Czas. Stomatol., 2007, LX, 6, 391-397
© 2007 Polish Dental Society
http://www.czas.stomat.net
Bruksizm  problem interdyscyplinarny
Bruxism  a multidisciplinary problem
Marzena Ziółkowska-Kochan1, Jerzy Kochan2, Daria Pracka3,
Wiktor Dróżdż4, Alina Borkowska4
Z Katedry i Zakładu Neurofizjologii Klinicznej Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu, Collegium
Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy1
p.o. Kierownika: dr n. med. M. Ziółkowska-Kochan
Z Oddziału Chirurgii Szczękowej X Wojskowego Szpitala Klinicznego w Bydgoszczy2
Kierownik: dr n. med. J. Kochan
Z Katedry Fizjologii Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Byd-
goszczy3
Kierownik: prof. dr hab. med. M. Tafil-Klawe
Z Zakładu Neuropsychologii Klinicznej Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum im.
L. Rydygiera w Bydgoszczy4
Kierownik: prof. dr hab. A. Borkowska
Streszczenie Summary
Wstęp: bruksizm jest określany jako stereotypowa, Introduction: Bruxism is defined as a stereotypical
nadmierna aktywność mięśni żwaczy polegająca na hyperactivity of the masseter characterized by
zgrzytaniu zębami i ich zaciskaniu. Etiopatologia clenching and grinding of the teeth. Etiopathology
bruksizmu pozostaje nadal niejasna. Rozpoznanie of bruxism still remains unclear. Its symptoms
i leczenie bywa niekiedy znacznie utrudnione z po- overlap with other pathologies making diagnosis
wodu nakładania się objawów bruksizmu na inne and treatment at times difficult.
schorzenia. Aim of the study: To focus on bruxism as a
Cel pracy: zwrócenie uwagi na bruksizm oceniany multidisciplinary problem.
jako problem interdyscyplinarny. Material and methods: The authors reviewed
Materiał i metody: autorzy dokonali przeglądu pi- current literature on bruxism from the point of view
śmiennictwa dotyczącego bruksizmu pod kątem jego of its pathophysiology, and central and peripherical
patofizjologii a zwłaszcza centralnej i obwodowej regulation, symptoms, diagnosis, treatment and
regulacji, objawów klinicznych, diagnostyki i terapii clinical implications in particular.
oraz implikacji klinicznych. Conclusions: Management of bruxism
Wnioski: leczenie bruksizmu powinno uwzględniać should embrace dental, pharmacological and
procedury stomatologiczne, farmakoterapiÄ™ i psy- psychobehavioural procedures. It requires a wider
choterapiÄ™. Wymaga ono szerszej analizy pod kÄ…tem analysis in the aspect of concomitant disorders e.g.
chorób współwystępujących, np. obturacyjnego bez- Obstructive Sleep Apnea Syndrome. The involvement
dechu sennego. Konieczne jest zaangażowanie róż- of different specialists is required as well as a
nych specjalistów i szczegółowa diagnoza wszyst- detailed diagnosis of all the patient s complaints.
kich objawów zgłaszanych przez pacjenta.
HASA
A INDEKSOWE: KEYWORDS:
bruksizm, parasomnia, mikro-wzbudzenia bruxism, parasomnia, micro-arousals
391
M. Ziółkowska-Kochan i in. Czas. Stomatol.,
Wstęp Etiopatogeneza
Bruksizm, polega na nawykowym, niekon- Etiopatogeneza bruksizmu nadal pozostaje
niejasna, jest zwiÄ…zana z zaburzeniami miej-
trolowanym zaciskaniu zębów lub zgrzytaniu
scowymi, zmianami w obrębie układu ner-
zębami odbywającym się zarówno w czasie
wowego i w zakresie neurotransmiterów oraz
zwarcia nawykowego jak i w czasie artykula-
czynnikami psychicznymi.
cji. Uwarunkowany jest rytmiczną czynnością
mięśni żucia. Objawy bruksizmu częściej po-
Przyczyny miejscowe
jawiają się w nocy, ale mogą występować tak-
że w dzień. Do objawów klinicznych bruksi-
Nieprawidłowy rozwój jamy ustnej, wady
zmu należą zmiany w obrębie powierzchni żu-
zgryzu zwłaszcza zgryz przewieszony, dys-
jących i brzegów siecznych zębów pod posta-
funkcje skroniowo-żuchwowe, występujące u
cią nieprawidłowego, nadmiernego ich starcia
około 30-50% populacji, wywołują zwiększo-
prowadzącego do obniżania wysokości koron
ne pobudzanie skurczu mięśni żwaczy i poja-
zębów i powstania widocznych nierówności.
