Rozdział 5.
Instalacja i konfiguracja systemu
X Window
Rozdział ten wyjaśni, jak zainstalować, skonfigurować i użytkować system X Window (często nazywanego po
prostu X). Kiedy system X jest skonfigurowany i uruchomiony, możesz ustawić kilka opcji dotyczących sposobu
jego uruchamiania. Opcje są szczegółowo opisane, a wraz z nimi przedstawiono dodatkowo kilka pomocniczych
sztuczek służących do optymalizacji pracy i wydajności środowiska X.
X  co to jest?
X jest standardowym graficznym interfejsem użytkownika dla systemu Linux. Podobnie jak inne graficzne
interfejsy, takie jak Microsoft Windows czy Mac OS, system X pozwala na interakcjÄ™ z programami za pomocÄ…
myszy, umożliwiając w ten sposób prostą komunikację z komputerem.
Pierwsza wersja systemu X Window została wydana w 1987 roku jako wspólny projekt firmy Digital Equipment
Corporation i Instytutu Technologii w Massachusetts. Póz
niej powstało Konsorcjum X, Inc., które jest
odpowiedzialne za rozwój i publikację nowych wersji tego systemu.
Pomimo swego wieku, X jest znakomitym i bardzo nowoczesnym oprogramowaniem systemowym:
wieloplatformowym, zorientowanym sieciowo graficznym interfejsem użytkownika. Można go zainstalować i
uruchomić na różnych rodzajach platform, włączając każdą odmianę systemu Unix. X-klienty są dostępne dla
użytkowników takich systemów jak Windows 3.x, 9x oraz NT. Wyszukane właściwości sieciowe systemu X
pozwalają uruchomić go na jednym komputerze, a wyjście wysłać do drugiego komputera-klienta połączonego z
pierwszym poprzez sieci (LAN, WAN). Wraz z powstaniem sieci Internet, która łączy sporą część komputerów
tej planety, system X osiągnął nowe znaczenie i potęgę.
Większość użytkowników systemu Linux pracuje z XFree86, oprogramowaniem freeware kompatybilnym z
systemem X Window. XFree86 został zaprojektowany przez firmę o tej samej nazwie, która rozpoczęła swoją
działalność w 1992 roku. W 1994 r. powstał projekt XFree86, który przyjął za cel badania i rozwój systemu tego
systemu.
Instalacja systemu X
Poprawne skonfigurowanie i uruchomienie systemu X Window było niegdyś prawdziwym wyzwaniem dla
użytkowników systemu Linux  prawie ceremonią. Obecnie dostępne są sterowniki do wielu urządzeń, a
narzędzia konfiguracyjne asystujące w procesie instalacji zostały bardzo poprawione. Ciągle jednak instalacja i
konfiguracja potrafi być zaskakująca  zwłaszcza przy słabym sprzęcie  ale nie jest już zniechęcającym
procesem, jakim była kiedyś.
Aby uruchomić środowisko X, trzeba przebrnąć przez dwa etapy. Pierwszy z nich wymaga instalacji
odpowiednich programów, które umożliwiają uruchomienie systemu X. Można je podzielić na następujące
kategorie:
" podstawowy program XFree86,
" serwery X,
" menedżery okien,
" aplikacje,
" fonty.
Etap ten jest bardzo prosty i może stać się częścią podstawowej instalacji systemu Linux, jeśli w jej trakcie
wybierzesz odpowiednie pakiety X.
W drugim etapie konfigurujesz system X, aby prawidłowo działał w systemie. Jest to kwestia wyboru serwera X
kompatybilnego z posiadaną kartą graficzną i dostrojenia go do możliwości oferowanych przez tę kartę. Jeśli
posiadasz powszechnie używaną kartę graficzną wraz z całą dokumentacją, to etap ten nie będzie zbyt trudny.
Jednak bez dokumentacji proces ten może okazać się bardzo trudny, ale nie jest niemożliwy.
Jak pokazano w dodatku C  Narzędzia do zarządzania pakietami Debiana , system X Window składa się z wielu
pakietów.
