Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 1. Definicja doradztwa edukacyjnego znaczenie, cel 2. Międzynarodowe i polskie regulacje prawne poradnictwa zawodowego 3. Kompetencje doradcy zawodowego i specjalisty do spraw rozwoju zawodowego 4. Standardy zawodów doradca zawodowy i specjalista do spraw rozwoju zawodowego. Etyka zawodowa doradcy. Jakość usługi doradczej 5. Psychologiczne, socjologiczne, pedagogiczne i ekonomiczne aspekty poradnictwa zawodowego i doradztwa karier 6. Teorie kariery zawodowej i doradztwa karier 7. Doradztwo karier w wymiarze europejskim. Doradztwo transnacjonalne/eurodoradztwo 8. Metodologia doradztwa karier. Wykorzystanie testów psychologicznych w doradztwie zawodowym i personalnym. Nowe technologie wykorzystywane w doradztwie zawodowym. Tworzenie ścieżek kariery 8.1. Metody postępowania 8.2. Testy psychologiczne 8.3. Nowoczesne technologie 8.4. Tworzenie ścieżek kariery 9. Odbiorcy usług 9.1. Doradztwo edukacyjne w szkołach i instytucjach podlegających kuratoriom 9.2. Doradztwo edukacyjne dla bezrobotnych i poszukujących pracy 9.3. Doradztwo edukacyjne dla osób niepełnosprawnych 9.4. Usługi doradcze dla pracodawców 9.5. Inni odbiorcy usług. Przykłady dobrych praktyk 10. System informacji edukacyjno-zawodowej (zródła, programy) Bibliografia 3 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 1. Definicja doradztwa edukacyjnego znaczenie, cel Problematyka poradnictwa zawodowego i edukacyjnego jest niezwykle istotnym zagadnieniem. Przemiany ustrojowe i gospodarcze lat 90. w Polsce sprawiły, że wiele osób znalazło się nieoczekiwanie w nowym położeniu zawodowym. Na rynku pracy pojawiło się bezrobocie strukturalne, zaczęły się również ujawniać nowe kierunki rozwoju gospodarczego, determinujące aktywność zawodową i edukacyjną. Procesy te wymagają od znacznej części społeczeństwa odpowiedzi na wyzwania i podjęcia próby dostosowania się do nowej rzeczywistości. Samodzielne radzenie sobie w nieznanych wcześniej warunkach oraz konieczność dokonania wyboru spośród wielu opcji jest zadaniem na tyle trudnym, że część osób wymaga profesjonalnej pomocy niesionej instytucjonalnie. Jedną z form takiej pomocy jest doradztwo edukacyjne i zawodowe świadczone przez podmioty publiczne. Dzięki niemu klienci mogą sprawniej funkcjonować w świecie pracy, realizować się przez zajęcia zawodowe i czerpać z nich satysfakcję. Zanim przejdziemy do dalszej części kursu, wyjaśnijmy, czym jest doradztwo zawodowe i edukacyjne. Ray Lamb określa je jako proces, w którym doradca pomaga klientowi w osiągnięciu lepszego zrozumienia siebie samego w odniesieniu do środowiska pracy, aby umożliwić mu realistyczny wybór lub zmianę zatrudnienia lub też osiągnięcie właściwego dostosowania zawodowego (Lamb, 1998: 9). W proces ten klient i doradca wkładają wspólną pracę. Charles H. Patterson twierdzi z kolei, że poradnictwo zawodowe nie jest: " informowaniem (mimo posługiwania się informacją), " dawaniem rad, sugestii i poleceń, " kształtowaniem postaw, wierzeń i zachowań, " dyscyplinowaniem (wywieraniem wpływu przez ostrzeganie, przymuszanie, grożenie), " działalnością rekrutacyjną, " rozmową. 4 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja Celem poradnictwa jest: " pomoc klientowi w osiągnięciu najlepszego poziomu dostosowania zawodowego, " pomoc klientowi w poznaniu własnych zainteresowań i możliwości, " zapoznanie klienta z charakterystykami zawodów i możliwościami zatrudnienia, " zachęcenie klienta do samodzielnego podejmowania decyzji oraz realizowania przyjętych celów zawodowych (Lamb, 1998). Doradztwo edukacyjne polega na wsparciu klienta podczas podejmowania decyzji dotyczących dalszego kształcenia, m.in. przez dostarczanie informacji na temat dostępnych możliwości kształcenia, jego kierunków i warunków (w tym poza granicami kraju), pomoc w samopoznaniu (w zakresie predyspozycji do zawodu oraz preferencji zawodowych), a także kształtowanie postaw aktywnych. Edukacyjna działalność doradcza skupia się w większości w resorcie oświaty, jednak realizowana jest także poza nim na rzecz osób, które potrzebują tego typu pomocy, lecz pozostają poza formalnym systemem kształcenia. W tak ujętym poradnictwie edukacyjnym i zawodowym doradca pomaga osobom niedoświadczonym oraz takim, które dokonały złego wyboru zawodowego, w sporządzeniu odpowiedniego i możliwego do zrealizowania planu zawodowego. Doradca pomaga także klientom w przygotowaniu się do wejścia na rynek pracy, do zmiany zawodowej, utrzymania zatrudnienia, awansowania oraz w zidentyfikowaniu i pokonaniu innych trudności zawodowych. W działaniach tych mogą być stosowane metody indywidualne lub grupowe (Lamb, 1998). 5 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 2. Międzynarodowe i polskie regulacje prawne poradnictwa zawodowego Unia Europejska od początku swojego istnienia zwracała szczególną uwagę na kwestie społeczne, w tym na sytuację obywateli na rynku pracy. Świadczy o tym fakt, że 18 pazdziernika 1961 r. w Turynie Rada Europy przyjęła dokument ustanawiający podstawowe prawa obywateli Unii Europejskiej w zakresie bytowania społecznego i ekonomicznego. W dokumencie tym, nazwanym Europejską Kartą Społeczną (EKS), już w pierwszym artykule (ustęp 4) znajdujemy odniesienie do poradnictwa zawodowego. Strony, które przyjęły EKS, zobowiązały się zapewnić lub popierać odpowiednie poradnictwo zawodowe, szkolenie i readaptację zawodową. Polska ratyfikowała EKS w 1997 r., tym samym przyznając, że każdy ma prawo do odpowiednich ułatwień w zakresie poradnictwa zawodowego w celu uzyskania pomocy w wyborze zawodu odpowiadającego jego osobistym uzdolnieniom i zainteresowaniom (Europejska Karta Społeczna (DzU z 1999 r., nr 8, poz. 67)). Kolejnym dokumentem wskazującym na istotność poradnictwa jest Memorandum on Lifelong Learning, wydane przez Komisję Wspólnot Europejskich 30 pazdziernika 2000 r., w którym wskazano, że członkowie UE powinni upewnić się, iż każdy może uzyskać łatwy dostęp do wysokiej jakości informacji oraz porad na temat możliwości uczenia się na terenie całej Europy oraz przez całe życie (zobacz załącznik Memorandum on Lifelong Learning, Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela 30.10.2000). Innym istotnym dokumentem wskazującym na ważność poradnictwa w rozwoju zasobów ludzkich jest Rezolucja Rady Unii Europejskiej z 18 maja 2004 r. w sprawie poradnictwa przez całe życie (guidance throughout life)1, w którym wskazuje się na konieczność zwiększenia dostępności usług doradczych w ramach systemów szkolnych, w tym w kształceniu zawodowym. Dokumenty te nie wyczerpują oczywiście listy aktów prawnych oraz innych dokumentów dotyczących poradnictwa zawodowego na poziomie europejskim. 1 Draft Resolution of the Council and of the representatives of the Governments of the Member States meeting within the Council on Strengthening Policies, Systems and Practices in the field of Guidance throughout life in Europe, 9286/04 EDUC 109 SOC 234, Council Of The European Union, Brussels, 2004. 6 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja W Polsce również istnieją unormowania prawne precyzujące zakres zadań oraz umiejscowienie poradnictwa zawodowego w edukacji i na rynku pracy. Do najistotniejszych aktów prawnych, z którymi powinien zapoznać się każdy, kto jest związany zawodowo z rynkiem pracy i edukacją, należą: 1. Ustawa z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (DzU z 2004 r., nr 99, poz. 1001 z pózn. zm.). 