wienie siÄ™ bruksizmu [3, 16, 13, 18]. Badania
W wyniku bruksizmu dochodzi do złamań zę-
wykonane u 50-letnich osób wykazały zna-
bów, a także do uszkodzeń uzupełnień prote-
czenie pogorszenia ogólnego stanu zdrowia
tycznych [3, 10].
jako istotnego czynnika ryzyka występowa-
Często, bo aż u 86% chorych, konsekwen-
nia bruksizmu zwiÄ…zanego z dysfunkcjÄ… skro-
cjami bruksizmu są dolegliwości bólowe, zlo-
niowo-żuchwową. Zwrócono uwagę na czę-
kalizowane w obrębie twarzy, mięśni żwaczy,
ste występowanie bruksizmu u kobiet, osób
a także szyi, pleców, gardła, ramion. Bóle gło-
samotnych, wykształconych oraz u pacjentów
wy o charakterze napięciowym, bóle w okoli-
niezadowolonych z opieki stomatologicznej
cy stawu skroniowo-żuchwowego oraz szumy
[11]. Analizując etiologię zaburzeń stomato-
uszne zgłasza 65% pacjentów. U 50% pacjen-
gnatycznych stwierdzono, że u 35,9% cho-
tów opisywano obniżenie libido, a u 38% za-
rych przyczyną ich powstania był bruksizm [5,
burzenia seksualne. Bruksizmowi towarzyszÄ…
6 14, 23]. Patomechanizm bruksizmu polega
nocne wybudzenia odpowiedzialne za wystÄ…-
na zmianie pobudliwości receptorów wrażli-
pienie u 80% chorych nadmiernej senności w
wych na rozciÄ…ganie (wrzecionek nerwowo
ciÄ…gu dnia, spowolnienia ruchowego oraz defi-
mięśniowych) i wzroście siły skurczu mię-
cytów uwagi. W rezultacie około 55% chorych
śni, utrzymującym się jeszcze jakiś czas po
z bruksizmem odczuwa codzienny dyskomfort
zakończeniu czynności ruchowej. W warun-
[2, 3, 10, 13].
kach symulujących powstawanie sił w cza-
Rozpowszechnienie bruksizmu jest wysokie
sie zaciskania i zgrzytania zębami wykazano
 dotyczy 8% populacji dorosłej, niezależnie
heterogenną aktywację mięśni żwaczy [22].
od płci. Częściej występuje w młodym wieku,
Dynamika mięśni w czasie snu jest wyjątkowa
sięgając nawet do 20% (K>M). Stwierdzono
w porównaniu do czynności mięśni obserwo-
rodzinnÄ… predyspozycjÄ™ do pojawienia siÄ™
wanej w czasie dowolnych ruchów zaciskania
tego zaburzenia. Rozpowszechnienie bruksi- zębów. Zwiększa się ich mechaniczne obcią-
zmu zmniejsza się do 3% u osób starszych po żenie w celu zrównoważenia stawu skronio-
60 r.ż. [2, 3, 13]. wo-żuchwowego. Aktywność mięśni żwaczy
392
2007, LX, 6 Bruksizm
w czasie incydentów bruksizmu jest prawdo- były poprzedzone wystąpieniem zespołów K.
podobnie ekstremalna i zależna od pozycji żu- Analiza występowania zespołów K u pacjen-
chwy w czasie zgrzytania zębami podczas snu. tów z bruksizmem wykazała u niektórych z
Polega na równoczesnym pobudzeniu mięśni nich znamiennie niższą ich liczbę w porówna-
odpowiadajÄ…cych za odwodzenie i przywodze- niu z normÄ… [3, 13].
nie żuchwy [3, 13]. Bruksizm traktowany jako zaburzenie snu,
należy do tzw. innych parasomnii. Parasomnie
Wpływ układu nerwowego stanowią grupę zaburzeń polegających na do
końca niewytłumaczalnych zjawiskach fizy-
W etiologii bruksizmu istotnÄ… rolÄ™ przy- kalnych lub behawioralnych zachodzÄ…cych
pisuje się zmianom organicznym oraz czyn- w czasie snu. Dotyczą stanów wybudzania,
nościowym w obrębie układu nerwowego. częściowego wybudzania, zmian stadiów snu.