Po zainstalowaniu żądanych pakietów możesz przystąpić do konfiguracji środowiska X Window.
Uwaga
Powinieneś zachować szczególną ostrożność podczas konfiguracji systemu X Window. Jeśli bowiem
skonfigurujesz go nieprawidłowo lub nie do końca, możesz trwale uszkodzić komputer. Zwłaszcza jeśli
skonfigurujesz monitor z częstotliwością odświeżania, która przekracza jego możliwości  może on ulec
uszkodzeniu. Starsze monitory o stałej częstotliwości odświeżania są szczególnie podatne na taki rodzaj
zniszczeń. Autor i wydawca postarali się, aby ten rozdział stał się jak najbardziej zrozumiały i przejrzysty, ale
ich wysiłek nie zapewni, że przedstawione procedury będą poprawnie działać na twoim komputerze. Wobec
powyższego autor i wydawca nie mogą wziąć odpowiedzialności za uszkodzenia powodowane złą instalacją i
konfiguracjÄ… systemu X Window.
Jeśli posiadasz kartę lub monitor nieznanego producenta (lub niespotykany model) i czujesz, że musisz
zgadywać opcje konfiguracyjne, to zacznij od niskich wartości i zwiększając je, poszukaj wartości
optymalnych. Nie pozwól, aby monitor, który wyświetla zniekształcony obraz, działał dłużej niż przez czas
potrzebny na wyciągnięcie kabla zasilającego z gniazdka!
Konfiguracja X
Kiedy zainstalujesz pakiet xserver-common, automatycznie uruchomi się program xf86config. Jednakże
możesz uruchomić ten program w dowolnym momencie. Aby tego dokonać np. teraz, zaloguj się na konto
użytkownika root i wydaj polecenie:
xf86config
Rysunek 5.1 przedstawia startowe okno dialogowe xf86config. Jak zauważyłeś, jest to program trybu
tekstowego, który nie współpracuje z myszą; zadaje pytania w stylu zwanym dalekopisem za pomocą czarno-
białego trybu wyświetlania znaków.
Uwaga
Podczas pracy z programem xf86config może się okazać, że klawisz Backspace nie działa tak jak powinien.
Jeśli się tak zdarzy, użyj kombinacji klawiszy Ctrl+Backspace.
Rysunek 5.1. Ekran startowy programu xf86config
Pierwszym krokiem jest określenie rodzaju używanej myszki, podłączonej do komputera (spójrz rysunek 5.2).
Wprowadz
liczbę odpowiadającą typowi posiadanej myszy i wciśnij Enter. Dla urządzeń wskazujących
zastępujących mysz (np. w laptopach) powinieneś wybrać rodzaj PS/2.
Rysunek 5.2. Określanie typu posiadanej myszki
Jeśli wybrałeś mysz Logitech MouseMan, możesz włączyć obsługę trzeciego przycisku, udzielając twierdzącej
odpowiedzi na pytanie, czy ChordMiddle powinien zostać włączony, co przedstawia rysunek 5.3.
Rysunek 5.3. WÅ‚Ä…czanie opcji ChordMiddle
Jeśli mysz posiada tylko dwa przyciski, możesz włączyć emulację trzeciego, udzielając twierdzącej odpowiedzi
na pytanie o Emulate3Buttons; tak jak to ilustruje rysunek 5.4. Jeśli włączysz tę opcję, możesz jednocześnie
przycisnąć oba przyciski myszy, aby emulować działanie przycisku trzeciego.
Rysunek 5.4. WÅ‚Ä…czanie emulacji przycisku trzeciego myszy
Następnie, jak pokazano na rysunku 5.5, musisz podać plik urządzenia odpowiadający myszce. Program
instalacyjny powinien przypisać domyślnie do myszy systemowej plik /dev/mouse. Jeśli się zgadzasz, naciśnij
Enter, aby przejść do kolejnego etapu.