2. Ustawa o systemie oświaty (DzU z 2004 r., nr 256, poz. 2572). 3. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 9 lutego 2000 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego, organizacji szkoleń bezrobotnych, tworzenia zaplecza metodycznego dla potrzeb informacji zawodowej i poradnictwa zawodowego oraz organizowania i finansowania klubów pracy (DzU z 2000 r., nr 12, poz. 146). 4. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 11 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad działania poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym poradni specjalistycznych (DzU z 2003 r., nr 5, poz. 46). 5. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 7 stycznia 2003 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (DzU z 2003 r., nr 11, poz. 114). 6. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 2 marca 2007 r. w sprawie standardów usług rynku pracy (DzU z 2007 r., nr 47, poz. 314). 7. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 20 pazdziernika 2004 r. w sprawie trybu nadawania licencji zawodowych pośrednika pracy i doradcy zawodowego (DzU nr 238, poz. 2393). 8. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 3 kwietnia 2006 r. w sprawie stażu adaptacyjnego i testu umiejętności w toku postępowania o uznanie kwalifikacji do wykonywania zawodu pośrednika pracy i doradcy zawodowego (DzU nr 60, poz. 425). Syntetyczny wykaz aktów prawnych obejmujących rynek pracy można znalezć na stronie publicznych służb zatrudnienia pod adresem http://www.psz.praca.gov.pl, w zakładce Akty prawne. 7 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 3. Kompetencje doradcy zawodowego i specjalisty do spraw rozwoju zawodowego Wymagania kwalifikacyjne doradców zawodowych oraz specjalistów do spraw rozwoju zawodowego określone zostały w Ustawie z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Tabela 1. Ustawa z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 1) doradca zawodowy Osoba, która: stażysta " posiada pełną zdolność do czynności prawnych, " nie była karana, " posiada wyższe wykształcenie, " posiada obywatelstwo polskie lub wykaże się znajomością języka polskiego wystarczającą do wykonywania zadań, " jeśli nie wykonywała zadania w zakresie poradnictwa zawodowego przez co najmniej 12 miesięcy w publicznych służbach zatrudnienia, może wykonywać doradca czynności na stanowisku doradcy zawodowego stażysty zawodowy pod nadzorem doradcy zawodowego (art. 94.1) 2) doradca zawodowy Osoba, która: " posiada pełną zdolność do czynności prawnych, " nie była karana, " posiada wyższe wykształcenie, " wykonywała zadania w zakresie poradnictwa zawodowego przez co najmniej 12 miesięcy w publicznych służbach zatrudnienia, " posiada obywatelstwo polskie lub wykaże się znajomością języka polskiego wystarczającą do wykonywania zadań 8 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 3) doradca zawodowy Osoba spełniająca łącznie warunki, o których mowa dla I stopnia doradcy zawodowego, oraz: " posiada co najmniej 24-miesięczny staż pracy na stanowisku doradcy zawodowego w publicznych służbach zatrudnienia i ukończone studia magisterskie lub co najmniej 12-miesięczny staż pracy na stanowisku doradcy zawodowego w publicznych służbach zatrudnienia i ukończone studia magisterskie z zakresu psychologii lub poradnictwa zawodowego 4) doradca zawodowy Osoba, która spełnia łącznie warunki stawiane doradcy II stopnia zawodowemu I stopnia oraz: " ukończyła studia podyplomowe z zakresu poradnictwa zawodowego, " posiada co najmniej 36-miesięczny staż pracy na stanowisku doradcy zawodowego I stopnia 1) specjalista do Osoba, która: spraw rozwoju " posiada pełną zdolność do czynności prawnych, zawodowego " nie była karana, " posiada tytuł zawodowy magistra lub inny równorzędny, " wykonywała zadania z zakresu organizacji szkoleń specjalista przez okres co najmniej 12 miesięcy w publicznych do spraw służbach zatrudnienia rozwoju 2) samodzielny Osoba, która spełnia łącznie warunki, o których mowa dla zawodowego specjalista do specjalisty do spraw rozwoju zawodowego, oraz: (art. 96.1) spraw rozwoju " posiada tytuł zawodowy magistra lub inny zawodowego równorzędny, " przez co najmniej 24 miesiące wykonywała zadania na stanowisku specjalisty do spraw rozwoju zawodowego, " ukończyła studia podyplomowe z zakresu rozwoju zasobów ludzkich potwierdzone odpowiednimi dokumentami 9 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja Ustawa nakłada na doradców zawodowych oraz specjalistów do spraw rozwoju zawodowego obowiązek doskonalenia kwalifikacji zawodowych. Wymagania kwalifikacyjne to jednak nie wszystko. Doradca zawodowy powinien charakteryzować się odpowiednimi cechami i posiadać umiejętności, do których należą: " ciekawość poznawcza, " dobra pamięć, " dojrzałość emocjonalna, " dyspozycyjność, " elastyczne podejście do rozwiązywania problemów, " elastyczność w działaniu, " empatia, " gotowość do wprowadzania zmian, " wykazywanie inicjatywy, " komunikatywność, " umiejętność koncentracji uwagi na problemie klienta, " koordynacja wzrokowo-ruchowa, " łatwość nawiązywania kontaktu z ludzmi, " łatwość przenoszenia uwagi z jednej czynności na drugą, " łatwość wyrażania swoich myśli (ustnie i pisemnie), " miła aparycja, " motywowanie klientów do aktywnego współdziałania, " myślenie analityczne i syntetyczne, " niezależność poglądów, " obiektywizm, " odporność emocjonalna, " odpowiedzialność, " okazywanie szacunku dla wartości, indywidualności i godności klienta, " dobry słuch, " otwartość, " poczucie odpowiedzialności moralno-społecznej, " podzielność uwagi, " łatwość nawiązywania i utrzymywania kontaktów, " predyspozycje do współdziałania w zespole, " samodzielność, 10 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja " samokontrola, " skłonność do samokształcenia, " spostrzegawczość, " świadomość własnych możliwości oraz ograniczeń, " tolerancja, szacunek dla innych, cierpliwość, życzliwość, " umiejętności kierownicze, " umiejętność planowania, " umiejętność podejmowania szybkich i trafnych decyzji, " umiejętność postępowania z ludzmi, " umiejętność słuchania i obserwacji, " umiejętność tworzenia atmosfery zaufania i akceptacji, " wiarygodność, " wyobraznia i myślenie twórcze, " zdolność do długotrwałego wysiłku intelektualnego, " zainteresowania społeczne i naukowe, " zamiłowanie do dokładności, ładu i porządku, " zdolności organizacyjne, " zdolność logicznego myślenia, " zdolność przekonywania, " zmysł równowagi, " sprawność kończyn górnych. Pożądane cechy specjalisty do spraw rozwoju zawodowego to: " akceptacja własnej osoby i identyfikacja z własnym działaniem, " cierpliwość, " dobra pamięć, " dokładność, " elastyczność w działaniu, " gotowość do podejmowania ryzyka, " komunikatywność, " koncentracja, " kreatywność, " logiczne rozumowanie, " łatwość nawiązywania kontaktu z ludzmi, " łatwość wyrażania swoich myśli (ustnie i pisemnie), 11 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja " odporność na stres, " odpowiedzialność, " otwartość, " podzielność uwagi, " precyzja i logiczność wypowiedzi, " samodzielność, " samokontrola, " skłonność do uczenia się i aktualizacji wiedzy, " spostrzegawczość, " systematyczność, " szacunek dla innych i dla siebie, " tolerancja, " umiejętność postępowania z ludzmi, " umiejętność przekonywania, " umiejętność współdziałania w zespole, " uzdolnienia analityczne, " uzdolnienia rachunkowe, " wyobraznia i twórcze myślenie, " wytrwałość, " wytrzymałość na stres, " zamiłowanie do systematyczności, porządku i ładu, " zdolności kierownicze, " zdolności organizacyjne, " zdolność podejmowania szybkich i trafnych decyzji, " zdolność przekonywania, " zrównoważenie (http://www.mps.gov.pl/_download.php?f=userfiles%2FFile%2FDepartament+Rynku+ Pracy%2Fspecjalista+rozwoju+zawodowego.doc). 