Koncepcje neurobiologiczne regulacji bruk- Wiele z parasomnii jest manifestacjÄ… aktywacji
sizmu uwzględniają zaangażowanie struktur centralnego układu nerwowego. Poprzedzają
korowych, dróg korowo-opuszkowych, jąder je zmiany aktywności autonomicznego układu
podkorowych i sieci neuronalnych na pozio- nerwowego i napięcia mięśni szkieletowych
mie pnia mózgu. Wolne potencjały korowe [1]. Badania wykonane u dzieci wykazały u
 potencjały gotowości, zlokalizowane obu- 38% z nich pojawianie się lęków nocnych,
stronnie w obrębie zakrętu przedśrodkowe- bruksizmu i somnambulizmu, zwłaszcza przy
go, decydują o zaprogramowaniu i wykona- współistniejących chorobach układu nerwo-
niu ruchów żuchwy [19]. Nadmierna aktyw- wego. Bruksizm i inne parasomnie wpływały
ność drogi ośrodkowej odpowiedzialnej za ru- na rozwój i funkcjonowanie dzieci w wieku
chy żuchwy wynika z uszkodzenia modulacji 7-11 lat, u których częściej stwierdzano za-
hamujących obwodów pnia mózgu. Dowodzi burzenia zachowania, problemy adaptacyjne i
to centralnej regulacji bruksizmu zarówno kłopoty w nauce [2, 8, 18].
przez struktury korowe jak i podkorowe [6, Analiza polisomnograficzna snu wykonana
14]. Aktywność mięśni żwaczy generują neu- u pacjentów z tą parasomnią wykazała, że czas
rony okołoolbrzymiokomórkowe zlokalizo- trwania i efektywność snu, rozkład stadiów są
wane brzusznie w środkowym obszarze two- zwykle prawidłowe. 60-80% epizodów bruk-
ru siatkowatego lub jądra ogoniastego mostu. sizmu występuje głównie w 1 i 2 stadium snu
Odbywa siÄ™ ponadto zintegrowane przekazy- wolnofalowego (parasomnia N-REM), a tylko
wanie do jąder pnia mózgu wrażeń czucio- wyjątkowo w stadium REM. Uzyskane wyni-
wych z błony śluzowej, szczęk, zębów, mięśni ki badań polisomnograficznych są niejedno-
i stawów [13]. znaczne i wykazały zarówno skrócenie latencji
W badaniach Kato [19] wykazał, że w 79% REM, zmniejszenie procentowej zawartości
incydentów bruksizmu były one poprzedzone tego stadium w czasie całego snu, jak i wy-
na 4 sekundy wzrostem aktywności kory mó- stępowanie wydłużonej latencji REM i sta-
zgu pod postacią krótkotrwałej aktywności fal diów snu głębokiego wraz z częstszymi, na-
alfa w badaniu EEG. Bader [3] obserwowała wet około 70-krotnymi, zmianami w stadiach
wstawki fal alfa w czasie głębokiego snu wol- snu [3, 13, 19, 24]. Bruksizmowi towarzyszą
nofalowego tzw. wzory alfa-delta, widoczne u tzw. nocne wzbudzenia aktywnej, przejścio-
15% chorych. U badanych epizody bruksizmu wej, czynności bioelektrycznej mózgu, reje-
393
M. Ziółkowska-Kochan i in. Czas. Stomatol.,
strowane w badaniu elektroencefalograficz- niu dopaminergicznych receptorów D2 w ob-
nym. Mikro-wzbudzenia trwające seryjnie od rębie prążkowia [13].