Rysunek 5.5. Określanie pliku urządzenia dla myszki
Przedstawiony na rysunku 5.6 obrazek ilustruje włączanie obsługi klawiatury rozszerzonej. Jeśli posiadasz
specjalną klawiaturę, która pozwala na używanie znaków narodowych, możesz odpowiedzieć twierdząco na
kolejne pytanie, aby włączyć program xkb, który upraszcza zmianę mapowania klawiatury. Po dokonaniu
wyboru wciśnij Enter.
Rysunek 5.6 Włączanie obsługi klawiatury rozszerzonej
Jak pokazuje rysunek 5.7 xkb, współpracuje z różnymi systemami kodowania klawiatury lub mapowania
klawiszy. Wpisz liczbę odpowiadającą podłączonej do komputera klawiaturze i naciśnij Enter.
Rysunek 5.7. Określanie rodzaju klawiatury
Następnie, jak pokazuje rysunek 5.8, musisz podać dwa parametry charakteryzujące monitor: częstotliwość
odświeżania (VertRefresh) i częstotliwość synchronizacji poziomej (HorizSync). Wartości te możesz znalez
ć:
" w dokumentacji dostarczonej z monitorem;
" w pliku /usr/doc/xserver-common/Monitors.gz, który to plik może zawierać informacje o monitorze
(użyj polecenia gunzip do rozpakowania pliku i dowolnego edytora do jego przeczytania);
" na stronie WWW producenta monitora;
" na grupach dyskusyjnych, np. comp.os.linux.setup;
" w dziale technicznym producenta monitora, żądając odpowiednich informacji lub dostarczenia
dokumentacji (jeśli nie otrzymałeś takiej wraz z monitorem).
Aby określić parametry monitora, wciśnij Enter.
Rysunek 5.8. Przygotowanie do określenia parametrów monitora
Najpierw podajemy częstotliwość synchronizacji poziomej monitora, co przedstawia rysunek 5.9. Wpisz liczbę
odpowiadającą posiadanemu monitorowi i wciśnij Enter. Jeśli nie jesteś pewien, jaka to jest wartość, ale wiesz,
że monitor pozwala wyÅ›wietlać obraz z rozdzielczoÅ›ciÄ… np. 800×600, podaj liczbÄ™ 2. JeÅ›li chcesz podać wartość
inną niż podaje program, wpisz liczbę 11. Zostaniesz wtedy poproszony o podanie wartości najniższych i
najwyższych (przedziału) częstotliwości synchronizacji poziomej.
Uwaga
Często podobne modele monitorów mają bardzo różne wartości częstotliwości synchronizacji poziomej.
Ważne jest, abyś prawidłowo określił ten parametr. Jeśli z
le skonfigurujesz system X Window, możesz
doprowadzić do uszkodzenia monitora.
Rysunek 5.9. Określanie horyzontalnej częstotliwości synchronizacji
Kolejny rysunek przedstawia wybór częstotliwości odświeżania. Wpisz numer odpowiadający wartości monitora
i wciśnij Enter. Jeśli nie jesteś pewien wartości tego parametru, podaj liczbę 1, która jest wartością
najbezpieczniejszą. Aby podać wartość, która nie znajduje się na wyświetlonej liście, podaj liczbę 5. Zostaniesz
wtedy poproszony o podanie przedziału wartości (od najniższej do najwyższej) częstotliwości odświeżania.
Rysunek 5.10. Określanie wartości pionowej częstotliwości odświeżania
Teraz możesz określić identyfikacje i łańcuchy opisujące monitor, co pokazuje rysunek 5.11. Możesz
wprowadzać dowolny tekst, jaki tylko zechcesz. Po wprowadzeniu wszystkich wartości naciśnij Enter.
Rysunek 5.11. Określanie identyfikatorów i łańcuchów opisujących model monitora
Następnym krokiem jest sprecyzowanie modelu karty graficznej i jej charakterystyki. Objaśnienia programu
xf86config, przedstawione na rysunku 5.12, wskazują, że model karty możesz wybrać z bazy danych kart
graficznych. Jednakże, nawet jeśli tak zrobisz, otrzymasz możliwość wprowadzenia wartości niestandardowych.