12 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 4. Standardy zawodów doradca zawodowy i specjalista do spraw rozwoju zawodowego. Etyka zawodowa doradcy. Jakość usługi doradczej Standardy usług świadczonych przez doradców zawodowych oraz specjalistów do spraw rozwoju zawodowego zostały uregulowane prawnie w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 2 marca 2007 r. w sprawie standardów usług rynku pracy (zobacz załącznik DzU z 2007 r., nr 47, poz. 314). Jego zapisy należy wdrożyć do 30 czerwca 2008 r. W części III załącznika do rozporządzenia, o którym mowa, został opisany standard poradnictwa zawodowego i informacji zawodowej obowiązujący doradców zawodowych podczas udzielania osobom bezrobotnym lub poszukującym pracy porad indywidualnych lub grupowych, informacji zawodowej oraz udzielania pracodawcom pomocy w doborze kandydatów do pracy. Część V rozporządzenia określa standard usług świadczonych przez specjalistę do spraw rozwoju zawodowego podczas organizacji szkoleń i obejmuje określenie standardów następujących działań: " informowanie o możliwościach i zasadach korzystania z usług szkoleniowych świadczonych przez powiatowe urzędy pracy oraz promowanie tych usług, " diagnozowanie zapotrzebowania na zawody i specjalności na lokalnym rynku pracy oraz określanie potrzeb szkoleniowych osób uprawnionych do szkolenia, " sporządzanie i upowszechnianie planu szkoleń, " zlecanie przeprowadzenia szkoleń instytucjom szkoleniowym, " kierowanie na szkolenie grupowe zgodnie z planem szkoleń, " kierowanie na szkolenie wskazane przez osobę uprawnioną, " monitorowanie przebiegu szkoleń, " finansowanie kosztów egzaminu, uzyskania licencji lub studiów podyplomowych, " udzielenie pożyczki szkoleniowej, " prowadzenie analiz skuteczności i efektywności szkoleń. 13 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja Kompetencje osób świadczących usługi poradnictwa zawodowego są, obok istniejących rozwiązań systemowych (zorganizowanie państwa) i instytucjonalnych (funkcjonowanie instytucji), jednym z elementów wpływających na jakość tego procesu (Bańka, 2005). Jakość procesu doradczego jako wynik działań osób zajmujących się nim zawodowo zależy od ich profesjonalizmu, o którym decydują: " wykształcenie oraz przebyte szkolenia, " systematycznie uzupełniana wiedza teoretyczna, " autorytet, " sankcje społeczne, " kodeks etyczny, " kultura zawodowa, " kontrola jakości przez certyfikację, licencje itp. (Bańka, 2005). Doradca zawodowy powinien również podnosić swoje kompetencje w zakresie: " świadomości wykonywanego zawodu, " kwalifikacji zawodowych, " etyki w sferze zachowań zawodowych i prywatnych (Bańka, 2005). Szczególnym obszarem w poradnictwie, wyodrębnionym w kontekście jakości poradnictwa zawodowego, jest relacja doradca radzący się. Podstawowymi kryteriami oceny jakości są: " wyniki, " cechy, " niezawodność, " zgodność, " trwałość, " łatwość obsługi (kontaktu), " estetyka, " postrzeganie jakości (Kargulowa, Wojtasik, 2004). 14 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja Tabela 2. Wskazniki układu doradca radzący się Wskazniki jakości w odniesieniu Wybrane parametry w odniesieniu do doradcy do radzącego się Wyniki " liczba udzielonych porad " liczba wizyt w poradniach " liczba znanych metod pracy " czas oczekiwania na pierwszą " liczba odbytych staży, kursów, wizytę warsztatów itp. " czas oczekiwania na poradę " liczba metod wypracowanych samodzielnie, opatentowanych " liczba opublikowanych sprawozdań, raportów, artykułów " liczba i rodzaj uzyskanych wyróżnień, nagród, pochwał, dowodów uznania Cechy osobowe: " chęć nawiązania współpracy, " empatia, ciepło, życzliwość, kooperacja kongruencja, otwartość na innych, " otwartość na zmiany intuicja, dyskrecja " szczerość wypowiedzi zawodowe: " pełne zaangażowanie " rzetelność, wiarygodność w proces wspomagania " umiejętność akceptowania klienta " pozyskiwanie sympatii, zaufania, uznania " umiejętność słuchania " umiejętność uogólniania i wyprowadzania wniosków Niezawodność " zachowanie szacunku do klienta " uznanie autorytetu doradcy " dotarcie do istoty problemu radzącego się " udzielanie trafnej porady " unikanie negatywnych emocji wobec klienta i w stosunku do siebie " zaangażowane podtrzymywanie pozytywnej relacji opanowanie zniechęcenia, znużenia, obojętności Zgodność " wspólne zdefiniowanie problemu " uzgodnienie wartości 15 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja " przekonanie o poczuciu sensu współpracy obu stron " znalezienie satysfakcjonującego rozwiązania problemu dla obu stron Trwałość " stałe doskonalenie warsztatu " traktowanie wizyty jako w zakresie: ważnego wydarzenia " eksploracji życiowego " strukturyzacji " zapamiętanie zaleceń, " klaryfikacji wskazań, doznanych przeżyć " problemu osoby radzącej się " wprowadzanie w życie wartości wypracowanych z doradcą " przekazywanie opinii o poradni innym " chęć współpracy z poradnią w nowych trudnych sytuacjach " wyrażanie chęci skierowania do poradni innych osób, np. dzieci, wnuków itp. Aatwość obsługi " porozumiewanie się zrozumiałym " odblokowanie negatywnych językiem emocji " wyjaśnianie celu podejmowanych " rezygnacja ze stosowania zabiegów mechanizmów przeniesienia i proponowanych kroków " dążenie do bycia w relacji bez " odzwierciedlanie uczuć względu na ponoszone koszty " ośmielanie klienta psychologiczne " zachowanie wymaganego dystansu Estetyka " estetyczne urządzenie i wyposażenie wnętrza poradni, właściwa dokumentacja spraw " estetyczny wygląd i strój doradcy i radzącego się " okazywanie szacunku dla partnera przez określony sposób bycia " właściwy język, bez oceniania i niestosownych słów Postrzeganie jakości " poddawanie się superwizji " analizowanie przebiegu " gromadzenie i analizowanie opinii i skutków wizyty w poradni na temat swojej pracy " dzielenie się swoimi " badanie skuteczności stosowanych doświadczeniami z innymi przez siebie metod " biograficzne " analizowanie informacji na temat przepracowywanie porad społecznej przydatności poradnictwa yródło: Kargulowa, Wojtasik, 2004: 23 24. 16 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 8 sierpnia 1995 r. w Sztokholmie Międzynarodowe Stowarzyszenie Poradnictwa Zawodowego i Edukacyjnego (International Association for Educational and Vocational Guidance IAEVG) przyjęło Standardy etyczne jako wyznacznik pracy swoich członków. W dokumencie tym jako minimum etycznego postępowania w poradnictwie zawodowym i edukacyjnym wymieniono: 1. Szacunek wobec każdego odbiorcy usług doradczych. 2. Brak dyskryminacji klientów ze względu na wykształcenie, status społeczny, wiek, płeć, rasę, narodowość, wyznanie religijne, orientację seksualną, niepełnosprawność itp. 3. Wrażliwość na potrzeby klienta; w przypadku braku kompetencji do udzielenia pomocy skierowanie do odpowiedniego specjalisty. 