10-15 sekund są następstwem wzrostu pozio- W patomechanizmie powstawania bruksi-
mu substancji odpowiadających za wzrost ak- zmu brany jest pod uwagę zależny od seroto-
tywności czynności bioelektrycznej mózgu niny efekt hamowania dopaminy, powodujący
[12]. Bruksizm występujący w czasie snu jest powstawanie zaburzeń snu. Miałoby to tłuma-
traktowany jako typowa aktywność twarzo- czyć objawy bruksizmu występujące po se-
wo-ruchowa widoczna w badaniu elektromio- lektywnych inhibitorach zwrotnego wychwy-
graficznym  EMG, zwiÄ…zana z ostatnimi se- tu serotoniny  SSRI (selective serotonin re-
kwencjami mikro-wzbudzeń [9, 13]. Analiza -uptake inhibitors) [4, 14, 15]. Analizuje się
schorzeń współistniejących z bruksizmem wy- niejednoznaczny wpływ układu wegetatyw-
kazała częste pojawianie się innych parasom- nego na powstawanie incydentów bruksizmu.
nii: omamów przysennych, zaburzeń zachowa- Stwierdzono wzrost aktywności współczul-
nia w czasie snu REM, zespołu niespokojnych nej poprzedzającej epizody bruksizmu i ryt-
nóg, mówienia przez sen, porażenia przysen- micznej aktywności skurczowej mięśni żwa-
nego. Chrapanie, przerwy w oddychaniu, a czy. Wśród objawów wegetatywnych towa-
szczególnie obturacyjny bezdech senny i hi- rzyszących bruksizmowi wymienia się nocne
persomnię stwierdzano znamiennie częściej w zaburzenia rytmu serca u 62% chorych, u 23%
grupie chorych z bruksizmem w porównaniu pocenie się, a u 19% podwyższone warto-
ze zdrową populacją [3, 18, 21]. ści ciśnienia tętniczego wymagające leczenia.
Wśród przyczyn organicznych występowa- Tachykardia, pojawiająca się na początku in-
nia bruksizmu podkreśla się przebyte urazy cydentu, trwa do około 10 sekund i przebiega
głowy, zapalenia opon mózgowo rdzenio- bardziej gwałtownie. Może występować także
wych, a także tężec, zespoły otępienne, pa- wtórnie do aktywności motorycznej [3, 9].
daczkÄ™ z ogniskami zlokalizowanymi w obrÄ™-
bie płatów skroniowych, krwotoki do móżdż- Czynniki psychiczne
ku, zanik oliwkowo-mostowo-móżdżkowy
[3, 13, 21, 23]. Bruksizm występuje w zabu- W powstawaniu bruksizmu wymienia się
rzeniach transmisji, szczególnie dopaminer- także istotną rolę czynników psychicznych.
gicznej, w chorobie Parkinsona, innych ze- W wykonanych badaniach szczególnie za-
społach parkinsonowskich, w tym także po- burzenia nastroju i agorafobia występowały
lekowych, wtórnych, np. poneuroleptycznej znamiennie częściej u chorych płci męskiej z
akatyzji. Stwierdzono częste współwystępo- bruksizmem w porównaniu do grupy kontrol-
wanie dystonii i bruksizmu [25]. U 78,5% pa- nej. Natomiast w grupie kobiet z bruksizmem
cjentów z dystonią twarzowo szyjną głównie najbardziej znamienną różnicą w porównaniu z
z mimowolnymi ruchami ust i żuchwy oraz grupą kontrolną okazała się nadmierna wrażli-
kurczem powiek w przebiegu zespołu Meige a wość na stres. Podkreśla się, że w powstawaniu
występowały objawy bruksizmu bardziej nasi- bruksizmu istotną rolę w odgrywa osobowość
lone w ciągu dnia. Za pomocą neuroobrazowa- lękowa oraz nastawienie na osiąganie sukcesu
nia czynnościowego u dorosłych pacjentów z [16]. Przewlekające się stresy powodują zmia-
bruksizmem ujawniono występowanie wcze- nę wrażliwości receptorów w mięśniach, które
snych zmian pod postaciÄ… asymetrii w wiÄ…za- nadmiernie pobudzane, powodujÄ… w rezultacie
394
2007, LX, 6 Bruksizm
zwiększony i niekontrolowany skurcz mięśni dami padaczkowymi, w których pojawiają się
żwaczy. Wykazano na doświadczalnych mo- ruchy żucia oraz miokloniami, które pojawia-
delach zwierzęcych, że agresywne gryzienie, ją się u 10% pacjentów zdiagnozowanych jako
związane ze znamiennym osłabieniem indu- bruksizm. W diagnostyce różnicowej należy
kowanego stresem obrotu noradrenaliny w ob- także uwzględnić: tiki, chorobę Huntingtona,
szarach prążkowia, chroni przed powstawa- połowiczy kurcz twarzy, zaburzenia zachowa-
niem choroby wrzodowej [19]. nia związane ze snem REM, a także dyskine-
zy w obrębie ust i dystonię ogniskową w ob-
Diagnostyka bruksizmu rębie twarzy i ust, niekiedy ujawniane przez
procedury stomatologiczne [3, 6, 13]. NowÄ…
Przy podejrzeniu bruksizmu polisomnografia rozwijającą się metodą, użyteczną w diagno-
(PSG), a dokładniej elektromiografia (EMG) styce bruksizmu w czasie snu jest Bruxcore
mięśni nadgnykowych i żwaczy ujawnia po- Bruxism-Monitoring Device (BBMD), półau-
wtarzalne, fazowo wzrastające napięcie, które tomatyczna, skomputeryzowana, czuła metoda
często rejestruje się jako tzw. artefakt biologicz- zliczająca pola abrazji [20].