Jeśli nie masz powodów ku temu, nie powinieneś zmieniać wartości podanych w bazie danych kart graficznych.
Co więcej, podczas wybierania z bazy danych rekordu odpowiadającego typowi posiadanej karty graficznej
powinieneś uważać, ponieważ podobne nazwy modeli mogą mieć znacząco różną charakterystykę sprzętową (i
nie tylko sprzętową).
Rysunek 5.12. Przygotowanie do wyboru karty graficznej z bazy danych kart
Następny rysunek przedstawia ekran używany do wyboru modelu karty graficznej. Wpisz po prostu liczbę
odpowiadającą modelowi karty graficznej i wciśnij Enter. Jeśli podejrzewasz, że szukana karta graficzna
znajduje się na kolejnej stronie bazy, wciśnij klawisz Enter, aby przejść stronę dalej; jeżeli pominiesz stronę, na
której znajduje się model używanej karty, przejdz
do samego końca bazy, skąd automatycznie zostaniesz
przeniesiony na poczÄ…tek.
Rysunek 5.13. PrzeglÄ…danie bazy danych w poszukiwaniu modelu karty graficznej
Po wybraniu modelu karty graficznej program xf86config potwierdza ten fakt. Tak jak pokazuje to rysunek
5.14, xf86config może proponować ustalenie dodatkowych wartości, np.  Do NOT Probe clocks (nie badaj
częstotliwości zegarów).
Rysunek 5.14. Potwierdzenie wyboru modelu karty graficznej
Kolejnym krokiem jest wybór X-serwera, którego chcesz używać; ten etap przedstawia rysunek 5.15. Tabeli C.1
pomoże określić odpowiedni i prawidłowy serwer X. Wpisz liczbę powiązaną z konkretnym typem serwera i
naciśnij Enter. Jeśli wybrałeś 4, zostaniesz poproszony o wybór serwera akceleratora. Jeśli natomiast nie jesteś
pewien, jaki serwer wybrać, podaj liczbę 3  serwer XF86_SVGA; jeśli masz starszą kartę grafiki lub monitor,
to będą one wolały używać serwera X SVGA (256 kolorów).
Rysunek 5.15. Wybieranie odpowiedniego serwera X
Następnie, jak przedstawia rysunek 5.16, xf86config zadaje pytanie, czy powinien zastąpić pierwszy wiersz
w pliku /etc/X11/server w taki sposób, aby wskazywał nowy serwer X. Odpowiedz y i wciśnij Enter.
Rysunek 5.16. Zapisywanie informacji o serwerze X w pliku /etc/X11/server
Podaj ilość pamięci zainstalowanej na karcie wideo, wprowadzając odpowiednią liczbę i naciśnij Enter. Możesz
znalez
ć ten parametr w dokumentacji dołączonej do karty. Jeśli zgubiłeś dokumentację, podaj mniejszą ilość, jak
np. 1024K. Wybór zbyt małych wartości powoduje, że karta nie pracuje w wysokich rozdzielczościach;
jednakże podawanie zbyt dużych wartości może wywołać tymczasową dysfunkcję karty.
Rysunek 5.17. Podawanie ilości pamięci karty graficznej
Podobnie jak definiowałeś łańcuchy, które identyfikują i opisują monitor, teraz powinieneś określić łańcuchy,
które będą identyfikowały i opisywały kartę graficzną (spójrz rysunek 5.18). Wciśnij Enter po wprowadzeniu
każdego łańcucha znaków.
Rysunek 5.18. Wprowadzanie łańcuchów definiujących i opisujących kartę grafiki
Jeśli wybrałeś serwer akceleratora, możesz wprowadzić wartości dla RAMDAC-a, co pokazuje rysunek 5.19.