4. Udzielenie kompletnej informacji klientowi na temat celów, zadań, technik, strategii, norm etycznych i innych warunków, zgodnie z którymi świadczone jest doradztwo. 5. Wzmacnianie niezależności klienta w jego działaniach oraz wyborach, powstrzymywanie się od świadomego narzucania klientowi wyborów, wartości, stylu życia, planów i przekonań, które nie stanowią osobistej orientacji klienta. Jeżeli klient prezentuje wartości aspołeczne, które mogą być niebezpieczne dla niego samego lub innych osób, doradca może wskazać swoje wartości odpowiadające normom/konwenansom społecznym. 6. Wyjaśnianie zawartości, celów i rezultatów prowadzonych testów językiem zrozumiałym dla klienta. 7. Promowanie korzyści ze stosowania nowoczesnych technologii, zapewniając ich odpowiedniość do potrzeb i umiejętności ich wykorzystania przez klienta. Doradcy zapewniają wszelkim mniejszościom równy dostęp do najlepszych technologii, służąc klientom pomocą w korzystaniu z nich. Jednocześnie zapewniają dostęp do aktualnych i odpowiednich informacji, bez względu na używaną metodę w procesie poradnictwa. 8. Udzielanie jasnych, dokładnych informacji, które nie wprowadzają w błąd. 9. Unikanie konfliktu interesów, rozumiane jako działanie w najlepszym interesie klienta podczas poradnictwa, w którym doradca pełni rolę rekrutera w imieniu pracodawcy. Jeśli konflikt interesów występuje, klient powinien zostać o tym poinformowany. 10. Skierowanie klienta do odpowiednich specjalistów i instytucji, jeżeli doradca nie może zapewnić bądz kontynuować usług poradnictwa (http://www.iaevg.org/iaevg/nav.cfm?lang=2&menu=1&submenu=2). 17 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 5. Psychologiczne, socjologiczne, pedagogiczne i ekonomiczne aspekty poradnictwa zawodowego i doradztwa karier Realizując zadania z zakresu poradnictwa zawodowego i edukacyjnego, musimy mieć na uwadze wielowymiarowość tych działań w odniesieniu do ich odbiorcy. Praca doradcy z klientem ma wymiar psychologiczny, pedagogiczny, socjologiczny oraz ekonomiczny. Aspekty psychologiczne obejmują m.in.: " diagnozę potrzeb i predyspozycji zawodowych i edukacyjnych klienta, w tym wykorzystanie testów psychologicznych, " pomoc w uzyskaniu lepszego wglądu w siebie, " nawiązanie dobrej relacji doradca klient, " oddziaływanie doradcy na zmiany zachodzące w kliencie, " pomoc psychologiczną osobom bezrobotnym. Aspekty socjologiczne dotyczą umiejscowienia klienta w strukturze społecznej oraz jego samopoczucia związanego z tym stanem. Sytuacja zawodowa częstokroć determinuje status społeczny, poważanie otoczenia, poziom zamożności, styl życia i rodzaj środowiska, w którym funkcjonuje. To wszystko powinien w swojej pracy z klientem uwzględnić doradca. Pedagogiczny wymiar poradnictwa przejawia się szczególnie w kształtowaniu nowych postaw u klientów, wzmacnianiu ich przedsiębiorczości, motywacji do podjęcia zatrudnienia oraz kształcenia się przez całe życie. Aspekt ten ma szczególne znaczenie w odniesieniu do młodych ludzi, dokonujących pierwszych wyborów. Nie bez znaczenia pozostaje także aspekt ekonomiczny zarówno w odniesieniu do jednostki, jak i społeczeństwa. Trafne wybory edukacyjne i zawodowe, skutkujące dobrym przystosowaniem pracownika do warunków zatrudnienia, sprzyjają wydajności pracy, zmniejszają ryzyko bezrobocia oraz podnoszą wartość kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwach. Świadomość, że doradztwo nie jest procesem zawężonym do jednego obszaru funkcjonowania człowieka sprzyja podnoszeniu jakości poradnictwa. 18 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 6. Teorie kariery zawodowej i doradztwa karier Posiadany obraz własnej osoby oraz wyznawane wartości znajdują swoje odbicie we wzorze kariery, który realizujemy. Rolą pracowników rynku pracy i edukacji jest uświadomienie klientowi jego preferencji i wskazanie kilku możliwych dróg rozwoju kariery zawodowej. Donald Super stworzył wzory karier zawodowych, wychodząc z założenia, że istnieją pewne względnie stałe cechy jednostki i jej otoczenia, które sprawiają, że wybieramy określony zawód. Do tych czynników zaliczył: inteligencję, zdolności, zainteresowania, wartości i potrzeby, status socjoekonomiczny, wykształcenie, sytuację rodzinną, stosunek do służby wojskowej, narodowość, rasę, religię, płeć, warunki gospodarcze, modę, technologię, wojny i katastrofy. Na podstawie analizy tych czynników można przewidzieć, jaką karierę wybierze konkretna osoba (Paszkowska-Rogacz, 2003). Super wyróżnił następujące wzorce kariery zawodowej dla mężczyzn: 1. Kariera stabilna charakterystyczna dla osób z wysokimi kwalifikacjami (menedżerowie, urzędnicy), które rozpoczynają pracę bezpośrednio po szkole, z pominięciem etapu próbnego. 2. Kariera konwencjonalna różni się od pierwszego wzoru występowaniem etapu próbnego. 3. Kariera niestabilna najczęstsza wśród osób średnio wykwalifikowanych, cechuje się cyklami próba stabilizacja próba. 4. Kariera wielokrotnych prób zazwyczaj dotyczy nisko wykwalifikowanych osób, cechuje się częstymi zmianami pracy. Kobiety, według Supera, mogą wpisać się w jeden z następujących wzorów karier: 1. Stabilna kariera gospodyni domowej wczesne zawarcie małżeństwa, bardzo małe doświadczenie zawodowe. 2. Kariera konwencjonalna podjęcie pracy po szkole i zaprzestanie pracy po ślubie. 3. Kariera stabilnej pracy koncentracja na życiu zawodowym. 4. Kariera dwutorowa łączenie pracy z obowiązkami domowymi. 5. Kariera przerywana występowanie przerw w pracy zawodowej ze względu na wychowywanie dzieci. 19 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 6. Kariera niestabilna występują cykle próba stabilizacja próba. 7. Kariera wielokrotnych prób częste zmiany w zatrudnieniu. Edgar Schein przedstawił trójwymiarową koncepcję kariery, według której kariera może rozwijać się w trzech kierunkach: w pionie, w poziomie oraz w głąb organizacji (Paszkowska-Rogacz, 2004). E. Schein wyróżnił także kotwice kariery, które są grupami kompetencji, potrzeb i wartości wyznawanych przez jednostkę, determinującymi wybór określonego rodzaju kariery. Należą do nich: " kompetencje zawodowe potwierdzanie bycia profesjonalistą w danej dziedzinie, preferowanie kariery poziomej, " kompetencje menedżerskie dążenie do poszerzania zakresu władzy, chęć zarządzania, " niezależność praca na samodzielnych, odpowiedzialnych stanowiskach, dających dużą swobodę, " bezpieczeństwo i stabilizacja związek z jedną firmą, oparty na emocjach i lojalności, " kreatywność dążenie do wdrażania zmian jako odpowiedz na zauważane problemy, duża elastyczność i mobilność (Paszkowska-Rogacz, 2004). Inną koncepcję kariery opracował C. Brooklyn Derr. Osią jego teorii jest stosunek jednostki do pracy. Wyróżnił on następujące orientacje kariery: 1. Iść naprzód istotny jest awans pionowy, wynagrodzenie, władza, status społeczny, charakterystyczna dla niektórych osób na początku kariery silna potrzeba bycia nagradzanym, chęć przynależności do elity, dążenie do wyzwań, branie na siebie odpowiedzialności. 2. Bezpieczeństwo lojalność wobec firmy w zamian za poczucie stabilizacji i przynależności, zainteresowanie awansem, jednak nie za wszelką cenę i nie na siłę, cierpliwość, pracowitość, gotowość do pomocy firmie. 3. Wolność oczekiwanie niezależności w wykonywaniu zawodu, pracowitość, kreatywność, autonomia w poglądach, powściągliwość, brak konformizmu, wysokie standardy pracy, brak zainteresowania awansem. 