ny w odprowadzeniach EEG. Na podstawie ba-
dania EMG stworzono kryteria klasyfikacyjne Leczenie bruksizmu
bruksizmu zwiÄ…zanego z trzema rodzajami ak-
tywności mięśniowej: skurczami fazowymi, to- Leczenie bruksizmu jest wielokierunkowe
nicznymi i mieszanymi. Skurcze fazowe o czę- [3]. Ważna jest poprawa warunków zgryzo-
stotliwości 1 Hz, charakteryzują się więcej niż wych, eliminacja nawet najmniejszych nie-
3 seriami oddzielonymi 2 przerwami w obrębie prawidłowości w obrębie zgryzu, co powo-
mięśni żwaczy i skroniowych trwającymi od duje zmniejszenie napięcia mięśni żwaczy.
0,25 do 2 sekund. W epizodach tonicznych wi- Stosowanie twardych lub miękkich szyn zgry-
doczna jest 1 seria ruchów zgrzytania trwająca zowych i płyt nagryzowych ogranicza ruchy
dłużej niż 2 sekundy. Trzeci rodzaj aktywności żuchwy, unieruchamia zęby przeciwstaw-
stanowią skurcze mieszane [9, 21]. ne oraz relaksuje stawy skroniowo-żuchwo-
Częstotliwość incydentów aktywnej ryt- we. Czynnikiem zmniejszającym efektyw-
micznej czynności mięśni żwaczy u chorych ność leczenia są uzupełnienia protetyczne.
z bruksizmem, wynosi około 5,4-5,8 incyden- Przeciwskazane są implanty a dodatkowym
tów w ciągu godziny, a u osób zdrowych ob- utrudnieniem jest pewna  nadwrażliwość ma-
serwuje się zaledwie 1,8 epizodów [19]. Czas nifestująca się odczuwaniem przeszkód rzę-
trwania epizodu bruksizmu jest o 40% krótszy, du 0,02 mm. Kolejnym etapem tego leczenia
amplituda fal jest o 60% wyższa, podczas gdy jest odbudowa ubytków powstałych na skutek
średni potencjał EMG jest o 20% większy w bruksizmu [5, 13].
stosunku do maksymalnego skurczu w czasie Do oddziaływań ogólnych zalicza się: stoso-
zaciskania zębów podczas czuwania [21, 22]. wanie środków sedatywnych, leczenie schorzeń
W diagnostyce bruksizmu ważne jest uży- układu nerwowego, a także zaburzeń oddycha-
cie technik audiowizualnych pozwalajÄ…cych nia w czasie snu. Stosowano benzodwuazepiny:
na zobiektywizowanie zaburzeń ruchowych i diazepam i klonazepam. Krótkotrwała terapia
określenie natury wrażeń słuchowych. Jest to klonazepanem zmniejsza częstość występowa-
szczególnie istotne w różnicowaniu z napa- nia incydentów bruksizmu, poprawia jakość i
395
M. Ziółkowska-Kochan i in. Czas. Stomatol.,
efektywność snu, powoduje wzrost całkowitego Podsumowanie
czasu snu, w badaniu PSG [3, 21]. Dobre efekty
obserwowano po stosowaniu lewodopy, miore- Każdy pacjent z bruksizmem powinien być
laksantów oraz niesterydowych leków przeciw- traktowany indywidualnie ze względu na czę-
zapalnych. Obiecujące wydają się próby z za- ste współwystępowanie tego zaburzenia w róż-
stosowaniem agonisty receptorów dopaminer- nych jednostkach chorobowych. Istotna wyda-
gicznych D2 i D3  ropinirolu oraz klonidyny
je się analiza chorób współtowarzyszących pod
 agonisty reptorów adrenergicznych ą 2 [21].