Niektóre serwery SVGA również obsługują RAMDAC. Jeśli nie używasz serwera akceleratora, możesz nacisnąć
q, a następnie Enter, aby ominąć ten krok. W przeciwnym przypadku wprowadz
liczbÄ™ odpowiadajÄ…cÄ…
wybranemu RAMDAC-owi używanemu przez kartę graficzną i wciśnij Enter. Określenie właściwego chipsetu
RAMDAC może być nieco kłopotliwe. Opis podany w liście wymienionych chipsetów RAMDAC odnosi się
tylko do nazwy dla konkretnej karty. Jeśli możesz, obejrzyj dokładnie kartę graficzną, żeby sprawdzić, czy ma
jakiś napis zgodny z napisem z listy. Jeśli nie możesz, naciśnij q i następnie Enter, pomijając tym samym
określanie chisetu RAMDAC. System X automatycznie wykryje większość kości RAMDAC, zatem pominięcie
tego kroku nie spowoduje zmniejszenia jakości wyświetlanego obrazu ani wydajności karty graficznej.
Rysunek 5.19. Określanie ustawień RAMDAC
Rysunek 5.20 przedstawia ekran, za pomocą którego możesz określić programowalny chipset taktujący używany
przez kartę grafiki. Większość kart nie ma takiego układu i wymaga wprowadzenia wiersza Clocks w pliku
konfiguracyjnym systemu X. Jeśli karta nie posiada takiego układu, naciśnij q i Enter, aby kontynuować, w
przeciwnym przypadku wprowadz
liczbę odpowiadającą programowalnemu chipsetowi taktującemu, a następnie
wciśnij Enter.
Rysunek 5.20. Określanie chipsetu taktującego
Następnie program xf86config spyta, czy chcesz zbadać kartę w celu sprawdzenia odpowiedniego
taktowania zegara (rysunek 5.21). Jeśli wybrałeś odpowiedni programowalny chipset taktujący, możesz ominąć
ten punkt, wpisując n i naciskając Enter. Powinieneś ominąć ten punkt także w przypadku, gdy wcześniej
zanotowałeś, że badanie karty nie jest dla niej pożądanym działaniem.
Uwaga
Możesz czasami poprawić taktowanie zegara, zwiększając ten parametr poprzez badanie karty po
zakończeniu programu xf86config. Wystarczy do pliku konfiguracyjnego systemu X wprowadzić wiersz
Clocks wraz z odpowiednią wartością. Więcej informacji na ten temat znajdziesz w dokumentacji dołączonej
do systemu X.
W każdym innym przypadku powinieneś pozwolić programowi xf86config na zbadanie karty w celu
określenia odpowiedniego taktowania zegara: naciśnij y, a potem Enter.
Rysunek 5.21. xf86config pyta, czy automatycznie zbadać częstotliwość zegara
Uwaga
Jeśli xf86config wciąż bada kartę, a ekran pozostaje czarny (przez ponad 30 sekund), natychmiast przerwij
badanie i wyłącz monitor  wciśnij kombinację klawiszy Ctrl+C i włącz ponownie monitor. Jeśli bowiem
zdarzy się tak, że badanie zawiedzie, może to kosztować utratę monitora.
W kolejnym etapie możesz podać głębię koloru i rozdzielczość, z jaką obraz będzie wyświetlany przez system X
( patrz rysunek 5.22). Domyślne wartości programu xf86config powinny być odpowiednie; wpisz 5 i
naciśnij Enter, aby kontynuować. Jednakże możesz zmienić rozdzielczość dozwoloną dla danej głębi koloru,
wprowadzając odpowiednią liczbę kolorów i żądaną (ale dozwoloną) rozdzielczość.
Rysunek 5.22. Określanie trybów wyświetlania w systemie X
Program xf86config jest gotowy zapisać zmiany do pliku konfiguracyjnego (rysunek 5.23). Zazwyczaj
powinieneś pozwolić systemowi na zapisanie konfigurację do pliku /etc/X11/XF86Config; wpisz y i wciśnij
Enter. Jeśli jednak wolisz, możesz wpisać n i podać inną nazwę pliku i lokalizację.
Rysunek 5.23. Zapisywanie pliku konfiguracyjnego
Kiedy już program xf86config zakończy konfigurację, możesz uruchomić system X Window
Uruchamianie i zamykanie systemu X Window
Po skonfigurowaniu X za pomocą xf86config będziesz pewnie ciekaw, jak działa. Aby uruchomić X-y,
wpisz polecenie:
startx
Obraz powinien na krótko zniknąć, a następnie ujrzysz graficzne środowisko X. W następnym rozdziale dowiesz
się, jak efektywnie korzystać ze wszystkich jego możliwości.
Uwaga
Jeśli ekran zniknął i już się nie pojawił przez następne 30 sekund, konfiguracja systemu X może być błędna 
natychmiast wyłącz monitor lub zamknij sesję X, wciskając Ctrl+Alt+Backspace.
Aby wyjść z systemu X Window, kliknij myszką na pulpicie, pojawi się menu, z którego wybierz element Exit,
Logout lub Quit. X Window zamknie się, system przejdzie w tryb interfejsu tekstowego i wyświetlony zostanie
znak zachęty.
Polonizacja systemu X Window
W poprzednim rozdziale wspominałem o pliku /etc/environment, który jest wczytywany przy starcie X-serwera.
Plik ten określa ustawienia lokalne dla środowiska X i powinien zawierać następujący wpis:
LC_ALL=pl_PL
Aby jednak środowisko X wyświetlało poprawnie polskie znaki, należy wykonać kilka dodatkowych czynności.
Konfiguracja obsługi polskich znaków w systemie X Window
Do skonfigurowania polskiej klawiatury można użyć programu znakowego xf86config lub graficznego
XF86Setup. Można też za pomocą ulubionego edytora tekstu otworzyć plik /etc/X11/XF86Config i ręcznie
dokonać zmian. Sekcje, na które należy zwrócić uwagę, to: Keyboard i Files.
Sekcja Keyboard odpowiada za układ klawiatury. Oto przykładowa zawartość tej sekcji:
Section "Keyboard"
Protocol "Standard"
Auto Repeat 500 5
AltGr ModeShift
XkbRules "xfree86"
XkbModel "pc104"
XkbLayout "pl"
EndSection
Najważniejszy jest tutaj wiersz XkbLayout, który definiuje układ klawiatury. Pozostałe wiersze należy ustawić
zgodnie z konfiguracją sprzętową komputera.
Ostatnim problemem jest ustawienie poprawnego wyświetlania polskich fontów. Pakiety zawierające fonty
można pobrać ze strony http://www.biz.net.pl/, ale powinny one wchodzić w skład każdej dystrybucji Debiana.
SÄ… to pakiety:
" xfonts-biznet-iso-8859-2-base,
" xfonts-biznet-iso-8859-2-75dpi,
" xfonts-biznet-iso-8859-2-100dpi,
Podczas instalacji pakiety te dodają odpowiednie wpisy w pliku /etc/X11/XF86Config, a dokładnie w sekcji
Files.
Po tych zabiegach polskie znaki diakrytyczne powinny być prawidłowo wyświetlane w środowisku X.
Niektóre programy, jak na przykład StarOffice, używają fontów TrueType (znane z systemu MS Windows).
Zainstaluj serwer fontów, pamiętaj jednak, że serwer xfs nie obsługuje tego formatu. Należy więc skorzystać z
trochę słabszego serwera zwanego xfstt. Instalujemy go oczywiście za pomocą programu dselect. Po
zainstalowaniu serwera xfstt czcionki powinny wyglądać o wiele ładniej; jeśli jednak jeszcze nie ma różnicy,
należy do zmiennej ARG w pliku startowym tego serwera /etc/init.d/xfstt dopisać parametry:
-multi -encoding iso8859-2, windows-1251
Może się zdarzyć tak, że niektóre programy i tak nie będą poprawnie wyświetlać polskich znaków. Należy
wtedy zajrzeć do opcji konfiguracyjnych takiego programu, poszukać opcji wyświetlania fontów i wybrać
ISO8858-2. Czasami jest jednak tak, że program nie obsługuje polskich znaków diaktrycznych i trzeba się z tym
pogodzić.