4. Równowaga równowaga między życiem zawodowym i życiem osobistym, pracowitość, wysokie wymagania wobec siebie, praca nie musi zaspokajać wszystkich potrzeb, gotowość do przezwyciężania trudności w sytuacjach kryzysowych. 20 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 5. Sukces zainteresowanie pracą, wykorzystywanie własnych talentów w pracy, przywiązywanie mniejszej wagi do pieniędzy, brak zdolności menedżerskich (Paszkowska-Rogacz, 2004). 21 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 7. Doradztwo karier w wymiarze europejskim. Doradztwo transnacjonalne/eurodoradztwo Mobilność zawodowa stwarza dla poradnictwa zawodowego i edukacyjnego nowe wyzwania. Doradcy muszą w swojej działalności uwzględnić wymiar globalny, wyjść poza ramy uwarunkowań lokalnych czy krajowych i spojrzeć na aktywność zawodową klienta z szerszej perspektywy. Terminy eurodoradztwo (Euroguidance), poradnictwo transnacjonalne czy doradztwo zawodowe w wymiarze europejskim są używane zamiennie. Do głównych zadań eurodoradztwa należy: " przygotowywanie aktualnych i zróżnicowanych informacji o edukacji i pracy w Europie, " opracowywanie nowych metod przekazywania informacji, " praca nad przejrzystością dyplomów ukończenia kształcenia zawodowego poprawa uznawalności wykształcenia i kwalifikacji zawodowych między poszczególnymi krajami, " udział w rozbudowie międzynarodowej oferty doradczej i informacyjnej uwzględniającej rynek pracy, " rozwijanie mobilności pracowników, " opracowywanie i realizacja projektów międzynarodowych z obszaru poradnictwa zawodowego, " aktywizacja osób długotrwale bezrobotnych i zagrożonych wykluczeniem społecznym do zatrudnienia i kształcenia, " integracja działań poradnictwa zawodowego i pośrednictwa pracy, " wsparcie rozwoju personelu i europejskiej wymiany myśli wśród pracodawców (http://www.praca.gov.pl/tvc/). Wiele istotnych aspektów poradnictwa transnacjonalnego porusza Augustyn Bańka. Definiuje on poradnictwo transnacjonalne jako formę poradnictwa ukierunkowanego na wspomaganie i promowanie karieryzmu w skali europejskiej i globalnej (Bańka, 2006: 29). Bańka podaje, że w pracy z osobami, które ukierunkowane są na karierę międzynarodową, celem poradnictwa jest pomaganie w wypracowaniu u klienta samokrytycyzmu wobec własnych możliwości i zdolności radzenia sobie poza granicami 22 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja kraju. Ponadto zadaniem poradnictwa międzynarodowego jest pomoc klientowi w radzeniu sobie ze stereotypami, które mogą pojawić się w nowym środowisku oraz ze zjawiskiem szufladkowania i wyalienowania migrantów. Kolejnym zadaniem doradców jest wsparcie klienta w procesie integracji jego osobowości, by jasno zdefiniował swoją tożsamość narodową, otworzył się na nowe środowisko i uniknął poczucia nielojalności i rozbicia po powrocie do kraju. Istotnym zagadnieniem w poradnictwie transnacjonalnym jest także przygotowanie osób wyjeżdżających do integracji społecznej w nowym miejscu. Może się to odbyć np. przez dostarczenie klientowi informacji o funkcjonujących w miejscu docelowym stowarzyszeniach, organizacjach, społecznościach lokalnych, w działalność których może się włączyć. Poradnictwo transnacjonalne powinno również pomóc klientowi w dokonaniu przez niego realnej oceny jego szans na osiągnięcie sukcesu w karierze międzynarodowej oraz uzyskaniu informacji o możliwości kształcenia i zatrudnienia poza granicami kraju. Ostatnim z wymienionych przez Bańkę zadań poradnictwa transnacjonalnego jest wsparcie przez wykorzystanie istniejących międzynarodowych sieci współpracy dla klientów, których z różnych przyczyn spotkało niepowodzenie. 23 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 8. Metodologia doradztwa karier. Wykorzystanie testów psychologicznych w doradztwie zawodowym i personalnym. Nowe technologie wykorzystywane w doradztwie zawodowym. Tworzenie ścieżek kariery Metodologia doradztwa karier to nie tylko jednorazowy akt pomocy klientowi przy podejmowaniu decyzji. Doradztwo karier to proces, który zakłada, że rozwój człowieka trwa całe życie, także w aspekcie zawodowym. Przy takim podejściu spotkanie doradcy z klientem może odbyć się w różnym momencie życia klienta, zaś metodologia poradnictwa nie ogranicza się tylko do użycia odpowiednich technik czy odpowiedniego zakresu informacji przekazywanych klientowi. Doradztwo to specyficzna interakcja doradcy z klientem, która może przybrać trzy formy wykorzystujące różne techniki i metody: " poradnictwo dyrektywne w którym doradca wie lepiej , udziela informacji, instruuje i kieruje klientem, podejmuje za niego decyzje (obecnie odchodzi się od tego typu poradnictwa), " poradnictwo liberalne klient samodzielnie podejmuje decyzje, doradca jedynie go wspiera, " poradnictwo dialogowe doradca i klient wspólnie rozwiązują problem za pomocą partnerskiego dialogu (najczęściej polecany typ poradnictwa) (Kargulowa, 2004). 8.1. Metody postępowania (Wojtasik, 2004) Metody poradnictwa dyrektywnego: " kierowanie doradca podaje klientom gotowe rozwiązania, klient jest tylko wykonawcą planu założonego przez doradcę, " zadawanie pytań w celu postawienia diagnozy pytania są szczegółowe, jest ich dużo, doradca ukierunkowany jest na rozwiązanie problemu, nie na zrozumienie klienta, " przekonywanie i perswazja służą do bezpośredniego wpłynięcia na klienta, by ten podjął decyzję zgodną z przekonaniami doradcy, " pouczanie doradca dostarcza informacji z elementem oceny, wskazuje klientowi niewłaściwe działania, 24 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja " udzielanie informacji istotne jest, by były one dostosowane do potrzeb odbiorcy, " podawanie ścisłych instrukcji doradca podaje klientowi schemat działania, bez uwzględnienia odczuć klienta. Metody poradnictwa liberalnego: " słuchanie i rozumienie szczególnie korzystne jest stosowanie techniki aktywnego słuchania, polegającej na powtarzaniu wypowiedzi klienta własnymi słowami, co pokazuje klientowi, że jego wypowiedz została prawidłowo zrozumiana. Dzięki zastosowaniu tej techniki klient czuje się uważnie wysłuchany, zrozumiany, akceptowany; " parafrazowanie zwięzłe podsumowanie służy upewnieniu się, czy wypowiedz klienta została dobrze zrozumiana metoda przydatna w sytuacjach, gdy wypowiedzi klienta są długie, zagmatwane, niejasne; " wyjaśnianie podobnie jak parafrazowanie służy prawidłowemu zrozumieniu, jednak w tej technice dajemy wyraz niezrozumieniu i prosimy wprost o wyjaśnienie ( Nie do końca rozumiem, czy mógłbyś mi wyjaśnić? , To nie jest dla mnie jasne, czy mógłbyś rozwinąć? ); " pytania otwarte nie sugerują odpowiedzi, nie zawierają ocen, zachęcają do dalszych wypowiedzi ( Co o tym sądzisz? , Jak się z tym czujesz? ); " odzwierciedlanie uczuć doradca uświadamia klientowi jego uczucia i wyraża to mniej lub bardziej bezpośrednio w wypowiedziach ( Wydajesz się zadowolony , Boisz się, że sobie nie poradzisz ); " obserwowanie doradca zwraca uwagę na sygnały werbalne i niewerbalne klienta, wyciąga wnioski i potwierdza obserwację; " wypowiedzi typu Ja służą rozwiązaniu konfliktu bez oceniania klienta czy wzbudzania w nim poczucia winy; " wsparcie i budowanie nadziei doradca akceptuje klienta i stwarza mu możliwości do wyrażania swoich uczuć, wysyła komunikaty wspierające ( Potrafisz to zrobić , Dasz radę ), służące redukcji stresu w trudnych dla klienta sytuacjach; " stymulowanie do działania pokazywanie możliwości bez sugerowania rozwiązań i kierowania klientem. Metody poradnictwa dialogowego: " zadawanie pytań służy zrozumieniu problemu przez doradcę oraz klienta, " określenie problemu jest konieczne, szczególnie w sytuacjach skomplikowanych i niejasnych, 25 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja " interpretowanie wypowiedzi doradca nadaje znaczenie wypowiedziom, co prowadzi do zidentyfikowania np. motywów klienta, " negocjacje prowadzą do wypracowania wspólnego stanowiska i uzyskania porozumienia z klientem, " wspólne rozwiązywanie problemów polega na wsparciu klienta w samodzielnym poszukiwaniu rozwiązań, " wspólne wypracowanie porady jest to efekt współpracy doradcy i klienta, prowadzący do samodzielnej decyzji klienta, " konsultacja doradca omawia z klientem jego problemy i możliwe drogi ich rozwiązania, " podsumowanie rozmowy zostają podkreślone najistotniejsze elementy rozmowy (może być narzędziem zamykającym spotkanie). 