachowań. W tymże ujęciu sięganie po środki
wobec motywów sięgania po tego typu specyfiki oraz
odurzajÄ…ce uznawane jest jako zachowanie dewiacyjne,
eskalację zjawiska korzystania z tychże, identyfikowa-
odbiegające od powszechnie przyjętych ustanowień,
nego aktualnie w wielu grupach społecznych. Poszuki-
natomiast przyczyny sięgania po środki odurzające
wanie z
ródeł zachodzących współcześnie przeobrażeń
ujęte zostały w teoretycznych perspektywach, spo-
związanych z zażywaniem narkotyków stanowi obszar
śród których wybrane zostały koncepcje ukazujące
nieustannie poddawany eksploracji.
najbardziej charakterystyczne dla prezentowanego
W niniejszym artykule zaprezentowane zostały zjawiska ilustracje. Ujmowane w nich determinanty
wybrane koncepcje pozwalające zrozumieć podej- zjawiska to zazwyczaj stany anomiczne, przy któ-
mowanie decyzji o zażywaniu psychoaktywnych rych sięganie po narkotyki stanowi jedną ze strategii
medykamentów. Z nurtu teorii psychologicznych radzenia sobie z doświadczaniem tychże stanów;
zaprezentowano genezę uzależnienia w oparciu nadawanie charakterystycznego stygmatu osobom
o społeczno-poznawczą teorię uczenia się Alberta eksperymentującym z narkotykami, wywołującego
Bandury. Teoria interakcji rodzinnych Judith S. Brok u tychże poczucie krzywdy, a wraz z nim rezygnację
M, Marcinkowski JT. Dlaczego zażywają środki psychoaktywne? Cz. II. Wybrane teorie uzależnień 235
z respektowania ogólnie przyjętych norm i zagłębianie ze sposobów przystosowania się do rzeczywistości
w świat narkotyków; zachwianie mechanizmów kon-  poprzez wycofanie. Autor zaznaczał:  Ludzie,
troli społecznej; wpływy subkultur dewiacyjnych, bądz
którzy się w ten sposób przystosowują (lub nie przy-
modelowanie postaw zaobserwowanych u istotnych stosowują), pozostają  ściśle rzecz biorąc  w społe-
dla danej jednostki osób. Zwrócono również uwagę czeństwie, ale do niego nie należą. Z socjologicznego
na postmodernistyczne wpływy, zdecydowanie sprzy- punktu widzenia, to autentyczni obcy. Nie podzielają
jające obserwowanym współcześnie ambiwalentnym wspólnego systemu wartości, mogą więc być uznani za
postawom wobec sięgania po środki o narkotycznych członków społeczeństwa (w odróżnieniu od ludności)
właściwościach. jedynie w sensie formalnym. Do kategorii tej należą
niektóre poczynania adaptacyjne psychotyków, ludzi
Teoria anomii
dotkniętych autyzmem, pariasów, wyrzutków, włóczę-
gów, wagabundów, trampów, nałogowych alkoholików
W ramach teorii funkcjonalnej Èmile Durkheim
i narkomanów. Zarzucili oni zalecane cele kulturowe,
 rozpatrując wzorem organicystów społeczeństwo
a ich zachowania nie odpowiadajÄ… normom instytu-
jako całość, na którą wpływają wszelkie zachodzące
cjonalnym [4].
w niej procesy  zwracał uwagę na rolę zaspokajania
Ilustracja teorii anomii była możliwa do zaobser-
potrzeb wyłaniających się w systemach społecznych,
wowania pośród żołnierzy walczących w trakcie wojny
które  o ile nie realizowane  przyczynić się mogą do
w Wietnamie, wśród których zażywanie środków
powstawania stanów  nienormalnych , tzw. anomicz-
psychoaktywnych stanowiło zachowanie ucieczko-
nych [1]. Durkheim zauważył, że intensywne zmiany,
we w otaczającej ich rzeczywistości. Jak zauważył
zachodzące w rozwijającym się społeczeństwie, wpły-
M. Gossop, młodzi ludzie, którzy wyjechali na wojnę,
wają na pojawianie się w nim nowych problemów:
zostali usunięci z własnego, normalnego środowiska
 Upadają tradycyjne style życia, moralność, wiara
społecznego, a przy tym odsunięci od wszechobecnych
religijna, rozpadają się wzory codzienności, natomiast
społecznych i moralnych ograniczeń. Wielu z nich
brak nowych wartości, które mogłyby zająć ich miejsce.
w odmiennych od dotychczasowych warunkach
[& ] W efekcie rozwoju nowoczesności załamały się
doświadczało niespotykanego wcześniej zagubienia
wyznaczone przez religiÄ™ tradycyjne punkty odniesie-
i chaosu. Przy niewielkich możliwościach na zmianę,
nia i normy, przez co wielu członków nowoczesnych
środki psychoaktywne  jako specyficzna  dezercja
społeczeństw jest skazanych w swoim codziennym
do wnętrza  pomagały im przekształcać wywołujące
życiu na dojmujące poczucie bezsensowności [2].
traumę postrzeganie otoczenia. Istotny jest również
W swoich pracach istotne znaczenie przypisywał reli-
fakt, że po powrocie z Wietnamu do Ameryki  świata
gii i religijnym obrzędom, które  według niego  służą
ustalonych i przestrzeganych praw i wartości  znaczny
zarówno zespalaniu społeczeństwa, podtrzymywaniu
odsetek weteranów nie wracał do zażywania. Powrót
tradycji grupowych, jak i przyjęciu oraz wtajemnicze-
do realiów, w których nie występowały tak znaczne
niu jednostki w zbiorowe życie wspólnoty, a zwłaszcza
jak na wojnie rozbieżności, pomiędzy wartościami
 co jest szczególnie istotne   [& ] służą podtrzy-
a działaniami, wpływał na brak zainteresowania ten-
mywaniu jednostek w chwilach załamań i kryzysów
dencjami ucieczkowymi, w tym zażywaniem środków
[3].
o psychoaktywnym działaniu [5].