kątem nasilenia objawów bruksizmu. Wczesna
Zalecane poczÄ…tkowo w leczeniu bruksizmu
diagnostyka i leczenie bruksizmu zapobiega
podawanie agonisty receptorów dopaminer-
ujawnianiu się lub nasileniu schorzeń układu
gicznych D2 bromokryptyny okazało się mało
stomatognatycznego.
efektywne [33]. Zmniejszenie nasilenia bruk-
sizmu, poprawę komfortu życia pacjenta uzy-
Piśmiennictwo
skiwano za pomocą leków antydepresyjnych,
z wyjątkiem SSRI  selektywnych inhibitorów 1. American Sleep Disorders Classification:
The International Classification of Sleep
zwrotnego wychwytu serotoniny [13]. Dobry
Disorders: Diagnosis and Coding Manual,
efekt stosowania beta blokerów (np. propra-
Rochester, Minnesota, American Sleep
nololu) obserwowano u pacjentów z poneuro-
Disorders Association 1990: 141-215.
leptycznym bruksizmem [3]. IstniejÄ… nieliczne
2. Agargun M Y, Cilli A S, Sener S, Bilici M,
doniesienia dotyczące pozytywnych efektów le-
Ozer O A, Selvi Y, Karacan E: The prevalence
czenia bruksizmu przy pomocy metokloprami-
of parasomnias in preadolescent school-aged
du u chorych z wcześniejszą złą odpowiedzią
children: Turkish sample. Sleep 2004, 15, 27,
na L-Dopę czy bromokryptynę, u których w ba-
4: 701-705.
daniach czynnościowych wykazano hypoper-
3. Bader G, Lavigne G: Sleep bruxism: an ove-
fuzję w obszarze lewego płata czołowego [4].
rview of an oromandibular sleep movement
Injekcje toksyny botulinowej jako leczenie z
disorder. Sleep Med Rev 2000, 1: 27-43.
wyboru dla dystonii, zmniejszyły objawy bruk-
4. Chen W H, Lu Y C, Lui C C, Liu J S: A pro-
sizmu [17]. Dobre efekty leczenia bruksizmu
posed mechanism for diurnal/nocturnal bru-
xism: hypersensitivity of presynaptic dopa-
skojarzonego z dolegliwościami bólowymi w
mine receptor in frontal lobe. J Clin Neurosci
obrębie stawu skroniowo-żuchwowego obser-
2005, 12, 2: 161-163.
wowano po zastosowaniu tiagabiny [12].
5. Corvo G, Tartaro G, Giudice A, Diomajuta A:
Ważne jest ponadto przestrzeganie zaleceń
Distribution of craniomandibular disorders,
higieny snu: unikanie spożywania alkoholu,
occlusal factors and oral parafunctions in pa-
kawy, substancji stymulujÄ…cych, np. kokainy,
ediatric population. Eur J Paediatr Dent 2003,
palenia papierosów nasilającego bruksizm w
4, 2: 84-88.
porze nocnej. Jeśli zaś chodzi o techniki psy-
6. Gastaldo E: The excitability of the trigeminal
choterapeutyczne to przydatnymi okazały się
motor system in sleep bruxism: a transcranial
hipnoza, autosugestia, techniki relaksacyjne
magnetic stimulation and brainstem reflex
typu biofeedbacku. Zabiegi fizjoterapeutycz-
study. J Orofacial Pain 2006, 20, 2: 145-155.
ne są szczególnie pomocne w leczeniu bruksi-
7. Halasz P, Terzano M, Parrino L, Bodizs R:
zmu związanego z dużą utratą tkanek zęba [3,
The nature of arousal in sleep. J Sleep Res
13, 15, 18]. 2004, 13: 1-23.