8.2. Testy psychologiczne Doradca podczas swojej pracy może posługiwać się wieloma różnymi technikami pracy, takimi jak wywiad, obserwacja, analiza danych biograficznych czy test psychologiczny. Test psychologiczny to zbiór pytań lub zadań spełniający określone warunki. Z uwagi na budowę i sposób jego użytkowania wyróżniamy testy typu papier-ołówek, testy komputerowe, testy wykonania (aparaturowe). Ze względu na obszar, który bada określony test, można wyróżnić m.in. testy do badania zdolności poznawczych, zainteresowań, uzdolnień, cech osobowości (Grzechnik, 2007). Testy psychologiczne służą do diagnozy właściwości jednostki i/lub przewidywania jej zachowań w przyszłości. Ponieważ niejednokrotnie na podstawie wyników testów podejmowane są istotne decyzje zawodowe i życiowe, warto używać testów, mając świadomość ich ograniczeń. 26 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja Oto najistotniejsze cechy testów, które należy uwzględniać, decydując się na tę metodę (Hornowska, 2006): 1. Rzetelność testów, standardowy błąd pomiaru Rzetelność testu to inaczej dokładność pomiaru, który uzyskujemy za jego pomocą. Ta sama osoba, wypełniając ten sam test, najczęściej nie wypełni go dwukrotnie tak samo. Dane na temat rzetelności pozwalają nam określić, jakim błędem pomiaru cechują się uzyskane wyniki, a tym samym pozwalają zakreślić przedział, w którym zawiera się prawdziwy wynik osoby badanej. W przypadku współczynnika rzetelności wynoszącego 0,80 w dużym uproszczeniu możemy stwierdzić, że otrzymany zakres wyników w 80% to wynik prawdziwy, a w 20% błąd pomiaru. 2. Trafność Trafność testu oznacza, że ma on określone obszary zastosowań i precyzuje, w jakim celu test może być użyty, inaczej mówiąc wskazuje, co dany test mierzy i jaka jest jego skuteczność. 3. Normalizacja Wynik uzyskany w teście jest bezużyteczny, jeśli nie wiemy, w jaki sposób go zinterpretować, czyli określić, jak prezentuje się wynik uzyskany przez osobę badaną w porównaniu z innymi osobami. Warto zaznaczyć, że norma nie wyznacza kryteriów dobre złe , obrazuje jedynie, w jaki sposób udzielają odpowiedzi typowi przedstawiciele danej grupy. Normą jest zatem typowy wynik uzyskany przez określoną grupę osób. W praktyce oznacza to, że jeśli np. w przypadku pewnego testu inteligencji nie opracowano norm dla dzieci, a jedynie dla osób dorosłych, to nie możemy wyników uzyskanych przez dziecko uznać za wartościowe, bowiem musielibyśmy wyniki odnosić do wyników uzyskiwanych przez dorosłych. 4. Adaptacja Test, który powstał poza granicami kraju, w którym ma być zastosowany, powinien przejść przez procedurę adaptacji. Adaptacja testu to nie tylko tłumaczenie. To skomplikowany proces przełożenia testu z jednej kultury do drugiej. Bez adaptacji wyniki osób wychowanych w innej kulturze niż ta, w której test powstał, stają się nierzetelne i nietrafne. 27 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 5. Stronniczość Podczas stosowania testów należy uwzględnić także kwestię stronniczości, która rozumiana jest jako wpływ innych, poza badanymi, czynników na uzyskiwany przez badanych wynik. Przykładem mogą być różnice w wynikach uzyskanych przez dwie osoby, które w różnym stopniu opanowały umiejętność czytania. Mimo że test bada zupełnie inne aspekty funkcjonowania, poziom opanowania umiejętności czytania może znacząco wpłynąć na uzyskany wynik. Podobne zjawisko można zaobserwować w przypadku motywacji do badania testem. Osoba, która nie jest zainteresowana badaniem lub ma negatywny stosunek do badania, uzyska wynik, który będzie obarczony błędem stronniczości, ponieważ nie będzie on zależny od badanej właściwości czy cechy, lecz od innych czynników. W latach 1997 2005 doradcy zawodowi z publicznych służb zatrudnienia stosowali testy Johna Hollanda: Kwestionariusz Preferencji Zawodowych (KPZ) oraz Zestaw do Samobadania (ZdS). Aktualnie techniki te zastępuje Kwestionariusz Zainteresowań Zawodowych. Innymi testami stosowanymi w poradnictwie zawodowym są: " Bateria Testów Uzdolnień Ogólnych (BTUO) (polska adaptacja amerykańskiej wersji General Aptitude Test Battery), " testy do badania procesów poznawczych: bateria testów APIS-P i APIS-Z, " testy do badania podstawowych wymiarów osobowości: Kwestionariusz Osobowości Eysencka, " testy do diagnozy podstawowych cech temperamentu: Kwestionariusz Temperamentu Podstawowa Charakterystyka Zachowania. Więcej informacji o testach stosowanych w poradnictwie można znalezć m.in. w Zeszytach Informacyjno-Metodycznych Doradcy Zawodowego (nr 37, red. A. Grzechnik; nr 38, red. G. Morys-Gieorgica). 8.3. Nowoczesne technologie Oprócz opisanych wyżej klasycznych metod i technik (rozmowa, testy typu papier- ołówek) w praktyce poradnictwa coraz użyteczniejsze są nowoczesne technologie, które można podzielić na: " banki danych (możliwości kształcenia i zatrudnienia, opisy zawodów), " programy przyporządkowywania cech jednostki do zawodu lub grup zawodów, 28 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja " pomoc w podejmowaniu decyzji, " programy pośredniczące (pomoc w znalezieniu miejsca pracy lub nauki zawodu), " programy zbierające wnioski o zatrudnienie lub szkolenie, " programy do samooceny, określenia zainteresowań i uzdolnień, " testy (Ertelt, 2004). Mimo swej przydatności, nowoczesne technologie muszą zostać poddane przez użytkownika krytycznej analizie pod kątem ich użyteczności i dopasowania do potrzeb użytkowników. Bernd Ertelt zwraca uwagę na fakt, że większość treści znajdujących się w Internecie zakłada, iż ich użytkownik zna swoje potrzeby i potrafi dokonać oceny przydatności tych treści. Oprócz Internetu, jako zródła wsparcia pracy doradców, wykorzystywanego szczególnie podczas poszukiwania informacji zawodowej, ważnym narzędziem pracy są programy komputerowe oferujące wiele możliwości. Doradca 2000 (oraz Doradca 2002) to program przeznaczony dla publicznych służb zatrudnienia, częściowo działający w formule on-line. Jest zbudowany z modułów różniących się tematyką i funkcją. Program udostępnia opisy zawodów (moduł Zawody), dane statystyczne oraz opisy instytucji edukacyjnych (moduł Edukacja). Moduł Klient służy gromadzeniu informacji o kliencie. W ramach programu działa także forum dyskusyjne doradców zawodowych. Program jest wzbogacony o dodatki, w tym dodatki multimedialne (np. filmy o zawodach, spacery po zawodach) oraz służące tworzeniu Indywidualnego Planu Działania (Brzeziński, 2006). Inne przykładowe programy dostępne na rynku: 1. Wydane przez firmę PROGRA (więcej informacji na stronie firmy www.progra.pl): " Piramida Kariery 2, " Spacery po Zawodach, " e-SzOK, " Zasoby Ludzkie w Gminie, " M-INFO 2007/2008. 