Kontynuatorem durkheimowskich analiz zjawi-
Teoria anomii pozwala wytłumaczyć również
ska anomii był Robert Merton, który w swojej pracy
zachowania części społeczeństwa polskiego w okresie
 Teoria socjologiczna i struktura społeczna próbował
transformacji ustrojowej, w tym również  ucieczkę
zarówno wskazać, które elementy społeczeństwa
w uzależnienia. Szybkość ówczesnych przemian
bywajÄ… najbardziej podatne na dewiacje, jak i podjÄ…Å‚
instytucjonalnych stanowiła nazbyt wysokie wy-
się przedstawienia mechanizmów, jakie mogą do
zwanie dla ludzi, którzy  nie znając nowych norm,
tego doprowadzić. Podkreślał istotną  we wzorach
a jednocześnie posiadając zinternalizowane w czasach
zachowań dewiacyjnych  rolę rodziny oraz procesu
komunizmu stare zasady  stanęli w obliczu chaosu,
socjalizacji:  Jest ona [& ] najważniejszym pasem
permanentnego zamieszania i lęków egzystencjalnych
transmisyjnym, który służy przekazywaniu wzorców
[6]. Wraz z przemianami ustrojowymi zmianom ule-
kulturowych następnemu pokoleniu. [& ] Rodzina
gły również dotychczasowe fundamentalne wartości
przekazuje przeważnie pewną część kultury, dostępną
wpajane podczas socjalizacji: własność państwowa,
warstwie społecznej i grupom, w których się znajdują
przedsiębiorstwo państwowe, zbiorowa odpowiedzial-
sami rodzice [4]. Rodzina jest więc przestrzenią,
ność itp.  Nowa socjalizacja opierała się na zupełnie
w której dziecko  za sprawą codziennych obserwacji
innych normach  indywidualizmie, konkurencji,
 nabywa podstawowe wzorce społecznych zachowań.
prywatności, rywalizacji  co dla niektórych stanowi-
Merton, opisujÄ…c typy indywidualnego przystosowa-
Å‚o nazbyt wysokie bariery [7]. Rozpowszechnienie
nia do anomii, umieścił m.in. narkomanię jako jeden
236 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 234-242
się wśród młodzieży szkolnej zjawiska zażywania sobą powiązane, od których zależne jest podejmowanie
substancji psychoaktywnych uznane zostało za jeden wszelkiej działalności w ramach danej wspólnoty. Na-
z negatywnych efektów przemian społeczno-politycz- leżą do nich: przywiązanie, czyli emocjonalne związki
nych w naszym kraju [8]. jednostki z istotnymi dla niej osobami; zaangażowa-
nie w stosowanie konwencjonalnych norm i reguł;
W literaturze prezentującej zażywanie środków
zaabsorbowanie działalnością konformistyczną oraz
psychoaktywnych często możemy odnalez
ć odnie-
przekonanie, czyli wewnętrzne poczucie o celowości
sienia do wpływu sytuacji społecznej na eskalację
przestrzegania przyjętych zasad [12]. Świadomość
zjawiska. M. Kooyman uważa, że zażywanie środków
wpływu tychże zmiennych pozwala zrozumieć me-
odurzających może być skutkiem z
le funkcjonujÄ…cego
chanizmy sprzyjające pojawianiu się zachowań pa-
społeczeństwa:  Narkotyki są albo sposobem ucieczki
tologicznych, w tym uzależnień. Przywiązanie, czyli
przed jego presjÄ…, albo protestem przeciwko jego nor-
silne więzi z osobami bliskimi, ważnymi dla jednostki,
mom [9]. Według Cz. Cekiery zjawiska związane
sprzyja przestrzeganiu przyjętych w danej społeczno-
z używaniem psychoaktywnych specyfików są jed-
ści norm i reguł, natomiast obserwowany  u owych
nym ze sposobów rozładowania napięć i konfliktów
istotnych bliskich  brak akceptacji wobec zachowań
obecnych w świecie współczesnym [10]. Podobne
przekraczających ustalone ramy, może powstrzymy-
stanowisko przyjął L. Jurek, uznając wpływ negatyw-
wać od podejmowania zachowań dewiacyjnych. Gra-
nych czynników społecznych, m.in. braku życiowych
tyfikacje uzyskiwane w zwiÄ…zku ze stosowaniem siÄ™
perspektyw czy bezrobocia, za znaczÄ…ce w podejmo-
do powszechnie respektowanych ustaleń  pochwały,
waniu decyzji o próbie  ucieczki od trudnej sytuacji,
wszelkie przejawy akceptacji  sprzyjajÄ… ich inter-
poprzez zażywanie tychże środków [11].
nalizacji. Zaangażowanie w pełnienie określonych
Teoria anomii stanowiła podstawę dotychczaso-
ról i prawidłowe wykonywanie związanych z nimi
wych rozważań na temat przyczyn zażywania narkoty-
zadań, zarówno nie stwarza możliwości angażowania
ków. Obecnie jednakże posłużyć możemy się również
się w działalność dewiacyjną, jak i odwraca uwagę od
innymi teoretycznymi konstruktami określającymi
podejmowania tego typu zachowań. Przeświadczenie
podejmowanie tego typu działań.
o słuszności i przestrzeganiu zinternalizowanych
norm, ma dla jednostki z kolei fundamentalne znacze-
Interakcjonizm symboliczny
nie i jest najistotniejszÄ… zmiennÄ… chroniÄ…cÄ… jÄ… przed
Dla ojca interakcjonizmu symbolicznego Geo-
podejmowaniem dewiacyjnych zachowań [13].
rga H. Meada społeczeństwo stanowią zorganizowane
Marc LeBlanc w zaprezentowanej przez siebie te-
interakcje występujące pomiędzy zorganizowanymi
orii zachowania przestępczego, wykorzystał  zaczerp-
jednostkami, zachodzące według określonych wzorów,
niętą z teorii Hirshiego  zmienną  przekonanie okre-
zależnych od procesów mających miejsce w umysłach.