396
2007, LX, 6 Bruksizm
8. Herrera M: Bruxism in children: effect on sle- 18. Ohayon M M, Li K K, Guilleminault C: Risk
ep architecture and daytime cognitive perfor- factors for sleep bruxism in general popula-
mance and behavior. Sleep 2006, 29, 9: 1143- tion. Chest 2001, 119, 1: 53-61.
-1148.
19. Oksenberg A, Arons E: Sleep bruxism related
to obstructive sleep apnea: the effet of con-
9. Huynh N: Sleep bruxism is associated to mi-
tinuous airway pressure. Sleep Med 2002, 3:
cro arousals and an increase in cardiac sym-
513-515.
pathetic activity. J Sleep Res 2006, 15, 3: 339-
-346.
20. Ommerborn M A, Giraki M, Schneider C,
Schaefer R, Gotter A, Franz M, Raab W H:
10. Jańczuk Z: Zgryz urazowy i jego leczenie.
A new analyzing method for quantification
Red. Z. Jańczuk w: Zarys kliniczny stomato-
of abrasion on the Bruxcore device for sleep
logii zachowawczej. Wydawnictwo Lekarskie
bruxism diagnosis. J Orofac Pain 2005, 19, 9:
PZWL Warszawa 1981, str. 463-464.
232-238.
11. Johansson A, Unell L, Carlsson G, Soderfeldt
21. Saletu A Q, Parapatics S, Saletu B, Anderer P,
B, Halling A: Associations between social and
Prause W: On the Pharmacotherapy of sleep
general health factors and symptoms related
bruxism: placebo controlled polysomno-
to temporomandibular disorders and bruxism
graphic and psychometric studies with clon-
in a population of 50-year-old subjects. Acta
azepam. Neuropsychobiology 2005, 51: 214-
Odontol Scand 2004, 62, 4: 231-237.
225.
12. Kast R E: Tiagabine may reduce bruxism and
22. Schindler H J, Turp J C, Blaser R, Lenz J:
associated temporomandibular joint pain.
Differential activity patterns in the masseter
Anesth Prog 2005, 52, 3: 102-104.
muscle under simulated clenching and grind-
13. Lavigne G, Kato T, Kolta A, Sessle B J:
ing forces. J Oral Rehabil 2005, 32, 8: 552-
Neurological mechanisms involved in sleep
563.
bruxism. Crit Rev Oral Biol Med 2003, 14, 1:
23. Shibukawa Y, Shintani M, Kumai T, Suzuku
30-46.
T, Nakamura Y: Cortical neuromagnetic fields
14. Lobbezoo F, Naeije M: Bruxism is mainly
preceding voluntary jaw movements. J Dent
regulated centrally, not peripherally. J Oral
Res 2004, 83, 7: 572-577.
Rehabil 2001, 28, 12: 1085-1091.
24. Szelenberger W, Skalski M: Zaburzenia
15. Lobbezoo F, van der Zaag J, Visscher C M,
snu. Red. A. Bilikiewicz, S. Pużyński, J.
Naeije M: Oral kinesiology A new postgrad-
Robakowski, J. Wiórka w: Psychiatria t. II.
uate programme in the Netherlands. J Oral
Urban & Partner, Wrocław 2002, str. 539-
Rehabil 2004, 31, 3: 192-198.
554.
16. Manfredini D, Landi N, Romagnoli M, Bosco
25. Watts M W, Tan E K, Jankovic J: Bruxism and
M: Psychic and occlusal factors in bruxers.
cranial  cervical dystonia: is there a relation-
Aust Dent J 2004, 49, 2: 84-89.
ship? Cranio 1999, 17, 3: 196-201.
17. Manzano F S, Granero L M, Masiero D, dos
Otrzymano: dnia 8.XII.2006 r.
Maria T B: Treatment of muscle spasticity in
Adres autorów: 85-077 Bydgoszcz, ul. Świętojańska
patients with cerebral palsy using BTX-A: a
20.
pilot study. Spec Care Dentist 2004, 24, 4:
Tel./Fax: [phone]
235-239. e-mail: [e-mail], [e-mail]
397