2. Wydane przez firmę Premiere Multimedia (więcej informacji na stronie firmy www.premiere.com.pl): " Wstępna Orientacja Zawodowa, 29 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja " stmPlacement, " stmTESTY. 8.4. Tworzenie ścieżek kariery Bez względu na wykorzystywaną technikę pracy jednym z istotnych elementów poradnictwa zawodowego i edukacyjnego jest tworzenie ścieżek kariery. Ścieżka kariery powstaje na podstawie diagnozy mocnych i słabych stron osoby badanej. Po dokładnym zdiagnozowaniu zainteresowań i potencjału klienta wyznacza się cele oraz etapy rozwoju zawodowego, wskazując jednocześnie na sposoby ich osiągnięcia przez odbywanie kolejnych etapów edukacji, kursów i szkoleń, kształcących nie tylko umiejętności ściśle zawodowe, ale także kompetencje miękkie, np. komunikację, zarządzanie zespołem itp. W ścieżce należy uwzględnić niezbędne kwalifikacje, doświadczenia zawodowe oraz ewentualnie wyniki realizacji wcześniejszych zadań. Skonstruowanie ścieżki zawodowej polega na: 1. Określeniu kolejnych nazw stanowisk pracy lub pozycji do osiągnięcia. 2. Określeniu horyzontu czasowego, w którym ma nastąpić zajęcie stanowiska czy pozycji. 3. Wytyczeniu celów do osiągnięcia na danym stanowisku. Istotne podczas tworzenia ścieżki kariery jest uwzględnienie naturalnych procesów dorastania, starzenia się oraz pojawiających się określonych zjawisk w życiu człowieka (takich jak macierzyństwo). Ścieżka kariery powinna zawierać co najmniej dwa warianty rozwoju oraz umożliwiać wprowadzanie do niej korekt. Należy także uwzględnić potencjalne szanse oraz zagrożenia, które mogą utrudnić bądz wręcz uniemożliwić realizowanie wytyczonej ścieżki kariery. Tak skonstruowana ścieżka kariery pozwala rozwijać atuty i pokonywać słabości, wskazując obszary, w które warto inwestować. Stworzenie ścieżki kariery umożliwia świadome kierowanie życiem zawodowym i może uchronić przed chybionymi decyzjami. Przykładowy schemat konstrukcji ścieżki kariery przedstawia tabela 3. 30 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja Tabela 3. Tworzenie ścieżki kariery Sposób zdobycia Wiek Nazwa stanowiska Niezbędne kwalifikacje kwalifikacji Horyzont Chronologiczny spis stanowisk, Kwalifikacje niezbędne do Sposób zdobycia czasowy: które zamierzam objąć w wykonywania pracy na określonych przyszłości: określonym stanowisku: kwalifikacji: yródło: Smolbik-Jęczmień, 2007. 31 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 9. Odbiorcy usług 9.1. Doradztwo edukacyjne w szkołach i instytucjach podlegających kuratoriom (http://www.doradca- zawodowy.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=73&Itemid=44) Zadaniem doradztwa edukacyjnego jest przygotowanie uczniów do podejmowania decyzji edukacyjno-zawodowych, planowania i kierowania karierą zawodową oraz wspieranie ich w tym procesie. Doradztwo edukacyjne w resorcie edukacji prowadzone jest w: " szkołach (w ich ramach np. w szkolnych ośrodkach kariery, akademickich biurach karier), " placówkach edukacyjnych (centra kształcenia ustawicznego, centra kształcenia praktycznego), " poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Grupa odbiorców doradztwa w szkołach i innych instytucjach edukacyjnych to zazwyczaj uczniowie, ale także rodzice i nauczyciele. Uczniowie potrzebują diagnozy swoich predyspozycji, informacji o możliwościach dalszego kształcenia oraz możliwościach podjęcia pracy po ukończeniu szkoły. W ramach doradztwa edukacyjnego doradca diagnozuje zainteresowania i potencjał ucznia i dostarcza dostosowane do konkretnego odbiorcy informacje o szkołach, placówkach, kierunkach, trybach i warunkach kształcenia. 9.2. Doradztwo edukacyjne dla bezrobotnych i poszukujących pracy Osoby, które pozostają bez zatrudnienia lub pragną zmienić pracę, potrzebują głównie informacji o wymaganiach kwalifikacyjnych danego zawodu i możliwościach zdobycia wymaganych kwalifikacji lub umiejętności. Doradztwo edukacyjne dla tych osób skupia się na dostarczeniu informacji o placówkach edukacyjnych i szkoleniowych oraz ich ofercie. Istotna jest również informacja o szkoleniach lub innych formach kształcenia, dzięki którym można doskonalić umiejętności niezwiązane bezpośrednio z kwalifikacjami zawodowymi, ale potrzebne do uzyskania pracy w danym zawodzie (np. rozwój umiejętności komunikacyjnych dla osoby szukającej pracy jako handlowiec). 32 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 9.3. Doradztwo edukacyjne dla osób niepełnosprawnych Informacja o dostępnych możliwościach edukacyjnych dla osób niepełnosprawnych powinna uwzględniać przede wszystkim predyspozycje i ograniczenia konkretnej osoby do wykonywania danego zawodu, w którym planowane jest kształcenie, a także uwzględniać możliwości osoby niepełnosprawnej, np. związane z przemieszczaniem się do placówki edukacyjnej. Oferta informacyjna doradcy powinna brać pod uwagę programy adresowane do osób niepełnosprawnych oraz adresy instytucji pomagających niepełnosprawnym (np. fundacji, stowarzyszeń itp.). Na rynku pojawia się coraz więcej ofert szkoleniowych z zakresu umiejętności społecznych osób niepełnosprawnych, istotnych dla funkcjonowania na rynku pracy należy je uwzględnić w procesie doradczym. 9.4. Usługi doradcze dla pracodawców (Ertelt, 2004) Badania przeprowadzone wśród przedsiębiorstw w ramach projektu Opracowanie i wprowadzenie procesów doradczych w przedsiębiorstwach dla zwiększenia elastyczności zawodowej pracowników wykazały, że pracodawcy szczególnie zainteresowani są takimi usługami, jak: " zarządzanie personelem, w tym możliwościami doskonalenia zawodowego pracowników zakładu, " obsadzanie wolnych stanowisk i miejsc nauki zawodu, " włączanie do życia zawodowego uczniów i innych osób wymagających szczególnej pomocy (w tym niepełnosprawnych), " analizy kadrowe. Ponadto pracodawcy oczekują wsparcia doradczego w następujących obszarach: " profile wymagań dla stanowisk pracy, " analiza rynku pracy i edukacji, " tworzenie ofert pracy, " zbieranie ofert od kandydatów do pracy i ich analiza, " selekcja kandydatów do pracy, " testy przydatności, 33 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja " umowy o pracę i o naukę zawodu, " wprowadzanie ofert pracy do baz danych urzędów pracy. 9.5. Inni odbiorcy usług. Przykłady dobrych praktyk Niektóre grupy społeczne, np.: kobiety, osoby starsze, młodzież z grup szczególnego ryzyka, mają szczególne trudności w funkcjonowaniu na rynku pracy. Do tych grup adresowane są przedsięwzięcia, których celem jest pomaganie im w zdobyciu wykształcenia, doświadczenia czy w zyskaniu innych umiejętności przydatnych na rynku pracy. Dużą grupę tego typu przedsięwzięć stanowią projekty realizowane przy wsparciu finansowym Unii Europejskiej. Przykładem takich działań może być projekt szkoleniowo- doradczy pt. Nowe kwalifikacje nowa praca. Uaktywnienie bezrobotnych kobiet na rynku pracy realizowany przez Instytut Postępowania Twórczego w Aodzi. Celem projektu było wyrównanie szans kobiet na rynku pracy. Założono, że jego osiągnięcie będzie możliwe przez przeszkolenie grupy kobiet powyżej 45. roku życia, chcących powrócić na rynek pracy. Szkolenia obejmowały naukę obsługi komputera, języka angielskiego, zasad prowadzenia działalności gospodarczej. Uczestniczki projektu korzystały także z pomocy doradców zawodowych oraz innych specjalistów (http://www.ipt.pl/index.php?id=127). 