ślając ją mianem  kontroli wewnętrznej oraz zmienną
Szczególną rolę w zachodzących interakcjach przypi-
 przywiązanie , którą określił z kolei jako  kontrolę
sywał on jaz
ni, a zwłaszcza ocenie siebie z perspekty-
zewnętrzną . Do poprzedniego modelu dołączył poza
wy innych uczestników interakcji. Rozpatrywał on
tym posiłkowe zmienne, do których zaliczył poziom
również społeczeństwo jako twór płynny, podatny na
rozwoju psychicznego oraz antagonizm destruktywny.
zachodzące przemiany. W swej perspektywie zwracał
W swoich badaniach zwrócił uwagę na interesujące za-
uwagę na fakt, że  [& ] społeczeństwo i różnorodne
leżności, jakie w związku z nimi zachodziły. Zauważył,
wzory organizacji społecznej są zarówno utrwalane,
że  Im bardziej nieletni będzie opóz
niony w rozwoju
jak i zmieniane dzięki przystosowawczym zdolnoś-
psychicznym, tym większe jest prawdopodobieństwo
ciom umysłu i mediacyjnemu wpływowi jaz
ni [1].
jego zachowań dewiacyjnych i im większy jest anta-
Na gruncie interakcjonistycznym powstało wiele teorii
gonizm destruktywny, tym to prawdopodobieństwo
pozwalających zrozumieć podejmowanie przez człon-
będzie wzrastać [14]. Według LeBlanca, stabilne
ków społeczeństwa decyzji o korzystaniu ze środków
więzi jednostki z istotnymi bliskimi ze społeczności
psychoaktywnych.
konformistycznej, wraz z prawidłowym rozwojem
psychicznym, czyniÄ… jednostkÄ™ podatnÄ… na kontrolÄ™
Teoria kontroli społecznej oraz integracyjna
zewnętrzną. Ta natomiast  o ile okaże się efektywna
teoria zachowania przestępczego
 sprzyjać winna wykształceniu się u tejże jednostki
W teorii kontroli społecznej  jednej z licznych
kontroli wewnętrznej  najskuteczniejszej ochrony
koncepcji w prezentowanym paradygmacie  Travis
przed podejmowaniem dewiacyjnych zachowań [13].
Hirshi zwrócił uwagę na występowanie pośród człon- Podatność na wpływy środowisk dewiacyjnych, m.in.
ków danej społeczności wspólnego dla wszystkich
osób zażywających narkotyki, jest znacznie bardziej
systemu norm i wartości  jasnego, czytelnego, przeka- możliwa pośród tych, u których wskazywane przez
zywanego m.in. w procesie socjalizacji. W swojej teorii
LeBlanca procesy  wskutek np. osłabienia relacji
Hirshi zaprezentował cztery zmienne wzajemnie ze
M, Marcinkowski JT. Dlaczego zażywają środki psychoaktywne? Cz. II. Wybrane teorie uzależnień 237
pomiędzy jednostką a bliskimi  nie miały możliwości brakuje możliwości zmiany swojego statusu, za-
wystąpić. zwyczaj w rodzinach z problemem alkoholowym
lub narkotykowym.
Współcześni badacze zjawiska narkomanii
przyjmują stanowiska spójne z założeniami Hirshe- Nabyte w podkulturze sposoby percepcji otocze-
go i LeBlanca. Zygfryd Juczyński zwraca uwagę na nia, jak i strategie rozwiązywania pojawiających się
wyłanianie się u adolescentów potrzeby autonomii trudności w okresie dorastania, przestają być akcep-
i rozwoju własnego  ja [15]. W procesie tym rola towane w tzw. dorosłym życiu [17, 18]. W tej sytu-
rodziny, bÄ…dz
wszelkich osób istotnych dla jednostki, acji, analogicznie, jak w myśl teorii anomii Mertona,
może zdecydowanie wpływać na utrwalenie, bądz
re- jednostki takie:
zygnacjÄ™ z przestrzegania dotychczas respektowanych " bÄ…dz
wycofują się na margines społeczny szukając
reguł. Osłabienie tychże relacji, zmiana autorytetów, ucieczki w środkach odurzających  uśmierzają-
jak również presja grupy rówieśniczej  wraz z zacho- cych, kojących, tłumiących poczucie inności
waniami konformistycznymi wobec oczekiwań pozo- " bądz
tworzą grupy wycofania, w których zacho-
stałych członków danej wspólnoty  prowadzić mogą wania dewiacyjne  w tym zażywanie narkotyków
do zachwiania zinternalizowanych dotychczasowych  stanowią normę akceptowaną przez ich członków
reguł zachowań, nierzadko kluczowych dla stabilności [19].
kontroli wewnętrznej adolescenta.
Egzemplifikację w tym wypadku stanowić mogą
Według Mariusza Jędrzejko i Piotra Jabłońskiego subkultury, w których środki odurzające pełniły
rodzina pełni kluczową rolę w używaniu, bądz
nie i pełnią znaczącą rolę: hipisi  pośród których popu-
używaniu, narkotyków. Za najistotniejsze czynniki larnością cieszyły się zarówno środki halucynogenne,
ryzyka występujące w tym obszarze uznają oni za- jak również  zwłaszcza na terenie naszego kraju
niedbania dotyczÄ…ce wyraz
nego i konsekwentnego  narkotyki będące pochodnymi maku lekarskiego.
systemu wychowawczego, niejasno określone reguły Do tego typu subkultur zaliczyć też można:
postępowania, brak konsekwencji, brak określonych " rastafarian i hipsterów preferujących marihuanę,
granic zachowań i kontroli tychże, nieokreślenie ocze- " korzystających ze stymulantów  m.in. amfetaminy
kiwań rodziców wobec dziecka, niskie wsparcie z ich i ecstasy  technomanów,
strony, nieobecność ojca w domu  także psychiczna, " odurzających się środkami wziewnymi członków
jak również przyzwalanie dziecku na korzystanie subkultury punk [20, 21].
z obszarów, do których nie jest ono jeszcze przygo-
Znaczącą rolę, w tego typu społecznościach, pełni
towane emocjonalnie. Deficyty w zaspokajaniu tak
konformizm, dajÄ…cy  nierzadko subiektywne  po-
podstawowych potrzeb, jak: miłość, bezpieczeństwo,
czucie jedności, o ile jej członek integruje się z resztą.
akceptacja, wsparcie  tworzą dystans pomiędzy dzie-
Przejmowanie zaobserwowanych zachowań od osób
ckiem a rodzinÄ… oddalajÄ…c je od niej, co sprzyja z kolei
uznawanych za autorytet  w tym zażywanie środ-
podatności na wpływy grupy rówieśniczej, a pośród
ków psychoaktywnych  zazwyczaj decyduje o tego
nich osób korzystających z narkotyków [16].
typu inicjacji, w tym wypadku wspólnym sięganiu po
narkotyki.
Teoria zróżnicowanych możliwości
Teoria interakcji rodzinnych
Badania społeczne, prowadzone zwłaszcza pośród
młodej części społeczeństwa, potwierdzają znaczącą
Judith S. Brook zwróciła z kolei uwagę na do-
rolę subkultur młodzieżowych w rozpowszechnianiu
niosłość relacji w środowisku rodzinnym, jako naji-
zachowań dewiacyjnych, w tym sięganiu po środki
stotniejszym czynniku warunkującym sięganie przez
odurzające. W myśl założeń teorii zróżnicowanych
młodzież po środki odurzające. Teoria interakcji
możliwości Clowarda i Ohlina, występowanie tego
rodzinnych, która powstała w oparciu o obserwacje
typu zachowań stanowi konsekwencję wcześniejszego
badaczki i wsp., podkreśla rolę prawidłowych relacji
przystÄ…pienia jednostki w szeregi grup podkulturo-
pomiędzy rodzicami a dzieckiem, zwłaszcza pomiędzy
wych. Badacze zaliczajÄ… do nich:
matkÄ… a dzieckiem, gdzie fundamentalne znaczenie
" podkultury przestępcze, w których dewiacyjne
w podejmowaniu decyzji o zażywaniu narkotyków
zachowania są trwałym elementem charakteryzu-
przypisuje się właśnie słabym więziom na linii rodzic-
jącym ten segment społeczeństwa;
dziecko. Nadrzędną w owych relacjach rolę pełnią
" podkultury konfliktowe charakteryzujÄ…ce siÄ™ bra-
zarówno: nadzór rodziców w okresie adolescencji, jak
kiem norm społecznych i wzorów postępowania;
i wsparcie okazywane dziecku w nierzadkich na tym
" podkultury wycofania tworzone zwykle na obsza-
etapie życia trudnościach związanych z zamykaniem
rach zamieszkałych przez osoby pochodzące z niż-
za sobą beztroskiego okresu dzieciństwa, dojrzewa-
szych warstw społecznych, charakteryzujących się
niem, wchodzeniem w świat dorosłych [18].
dużą migracją ludności, w środowiskach w których
238 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 234-242
Za sprzyjające prawidłowym relacjom pomiędzy nabywa od nich i modeluje w sobie wzorce tychże
dzieckiem i rodzicami uznano: zachowań. Korzystanie z modeli stanowi w tym wy-
1. Akceptowanie przez rodziców społecznie uzna- padku element procesu społecznej transmisji kultury;
wanych wartości. jest niezbędnym elementem społecznego uczenia się
2. Wychowywanie oparte na miłości i wspieraniu [23]. W przypadku zachowań dewiacyjnych  w tym
emocjonalnym dziecka. korzystania ze środków psychoaktywnych  również
3. Sprawowanie kontroli rodzicielskiej nad dzie- i one przejęte zostają przez osoby mające stały kontakt
ckiem. z zażywającymi narkotyki. Do grona modeli, których
4. Przystosowanie społeczne i dojrzałość emocjonal- zachowania zostają naśladowane przez młodzież,
ną matek [22]. należą przede wszystkim członkowie najbliższej
rodziny, ważne osoby ze środowiska rówieśniczego,
Z kolei za determinanty zażywania narkotyków
jak również młodzieżowi idole, zwłaszcza postacie
badacze uznali:
świata muzyki. Zasadniczą rolę w procesie społecz-
1. Brak emocjonalnego zwiÄ…zku z rodzicami.
nego uczenia się pełni obserwacja, w trakcie której im
2. Nieprawidłową osobowość, wskazującą na nie-
częściej zaobserwowane zostają specyficzne wzorce
przystosowanie społeczne.
zachowań, tym silniejsze jest ich oddziaływanie na
3. Zwiększenie podatności na wpływ rówieśniczych
daną jednostkę. Zapamiętywanie obserwowanych
grup dewiacyjnych, np. narkomańskich.
zachowań, podejmowanie prób ich odtwarzania,
4. NiekorzystnÄ… charakterystykÄ™ indywidualnÄ… jed-
a w rezultacie przyjmowanie jako swoich, sÄ… kolej-
nostki: słaba integracja  ego , niska samoocena,
nymi etapami procesu nauki. Efekty nagradzajÄ…ce za
tendencja do depresji, zachowań agresywnych
prawidłowe naśladownictwo zachowań, do których
i buntowniczych.
należą m.in. akceptacja w grupie, awans na pozycję
5. Uczenie społeczne: modelowanie patologicznych
lidera, szacunek, działają zdecydowanie sprzyjająco na
zachowań dzieci przez obserwację niewłaściwych
zapamiętywanie i wierne odtwarzanie obserwowanych
zachowań i postaw rodziców (np. przyjmowanie
zachowań [24]. Teoria ta, w odniesieniu do działań
narkotyków przez rodziców, akceptacja takich
związanych z zażywaniem środków odurzających,
zachowań) [22].
wskazuje znaczącą rolę grupy rówieśniczej jako matry-
Rodzina stanowi dla dziecka podstawowÄ… ma-
cy kreującej postawy wobec narkotyków. Silne związki
trycę, na której zapisane są wszelkie preferowane
z rówieśnikami korzystającymi z tego typu specyfików
wartości, normy, wzorce zachowań powielane przez
znacząco wpływają na naśladowanie tychże wzorców
dziecko w procesie socjalizacji. Jest ona pierwszym
przez jednostki nowo przyjęte do danej społeczności
i najważniejszym środowiskiem wychowawczym wa-
[25]. Niezwykle szybkie przejmowanie zachowań ob-
runkującym prawidłowy rozwój dziecka. W rodzinach,
serwowanych pośród reszty grupy sprzyja akceptacji,
w których relacje oparte są o wzajemne okazywanie
uznaniu za  swoich .
ciepła, uczenie adekwatnej oceny zachodzących
Popularne w ostatnich latach używanie tzw. do-
w społeczeństwie zjawisk, naukę asertywności oraz
palaczy, czy rozszerzajÄ…ce siÄ™ zjawisko korzystania
umiejętności podejmowania właściwych wyborów,
z marihuany, zwłaszcza pośród młodej części społe-
modelowana zostaje prawidłowa osobowość dziecka.
czeństwa, stanowią ilustracje tego typu zachowań.
W rodzinach alkoholowych, narkomańskich, bądz
ta-
Wypowiedzi zamieszczane na portalach społecznoś-
kich, w których występują zaniedbania komunikacyjne
ciowych dla osób zainteresowanych odmiennymi
na linii rodzic  dziecko, problemy na płaszczyz
nie
stanami świadomości wyraz
nie ukazujÄ… przejmowanie
emocjonalnej  choćby w okazywaniu przez rodziców
zachowań pro-narkotykowych od pozostałych uczest-
miłości swoim pociechom, szanse na prawidłowy roz-
ników wirtualnych dyskusji. Pozytywne wypowiedzi
wój dziecka, wobec tak niekorzystnych okoliczności,
zamieszczane na tychże witrynach znacząco wpływają
stanowiÄ… niezwykle trudne wyzwanie [18].
na upowszechnienie tego modelu zachowania [24].
Bandura wskazuje, że występujące pośród młodzieży
Teoria społecznego uczenia się
przekonania dotyczące narkotyków stanowią rezultat
Według Alberta Bandury sięganie po psychoak-
obserwowanych pseudo pozytywnych efektów ich
tywne medykamenty stanowi zachowanie wynikajÄ…ce
zażywania. Obserwowana w kręgu osób znajomych
z przejmowania obserwowanych w otoczeniu wzorców
stymulacja pracy mózgu za pomocą amfetaminy, po-
tego typu postępowania, występujących pośród osób
zwalającej rzekomo na szybsze przyswajanie dużych
znaczących dla danej jednostki. W teorii społecznego
partii materiału przed egzaminami, sprzyja powiela-
uczenia się zawarte zostały istotne dla zrozumienia
niu tychże samych wzorców zachowań. Analogiczna
zachowań dewiacyjnych  w tym zażywania narkoty-
sytuacja występuje w przypadku marihuany, wobec
ków  przyczyny odpowiedzialne za ich występowanie.
której dodatkowe oddziaływanie  zachęcające do
Jednostka, poprzez obserwację ważnych dla niej osób,
M, Marcinkowski JT. Dlaczego zażywają środki psychoaktywne? Cz. II. Wybrane teorie uzależnień 239
użycia  modelowane bywa przez aktualne trendy po- jącą a grupą mniejszościową, w której zaobserwowano
jawiajÄ…ce siÄ™ w polityce narkotykowej, przez Internet, zachowania odbiegajÄ…ce od norm respektowanych
przez czasopisma skierowane do osób zainteresowa- pośród większości, prowadzi w konsekwencji do nie-
nych korzystaniem z narkotyku, współczesne pozycje równego traktowania tych drugich. To z kolei stanowi
wydawnicze na temat marihuany czy tworzenie wokół przyczynę dyskryminacji, przypisania specyficznego
tego środka przekonania o niskiej szkodliwości, bądz
piętna naznaczającego jednostkę z grupy mniejszoś-
jej zupełnym braku [18, 26]. ciowej jako odszczepieńca, dewianta, osobę  inną
w społeczeństwie [28]. Teoria ta została zastosowana
Podobne modelowanie postaw występuje w środo-
przez Beckera również do wyjaśnienia przyczyn wcho-
wisku rodzinnym, w którym wszelkie wzorce zacho-
dzenia w narkomanię. Zaznaczał on, że człowiek nie
wań, związanych choćby ze spożywaniem alkoholu czy
posiada wewnętrznych predyspozycji do sięgania po
paleniem tytoniu, przejęte zostaje w procesie socjali-
środki odurzające zarówno w sensie psychologicznym
zacji przez dorastających członków rodziny; wypijanie
jak i fizjologicznym; określenie człowieka dewiantem
drinka w ramach odreagowania po ciężkim, pełnym
stanowi społeczną ocenę jego zachowań odbiegają-
napięcia dniu, usankcjonowane celebrowanie alko-
cych od reguł respektowanych przez społeczeństwo,
holem wszelkich rodzinnych uroczystości, oglądanie
w którym żyje. Nierzadko  zwłaszcza w przypadku
meczy piłkarskich w pubach przy kuflach z piwem,
osób eksperymentujących z narkotykami  prowadzić
urlop w trakcie którego przyzwala się na wypijanie
to może do wystosowania wobec nich niezasłużonych
dużych ilości alkoholu, stanowią modele  w myśl
oskarżeń, nadania piętna-etykiety nieadekwatnej do
teorii Bandury  przejmowane i odtwarzane przez jej
zaistniałej sytuacji. Nazwanie młodego człowieka
najmłodszych przedstawicieli. Liberalny stosunek do
narkomanem, w zwiÄ…zku z zazwyczaj epizodyczny-
wszelkich środków odurzających obserwowany pośród
mi początkowo doświadczeniami np. z marihuaną
członków rodziny zazwyczaj przekazany zostaje mło-
lub  dopalaczami , wynikającymi z ciekawości, czy
demu pokoleniu.
namowy ze strony rówieśników, stanowi częsty przy-
kład stygmatyzowania osób posiadających tego typu
Teoria etykietowania (stygmatyzacji)
doświadczenia. W tej sytuacji młodzież, nierzadko
Niemal od początku istnienia społeczności ludz-
niesprawiedliwie tak oceniona, odrzucona i napiętno-
kich działania podejmowane przez niektóre jednostki
wana społecznie, nie czuje się zobowiązana do prze-
podlegały szczególnie krytycznej ocenie. Zazwyczaj
strzegania powszechnie uznawanych norm, natomiast
dotyczyło to zachowań nieakceptowanych pośród
w poczuciu krzywdy i niesprawiedliwości skłonna jest
danej grupy, bÄ…dz
wywołujących pośród jej członków
dołączać do grona osób akceptujących napiętnowane
trudne do pohamowania reakcje. To z kolei pociągało
przez społeczeństwo zachowania. Potrzeba akceptacji
za sobą specyficzne zachowania wobec tychże: izolację,
prowadzić może do zainteresowania się, a w konse-
charakterystyczne dla ich postępowania nazewnictwo,
kwencji zintegrowania z narkomańską subkulturą.
nierzadko ostracyzm społeczny. Owocem analizy tego
Dostęp do narkotyków w tejże już dewiacyjnej spo-
typu zachowań, prowadzonej przez Howarda Beckera,
łeczności, pozorne braterstwo, a przede wszystkim
było wprowadzenie do naukowej terminologii pojęcia
akceptacja, sprzyjają postępującemu wchodzeniu
 etykietyzacja służącego zaprezentowaniu obserwacji
danej jednostki w świat narkotyków [24]. Aktualnie
dotyczących przyczyn zachowań dewiacyjnych, w tym
spotykamy siÄ™ z dezaktualizacjÄ… teorii stygmatyzacji
sięgania po środki o narkotycznym działaniu [24].
wobec osób korzystających z marihuany. Zjawisko to,
Fundament teorii etykietowania stanowiÄ… obser-
coraz mocniej zakorzenione w rzeczywistości społecz-
wacje Charelsa H. Cooley a, który opracował i wpro-
nej, zdecydowanie podlega zupełnie innej ocenie niż
wadził do nauk termin  jaz
ni odzwierciedlonej  spo-
miało to miejsce przed kilkoma dekadami. Wyraz
nie
sobu w jaki wewnętrzne poczucie siebie jest odzwier-
zauważyć można zachodzące przemiany określające
ciedlane w relacjach z innymi; samoocena jednostki
status marihuany już nie jako narkotyku, a środka,
kształtowana jest w oparciu o opinię, z jaką spotyka
którego palenie nie stanowi zachowania piętnującego,
się ona wobec siebie w trakcie interakcji pomiędzy nią
nadającego stygmat, wywołującego u jednostki poczu-
a otoczeniem [27]. Tenże sposób postrzegania siebie
cie odrzucenia, alienacjÄ™, jak i poszukiwanie akceptacji
stanowi zasadniczy mechanizm pociÄ…gajÄ…cy za sobÄ…
w gronie osób aprobujących tego typu zachowania.
szereg zachowań w znacznej mierze decydujących
Tym samym palacze marihuany wraz z upływem czasu
o doświadczaniu przez jednostkę akceptacji, bliskości,
pozbawieni zostali etykiety  narkomana .
szacunku, bÄ…dz
też wykluczenia, napiętnowania, po-
strzegania siebie jako outsidera, jak również podejmo-
Perspektywy postmodernistyczne
waniu działań odpowiednich dla wywołanej sytuacji.
Jako uzupełnienie, niezbędne dla zrozumienia
W myśl teorii stygmatyzacji różnicowanie występujące
zachodzących przemian wobec środków psychoak-
w ramach danej społeczności pomiędzy grupą dominu-
240 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 234-242
tywnych, posłużyć mogą również teorie postmoder- uwagę Mariusz Jędrzejko, przemiany dotychczaso-
nistyczne ukazujące rzeczywistość społeczną jako wego systemu wartości, płynność wyłaniających się
obszar pełen płynności, niejednoznaczności i chaosu norm, nierzadko prowadzić mogą do podejmowania
normatywnego. Kierują one swoją uwagę zwłaszcza na zachowań wysoce ryzykownych, do których zaliczyć
fragmentaryczny charakter kultury, w relacji z którą można m.in. sięganie po psychoaktywne medykamen-
jednostki, wobec bezmiaru możliwości jakie przed ty [33].
nimi siÄ™ pojawiajÄ…, doznajÄ… zagubienia wobec bez
Sam wizerunek narkotyków, podejmowany we
końca wyłaniających się norm i znaczeń [1].
współczesnych dyskursach, niejednokrotnie budzić
Jean-Francois Lyotard w swojej  La condition może zamęt wobec ambiwalentnych przekazów pre-
postmoderne zwrócił uwagę na  znaczące w obser- zentowanych m.in. w literaturze przedmiotu [34, 35].
wowanych przemianach  podejmowanie dyskursu Porównywanie legalizacji narkotyków  a przy tym
przedstawicieli ponowoczesnej nauki z normami ich używania  do fundamentalnej wartości, jaką bez-
określającymi i uprawomocniającymi dotychczasowy sprzecznie stanowi wolność, jest wybiegiem podstęp-
naukowy dorobek [29]. Tego typu działania zdecy- nym, manipulacją, jednakże  jak daje się zauważyć
dowanie sprzyjają powstawaniu licznych zastrzeżeń  trafiającą w kreowane przez postmodernistyczną
wobec uznawanych paradygmatów oraz wpływają kulturę potrzeby konsumenckie jednostek [36, 37].
na popularyzowanie nowych, alternatywnych sta- W płynnej nowoczesności środki psychoaktywne mogą
nowisk, istotnie sprzyjających przemianom postaw też pełnić rolę stabilizatorów doświadczanych doznań.
 w tym wypadku kreowania pozytywnego wizerunku Jednostki, których nie stać w świecie konsumentów na
środków o narkotycznym działaniu. Egzemplifikacją podążanie za wszechogarniającymi przemianami, do-
spostrzeżeń Lyotarda będą stanowiska wobec psycho- świadczając  banicji ze społeczeństwa zadowolonych ,
aktywnych specyfików propagowane m.in. przez Je- kierują swoją uwagę w stronę narkotyków dających
rzego Vetulani, czy Kamila Sipowicza  zdecydowanie iluzję wszechmocy, dobrostanu, szczęścia [38].
pozytywne, poddające w wątpliwość dotychczasowy
Współczesny badacz zależności pomiędzy post-
wizerunek tychże specyfików [30].
modernizmem a pojawiającymi się coraz częściej
Jean Baudrillard podkreśla rolę środków masowe- patologiami społecznymi  w tym uzależnieniami
go przekazu i reklam, jako nośników zniekształcają-  Marek Dziewiecki zwraca szczególną uwagę na
cych właściwy przekaz danego społecznego zjawiska, wpływ ponowoczesnej kultury na pojawiający się
zwraca uwagę na manipulacje kryjące się zwłaszcza kryzys wychowania jednostki. W swoich obserwacjach
w reklamach, redukujące wartość użytkową reklamo- wyróżnia typowe dla tejże kultury cechy, wraz z wpły-
wanego towaru do jego wartości jako znaku, symbolu wem, jaki wywierają one na rozumienie i przeżywanie
[31]. W tym wypadku z kolei za przykłady doskonale przez człowieka siebie i otaczającego go świata. Jedną
posłużyć mogą zarówno liczne reklamy  dopalaczy , z wyróżnionych przez niego cech ponowoczesnego
z którymi wciąż można się zetknąć na internetowych społeczeństwa są dynamiczne przeobrażenia w pod-
witrynach, jak również  pełne manipulacji  kreowa- stawowych obszarach funkcjonowania człowieka.
nie pozytywnego wizerunku środków psychoaktyw- Z racji intensywnych zmian, zwłaszcza obyczajowych
nych w wytworach współczesnej kultury popularnej i społecznych, dotychczasowe wartości zastępują poja-
[30]. wiające się nowe, uznane za lepsze od wcześniejszych
i bardziej wartościowe jedynie z racji swojej nowości.
Nadając nowoczesności miano  płynnej Zyg-
Bezkrytycznej akceptacji, czasami nawet kontrower-
munt Bauman zwraca uwagę na dynamiczne współ-
syjnych kwestii, sprzyja według badacza skrajny rela-
czesne przemiany występujące w otoczeniu człowie-
tywizm wobec wszelkich obszarów funkcjonowania
ka, porównywalne do zawirowań obserwowanych
człowieka [39].
w płynach, których kształt  przy nieznacznym nawet
poruszeniu  ulega spektakularnym deformacjom. Znaczące jest również postmodernistyczne ujmo-
Jako uważny obserwator-uczestnik rzeczywistości wanie pojęcia, czy raczej stanu, jakim jest  wspomnia-
prezentuje w swoich pracach bezustanne przemiany na powyżej  wolność i jej rozumienie. Nawiązując do
zachodzące w stylu życia, zwyczajach, zaintereso- postmodernistycznych założeń, wśród ludzi występo-
waniach, deklarowanych celach życiowych, niemal wać może przekonanie o tym, że w życiu prywatnym
zupełnym braku stabilności. Ukazuje świat płynnej każdego człowieka nie muszą występować jakiekolwiek
nowoczesności, jako niebywale zaskakujący, niejedno- tzw. prawdy obiektywne, jak i niezależne wartości,
stajny, natomiast ludzi  niejako zmuszonych tego typu czy normy moralne. Przekonania te zdecydowanie
okolicznościami  jako jednostki elastyczne, poddające wpływają na podejmowanie działań podlegających
się, dostosowujące się do zachodzących w otoczeniu wyłącznie subiektywnej ocenie zgodnej z występują-
przemian, których siłę napędową stanowi  nieustający cymi w danym momencie pragnieniami i potrzebami
i chaotyczny   ocean informacji [32]. Jak zwraca jednostki [40]. Dochodzić tu może w rezultacie do
M, Marcinkowski JT. Dlaczego zażywają środki psychoaktywne? Cz. II. Wybrane teorie uzależnień 241
zawężenia bądz
zniekształcenia pojmowania wolno- od świata, w którym sięganie po tego typu specyfiki
ści. Osoby, kojarzące ją z nieskrępowanymi niczym podlega ustanowionym prawem regulacjom.
postawami, rezygnując z dotychczasowych wartości
Aktualne przyczyny sięgania po środki odurza-
i aspiracji, zaczynają także powoli zatracać swoją wol-
jące zazwyczaj wynikają z deficytów, występujących
ność. Powołując się na słowa Marka Dziewieckiego:
u jednostek decydujących się na sięganie po tego
 Zagrożeniem dla wolności jest [& ] kryzys myślenia.
typu środki, bądz
braku możliwości dostosowania
Jednym z bolesnych paradoksów naszych czasów jest
się do  pędzącego współczesnego świata. Spektrum
sytuacja, w której człowiek ma coraz większe aspiracje
uwarunkowań determinujących korzystanie z nar-
aby żyć w wolności, a jednocześnie ma coraz większe
kotyków ulega ciągłemu pomnożeniu. Poza stanami
trudności, by swoją wolność rozumieć w sposób re-
anomicznymi, zaniedbaniami w obszarze rodziny,
alistyczny i pogłębiony. Z kolei błędne rozumienie
środowisku rówieśniczym, wpływami subkultur, czy
wolności prowadzi do nieodpowiedzialnego z niej
stygmatyzowaniem eksperymentujÄ…cych z tego typu
korzystania. Nierzadko pociÄ…ga to za sobÄ… tak bardzo
środkami, obecnie  jak daje się zauważyć  kluczową
naiwne wyrażanie własnej wolności, że powoduje to
rolę w animowaniu pro-narkotykowych zachowań
jej okaleczanie, czy wręcz utratę [40].
pełnić mogą wytwory kultury popularnej, prezen-
Również tutaj posłużyć się można przykładami tujące narkotyki jako środki rekreacyjne, o niskiej
zupełnie odmiennych propozycji ukazywania środ- szkodliwości i braku potencjału uzależniającego, jak
ków psychoaktywnych w masmediach, literaturze również postmodernistyczna  płynność  nierzadko
[35, 41], w stanowiskach wobec narkotyków pre- ambiwalencja  zasad regulujących życie społeczne.
zentowanych przez osoby zawodowo zajmujÄ…ce siÄ™
Niebagatelną rolę przypisać należy również me-
uzależnieniami [42]. Kreowany przez masmedia
diom elektronicznym, które stwarzają możliwość ma-
wizerunek narkotyków nierzadko podsuwa odbior-
nipulowania swoją tożsamością. Z początku zazwyczaj
com informacje niepełne, zniekształcone, ukazujące
w formie niewinnej zabawy, jednakże  wraz z upły-
jedynie pseudo-korzyści, za które głównie uważa się
wem czasu w trakcie którego wzrasta zaangażowanie
poprawę samopoczucia i  paradoksalnie  niezależ-
w  udawanie , postawa ta  jak zauważa Andrzejewska
ność.
  [& ] może też kształtować i utrwalać pewne nie-
prawidłowe sposoby funkcjonowania społecznego op-
Podsumowanie
arte na kłamstwie i manipulacji [43]. Stąd już tylko
o krok od iluzorycznego postrzegania narkotyków jako
Współczesne sięganie po środki psychoaktywne
środków rekreacyjnych, służących poprawie nastroju;
charakteryzuje się zupełnie odmienną etiologią, niż
siebie samego jako jednostki doskonale zorientowanej
miało to miejsce w przeszłości, kiedy stosowano je
w realizacji wyłaniających się  zwykle kreowanych
przede wszystkim w celach obrzędowych  do łącz-
przez media  własnych potrzeb; konieczności legali-
ności z bogami, duchami przodków, przepowiadania
zacji narkotyków  postulowanej przez coraz szersze
przyszłości, czy celebracji ważnych wydarzeń. Regulo-
kręgi społeczne  jako fundamentalnej wolności, do
wane przez sferę sacrum rytualne używanie narkoty-
której każdy obywatel winien posiadać nieograniczone
ków to w czasach współczesnych zjawisko występujące
prawo.
jedynie w nielicznych społecznościach plemiennych
zamieszkujÄ…cych obszary niezurbanizowane, z dala
Piśmiennictwo / References
1. Turner JH. Struktura teorii socjologicznej. PWN, Warszawa 8. Krzyżaniak W
, Suchocki MJ. Atrakcyjne życie narkomanów.
2005. Sumus, Warszawa 2005.
2. Giddens A. Socjologia. PWN, Warszawa 2004. 9. Kooyman M. Społeczność terapeutyczna dla uzależnionych.
KBdsPN, Warszawa 2002.
3. Szacki J. Historia myśli socjologicznej. PWN, Warszawa
2007.
10. Cekiera Cz. Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia
i resocjalizacja osób uzależnionych. KUL, Lublin 1993.
4. Merton RK. Teoria socjologiczna i struktura społeczna. PWN,
Warszawa 2002.
11. Jurek L (red). Dopalacze, narkotyki, niewinny poczÄ…tek.
Lexdruk, Rybnik 2010.
5. Gossop M. Narkomania. Mity i rzeczywistość. PWN,
Warszawa 1993.
12. Hirshi T. Causes of Delinquency. Univ Calif Press, Berkeley
1969.
6. Piróg T. Młodzież w Polsce. Of Wyd Impuls, Kraków 2006.
13. Pytka L. Pedagogika resocjalizacyjna. APS, Warszawa
7. Doktór K, Milczarek S. Warunki życia, pracy i aktywność
2008.
zawodowa młodzieży [w:] Młodzież polska u progu lat
dziewięćdziesiątych. Bogusz J (red). OBS, Warszawa 1991: 14. Petrykowska M. Patologia społeczna  próba definicji
151-172. problemu [w:] Patologie społeczne. Jędrzejko M (red). AH,
Pułtusk 2006: 13-40.
242 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 234-242
15. Juczyński Z. Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, 28. Winiarska A, Klaus W. Dyskryminacja i nierówne
wychowawców i rodziców. PZWL, Warszawa 2008. traktowanie jako zjawisko społeczno-kulturowe. Studia BAS
2011, 2: 9-40.
16. Jędrzejko M, Jabłoński P. Narkotyki i środki zastępcze. Of
Wyd ASPRA-JR  WSB, Warszawa  Dąbrowa Górnicza 29. Lyotard JF. The Postmodern Condition: A Report on
2012. Knowledge. Univ Minn Press, Minneapolis 1984.
17. Cloward RA, Ohlin LE. Delinquency and Opportunity. Free 30. Motyka M. Społeczno  kulturowe determinanty dynamiki
Press Glencoe, New York 1961. narkomani. Cz. I. Åšrodki psychoaktywne w kulturze
masowej. Probl Hig Epidemiol 2013, 4: 675-684.
18. Jędrzejko M. Marihuana fakty. Marihuana mity. WWN
Atla 2, Wrocław 2011.
31. Baudrillard J. Simulacra and Simulation. Univ Mich Press,
Michigan 1994.
19. Goode E. Drugs in American Society (7th 08  Old Edition).
McGraw-Hill 2007.
32. Bauman Z. 44 listy ze świata płynnej nowoczesności. Wyd
Literackie, Kraków 2011.
. Krótka historia młodzieżowej subkulturowości.
20. Wrzesień W
PWN, Warszawa 2013.
33. Jędrzejko M, Janusz M, Walancik M. Zachowania ryzykowne
i uzależnienia. Zjawisko i uwarunkowania. Of Wyd ASPRA-
21. Jędrzejewski M. Subkultury a samorealizacja w perspektywie
JR, Warszawa 2013.
edukacji i socjalizacji młodzieży. Wyd Adam Marszałek,
Toruń 2013.
34. Sipowicz K. Czy marihuana jest z konopi. Baobab, Warszawa
2011.
22. Ulman P. Społeczne i rodzinne uwarunkowania uzależnień
u dzieci i młodzieży. Fides et Ratio 2011, 4: 74-86.
35. Castle D, Murray RM, D Souza DC (red). Marihuana i obłęd.
MediPage, Warszawa 2013.
23. Bandura A. Self-efficacy: Toward a Unifying Theory of
Behavioral Change. Psychol Rev 1977, 2: 191-215.
36. A
epkowski P. Narkotykowa belle époque. Uważam Rze 2014,
2: 68-69.
24. Jędrzejko M, Neroj A, Wojcieszek KA, Kowalewska
A. Teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych. 37. Przybylski J. Gorączka zioła. Do Rzeczy 2014, 12: 82-84.
[w:] Współczesne teorie uzależnień od substancji
38. Bauman Z. Ponowoczesność jako z
ródło cierpień. Sic!,
psychoaktywnych. Jędrzejko M (red). Akad Humanist im.
Warszawa 2013.
A. Gieysztora  Of Wyd ASPRA-JR, Pułtusk  Warszawa
39. Dziewiecki M. Komunikacja wychowawcza. Salwator,
2009: 77-155.
Kraków 2013.
25. Goode E. The Sociology of Drug Use. [in:] 21st Century
40. Dziewiecki M. Nowoczesna profilaktyka uzależnień. Jedność,
Sociology: A Reference Handbook. Bryant CD, Peck DL (ed).
Kielce 2005.
SAGE Publications Inc 2007: 415-424.
41. Michel H. Narkotyki. Dlaczego legalizacja jest nieuchronna.
26. Motyka M, Marcinkowski JT. Używanie pochodnych konopi.
Czarna Owca, Warszawa 2012.
Cz. I. Nowy wymiar zjawiska. Probl Hig Epidemiol 2014,
42. Klinowski M. Media używają narkotyków szkodliwie.
95(1): 14-20.
http://mateuszklinowski.natemat.pl/47975,media-uzywaja-
27. Benisz W. Stygmaty i stygmatycy. Teorie naznaczania
narkotykow-szkodliwie (dostęp: 14.03.2014).
społecznego i ich urzeczywistnianie [w:] Wykluczenie
43. Andrzejewska A. Dzieci i młodzież w sieci zagrożeń realnych
społeczne wczoraj i dziś. Grzesiak H, Fryza M, Ratajczak K
i wirtualnych. Aspekty teoretyczne i empiryczne. Difin SA,
(red). Repozytorium UAM w Poznaniu, 2012: 60-72. http://
Warszawa 2014.
hdl.handle.net/1059 3/2883 (dostęp: 20.03.2014).