34 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 10. System informacji edukacyjno-zawodowej (zródła, programy) W Polsce informacja edukacyjno-zawodowa, mimo prac nad jej integracją, wciąż jest dość rozproszona. Istnieją jednak rozwiązania, których zadaniem jest integrowanie poradnictwa oraz związanych z nim informacji w jeden spójny system. Warto wymienić kilka cennych zródeł informacji edukacyjno-zawodowej oraz programów realizowanych na rzecz rynku pracy: 1. Projekt Narodowe Centrum Zasobów Poradnictwa Zawodowego, który aktualnie nosi nazwę Euroguidance Network (http://www.euroguidance.net) jest dofinansowany w ramach programu Leonardo da Vinci. Celem Euroguidance jest wspieranie mobilności edukacyjnej i zawodowej oraz rozwijanie europejskiego wymiaru poradnictwa zawodowego przez pomoc dla doradców zawodowych oraz osób indywidualnych. 2. Portal PLOTEUS (http://ec.europa.eu/ploteus/portal/home.jsp) jest bazą informacji na temat możliwości kształcenia w Europie, adresowaną do studentów, osób poszukujących zatrudnienia, pracowników, rodziców, doradców zawodowych oraz nauczycieli. 3. Portal EURES (http://europa.eu.int/eures/index.jsp) to baza informacji o możliwościach kształcenia oraz ofertach pracy. 4. Serwis informacyjny urzędów pracy (http://www.praca.gov.pl/). 5. Baza ofert szkoleniowych z całej Polski (http://www.inwestycjawkadry.info.pl). 6. Platforma programowa OHP dla szkoły (http://www.ohpdlaszkoly.pl) ogólnopolska sieć współpracy doradców zawodowych. zawierająca m.in. informacje zawodowe dla doradców zawodowych oraz młodzieży, kursy e-learning, scenariusze zajęć dla doradców. Przykładem rządowego programu realizowanego aktualnie jest program Aktywna Kobieta , wspierający kobiety powyżej 50. roku życia w aktywizacji zawodowej. W ramach programu realizowane będą m.in. szkolenia w zawodach deficytowych na rynku pracy, szkolenia uzupełniające kwalifikacje oraz będą udzielane dotacje na podejmowanie działalności gospodarczej. 35 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja Rząd podejmuje także inne działania, które stanowią wsparcie dla działań instytucji rynku pracy. Ich przykładem są programy pożyczek dla pracodawców na utworzenie nowych miejsc pracy lub program stypendiów dla osób odbywających staż lub przygotowanie zawodowe w miejscu pracy. 36 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja Bibliografia 1. Bańka A., 2005: Ocena, pomiar i usprawnianie jakości procesu doradztwa zawodowego, Zeszyty Informacyjno-Metodyczne Doradcy Zawodowego , nr 33. 2. Bańka A., 2006: Poradnictwo transnacjonalne. Cele i metody międzykulturowego doradztwa karier, Zeszyty Informacyjno-Metodyczne Doradcy Zawodowego , nr 36. 3. Brzeziński J., 2006: Rozbudowa i aktualizacja baz danych programu Doradca 2000, [w:] Charakterystyka projektów realizowanych przez Departament Rynku Pracy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich 2004 2006, MPiPS, Warszawa. 4. Ertelt B., 2004: Nowe trendy w poradnictwie zawodowym, [w:] Pedagogika pracy. Doradztwo zawodowe, 2005: (red.) H. Bednarczyk, J. Figurski, M. Żurek, WSP ZNP, ITE, Warszawa Radom. 5. Europejska Karta Społeczna (DzU z 1999 r., nr 8, poz. 67). 6. Grzechnik A., 2007: Testy jako narzędzie pracy doradcy zawodowego, [w:] Poradnictwo zawodowe. Doświadczenia pierwszych lat w Unii Europejskiej, (red.) G. Morys-Gieorgica, Zeszyty Informacyjno-Metodyczne Doradcy Zawodowego , nr 38. 7. Hornowska E., 2006: Co warto wiedzieć o testach psychologicznych?, [w:] Testy w poradnictwie zawodowym, [w:] Testy w poradnictwie zawodowym, (red.) A. Grzechnik, Zeszyty Informacyjno-Metodyczne Doradcy Zawodowego , nr 37. 8. Kargulowa A., 2004: O teorii i praktyce poradnictwa, PWN, Warszawa. 9. Kargulowa A., Wojtasik B., 2004: Badanie jakości poradnictwa, [w:] Jakość w poradnictwie zawodowym, (red.) G. Morys-Gieorgica, Zeszyty Informacyjno- Metodyczne Doradcy Zawodowego , nr 28. 10. Lamb R., 1998: Poradnictwo zawodowe w zarysie, Zeszyty Informacyjno-Metodyczne Doradcy Zawodowego , nr 9. 11. Paszkowska-Rogacz A., 2004: Koncepcje wartości oraz modele życia związane z planowaniem kariery zawodowej, [w:] Pedagogika pracy. Doradztwo zawodowe, 2005: (red.) H. Bednarczyk, J. Figurski, M. Żurek, WSP ZNP, ITE, Warszawa Radom. 12. Paszkowska-Rogacz A., 2003: Psychologiczne podstawy wyboru zawodu, KOWEZiU, Warszawa. 37 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 13. Paszkowska-Rogacz A., 2002: Warsztat pracy europejskiego doradcy zawodowego, KOWEZ, Warszawa. 14. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 2 marca 2007 r. w sprawie standardów usług rynku pracy (DzU z 2007 r., nr 47, poz. 314). 15. Wojtasik B., 2004: Wybrane metody i techniki stosowane przez doradcę zawodu, Pedagogika pracy. Doradztwo zawodowe, 2005: (red.) H. Bednarczyk, J. Figurski, M. Żurek, WSP ZNP, ITE, Warszawa Radom. Bibliografia stron WWW 16. Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu. Witryna internetowa. http://www.ae.wroc.pl/ (A. Smolbik-Jęczmień, Planowanie karier materiały uzupełniające z wykładu), stan z 9 pazdziernika 2007 r. 17. Europa. Witryna internetowa. http://ec.europa.eu/education/policies/lll/life/memoen.pdf (A Memorandum on Lifelong Learning, 2000), http://ec.europa.eu/education/policies/2010/doc/resolution2004_en.pdf (Draft Resolution of the Council and of the representatives of the Governments of the Member States meeting within the Council on Strengthening Policies, Systems and Practices in the field of Guidance throughout life in Europe, 9286/04 EDUC 109 SOC 234, 2004), stan z 9 pazdziernika 2007 r. 18. International Association for Educational and Vocational Guidance. Witryna internetowa. http://www.iaevg.org/iaevg/nav.cfm?lang=2&menu=1&submenu=2, stan z 9 pazdziernika 2007 r. 19. Instytut Postępowania Twórczego. Witryna internetowa. http://www.ipt.pl/index.php?id=127, stan z 9 pazdziernika 2007 r. 20. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Witryna internetowa. http://www.mps.gov.pl/_download.php?f=userfiles%2FFile%2FDepartament+Rynku+ Pracy%2Fdoradca+zawodowy.doc (Standard kwalifikacji zawodowych dla zawodu doradca zawodowy, 2005), http://www.mps.gov.pl/_download.php?f=userfiles%2FFile%2FDepartament+Rynku+ Pracy%2Fspecjalista+rozwoju+zawodowego.doc (Standard kwalifikacji zawodowych dla zawodu specjalista do spraw rozwoju zawodowego, 2005), stan z 9 pazdziernika 2007 r. 38 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń Doradztwo zawodowe i edukacyjne, w tym informacja 21. Poradnictwo w sieci. Witryna internetowa. http://www.doradca-zawodowy.pl/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=73 (I. Greiner, Edukacyjne poradnictwo zawodowe i jego rola w planowaniu kariery zawodowej), stan z 9 pazdziernika 2007 r. 22. WWW.praca.gov.pl. Witryna internetowa. http://www.praca.gov.pl/tvc/ (Transnational Vocational Counselling), stan z 9 pazdziernika 2007 r. 39 Projekt własny Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Małopolskie Partnerstwo na rzecz promocji rozwoju kształcenia i poradnictwa ustawicznego model wymiany informacji, narzędzi, badań, dobrych praktyk w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń