Archaizmy i ich klasyfikacja
Język zmienia się, ewoluuje, chociaż to proces, z którego nie zdajemy sobie sprawy. Pewne środki językowe
wychodzą z użycia, na ich miejsce pojawiają się nowe elementy.
Formy innowacyjne (Å‚ac. innovatio= odnowienie) - nowe formy, wchodzÄ…ce do systemu.
Formy regresywne (łac. regressum = odejście) - wychodzące z użycia (formy przestarzałe, z czasem stają się
archaizmami).
Archaizm (grec. archaismos) to wyraz, forma wyrazowa, konstrukcja składniowa, lub związek
frazeologiczny, które wyszły z użycia i są postrzegane jako dawne. Archaizmy bywają stosowane w
literaturze pięknej w celach stylizatorskich lub ekspresywnych (ten zabieg to stylizacja archaizująca lub
archaizacja).
Biorąc pod uwagę działy języka, których archaizmy dotyczą, te ostatnie dzielimy na:
- fonetyczne, archaiczna (nieużywana) jest postać głoskowa wyrazu, np. sierce, sąmienie, uz
rzeć, wieliki,
bohatyr, na ledzie, kozieł.
Analiza Psalmu 1.(zob. materiały umieszczone poniżej, rozdawane również na zajęciach)
Psałterz floriański, np.:
- brak jeszcze ścieśnionego o (które póz
niej > u; tu jeszcze długie o sprzed zaniku iloczasu): wod (wód), swoy (swój),
- brak uproszczenia w wyrazie: csokoli, póz
niej (cokol-wiek),
- forma sprzed kontrakcji: znaje (póz
niej zna),
- forma oćcu (sprzed rozsunięcia artykulacyjnego, póz
niej > ojcu),
Psałterz Dawidowy Jana Kochanowskiego, np.:
- szcześliwy, miedzy (formy, w których nie doszło jeszcze do wtórnej nazalizacji),
- zÅ‚émi, któré (zaznaczanie samogÅ‚osek Å›cieÅ›nionych, które prawdopodobnie brzmiaÅ‚y nieco inaczej niż samogÅ‚oski
jasne), UWAGA: znak á oznacza samogÅ‚oskÄ™ a jasnÄ…: Bogá, czás,
- graficzne lub fonetyczno-graficzne (czasem zaliczane do fonetycznych), bo archaizmy obecne np. w
dziele literackim docierajÄ… do odbiorcy poprzez grafiÄ™, np. Bog/bog, na wysokiém, nád wodámi.
Analiza Psalmu 1.
Psałterz floriański, np.:
- młsz: ł- na oznaczenie ę i ą, które dawniej miały tę samą barwę, znak sz na ozn. głoski ~
,
- nierozróżnianie znaków i/y, np: y w fun.: y na drodze... (i na drodze), (swój), ale: bila (była)
- brak zaznaczania iloczasu: swoy (swój)
- brak rozróznienia l i ł: szedl (szedł), bila (była), ale tak samo wola (wola),
Psałterz Dawidowy Jana Kochanowskiego, np.:
- zÅ‚émi, któré (zaznaczanie samogÅ‚osek Å›cieÅ›nionych), UWAGA: znak á oznacza samogÅ‚oskÄ™ a jasnÄ…: Bogá, czás.
Relikty ortograficzne, często nazywane archaizmami ortograficznymi (zachowują
reliktową pisownię głosek, które miały w przeszłości inną wymowę),
np: dÄ…b (wymiawiano prawdopodobnie jak damb z rezonansem nosowym?)
rzeka (wymawiano frykatywnie r~
eka)
róg (ó wymawiano jak głoskę pośrednią między o/u: goura?)
- fleksyjne, wyrazy inaczej niż współcześnie odmieniające się, np. zabit, ukrzyżowan (prosta odm.
imieslowów), zrobiłbych (dawna końcówka trybu przypuszczajacego), ji (dawna forma M. zaimka
wskazującego), krwie (dawna końcówka D. rzecz. krew), raczy, spuści (dawne formy trybu rozkazujacego z
wygłosowym -i/y), bądz
światło (dawna forma 3 os. trybu rozkazującego; póz
niej kostrukcje opisowe), ptacy
(dawna forma M. lm. r.m; po powstaniu kat. męskoosobowości w M. tego rzecz. pojawiła się forma ptaki).
Analiza Psalmu 1.
Psałterz floriański, np.:
- jest nie szedł, nie siedział jest (formy czasu przeszlego złożonego),
- w zakonie bożem (dawna końcówka przymiotnika w Ms. lp.),
- szczepiono (dawna prosta odmiana imiesłowu; dziś: szczepione),
- od oblicza ziemie (dawna końcówka D. lp. r. ż.; dziś: ziemi),
- świętemu duchu (dawna końcówka C. lp. r. m.; dziś: duchowi),
Psałterz Dawidowy Jana Kochanowskiego, np.:
- miedzy zÅ‚émi, dobrémi (dawna koÅ„cówka przymiotnika w N. lm. r. m.; dziÅ› zÅ‚ymi),
- podobien (dawna prosta odmiana przymiotnika r. m.; dziÅ›: podobny),
- A przewrotne, złe ludzi cicha pomsta goni (brak kategorii męskoosobowej w przymiotnikach; dziś: przewrotnych,
złych ludzi cicha pomsta goni).
- słowotwórcze, wyrazy tworzone za pomocą przyrostków lub przedrostków, które wyszły już z użycia, np.
ogrodny (dziś: ogrodowy), pomrzeć (dziś: umrzeć), zbrodzień (dziś: zbrodniarz), morderz (dziś: morderca),
inszy (dziś: inny), zwiedzieć się (dziś: dowiedzieć się).
Analiza Psalmu 1.
Psałterz floriański, np.: csokoli (dziś: cokolwiek).
Psałterz Dawidowy Jana Kochanowskiego, np.:
drzewo porzeczne (dziś: porzeczkowe; póz
niej dodatkowo doszło do zmiany znaczenia),
- składniowe - najczęściej wzorowane na łacinie, np. pasterz owce do wsi przepędził  z orzeczeniem na
końcu zdania, w szyku charakterystycznym dla języka łacińskiego; do archaizmów składniowych należą
także niektóre, odmienne od dzisiejszych wskaz
niki zespolenia, np. aliści, azali, aliści, gwoli, czy inna
łączliwość składniowa wyrazów, np. miłość przeciwko komuś (dziś: miłość do kogoś).
Analiza Psalmu 1.
Psałterz floriański, np.:
- na stolcu nagłego spadnienia nie siedział jest (orzeczenie na końcu zdania),
- jako była z początka (dziś: była na początku),
- na wieki wiekom (dziś: na wieki wieków).
Psałterz Dawidowy Jana Kochanowskiego, np.:
- Liścia nigdy nie tracąc, choć zła chwila przyjdzie (orzeczenie na końcu),
- podobien drzewu porzecznemu (dziÅ›: podobny do...).
- słownikowe  to najbardziej zróżnicowana klasyfikacyjnie grupa, zawierająca:
a) archaizmy leksykalne, wyrazowe, wyrazy, które wyszły już z użycia: czędo (dawniej: dziecko), kłodnik
(dawniej: więzień), chąz
ba (dawniej: kradzież).
Analiza Psalmu 1.
Psałterz floriański, np.:
- spadnienie (upadek),
- niemiłościwi (bezbożni, z
li)
- prześpieje (zdarzy się, spełni się),
gospodzin (pan).
b) archaizmy znaczeniowe, dawne znaczenie wyrazów zaginęło lub zmieniło się: maciora (dawniej:
matka), bydło (dawniej: mienie, majątek), ćma (dawniej: noc, ciemność), ciąża (dawniej: ciężar).
Analiza Psalmu 1.
Psałterz floriański, np.:
- na stolcu nagłego spadnienia nie siedział jest (w zn.: na tronie),
- w zakonie bożem (w zn.: w prawie bożym)
- A list jego nie spadnie (w zn: a liść jego nie spadnie).
Psałterz Dawidowy Jana Kochanowskiego, np.:
- Ani siadł na stolicy (w zn.: na tronie),
- w Pańskim rozmyśla zakonie (w zn.: Pańskim prawie)
c) frazeologiczne, np. wziąć kogoś na szable, działać gwałty, rzucać klimkiem (kłamać).
Analiza Psalmu 1.
Psałterz floriański, np.:
- iść po radzie niemiłościwych (iść, postępować zgodnie z radą złych, bezbożnych).
Psałterz Dawidowy Jana Kochanowskiego, np.:
- Którzy Boga i wstydu nie znają.
Archaizmy słownikowe dzielimy na:
- całkowite - zupełnie niezrozumiałe, np.: pierca (adwokat), prawota (sprawiedliwość),
- częściowe - znane, ale nieużywane, np. kusza, myto (należą do biernego zasobu słownictwa).
Mogą występować w języku czynnym w stałych związkach frazeologicznych, np.: wrócić do
rodzinnych pieleszy (pielesz - kryjówka dzikiego zwierza), oddać z nawiązką (nawiązka -
rekompensata materialna przyznawana przez sąd). Do archaizmów częściowych należą także
wyrazy przestarzałe (formy regresywne) takie jak np.: niewiasta, kajet, turbować  sprawiać
kłopot .
- archaizmy rzeczowe, historyzmy:- wyrazy, które odnoszą się do dawnych, nieistniejących już realiów
(mogą to być archaizmy leksykalne lub frazeologiczne):
- nazwy danin, podatków (poradlne, opole),
- nazwy dawnych kar (niestanne, chÄ…ziebne),
- nazwy dawnych urzędów (cześnik, podkomorze>podkomorzy, podczaszy, ciekacz),
- nazwy dawnych strojów (opończa, ciżmy, rąbek),
- nazwy dawnych miar i wag (stopa, łokieć, garnce, kwarty).
Rozwój semantyczny wyrazów polskich
Wg D. Buttler (Rozwój semantyczny wyrazów polskich, 1978) dociekania dotyczące historycznej zmienności
znaczeń wyrazów stanowią, obok badań etymologicznych, najbardziej tradycyjną dziedzinę leksykologii.
Trzeba powiedzieć na wstępie, że nie ma jednej, powszechnie przyjętej klasyfikacji przeobrażeń
semantycznych. Celowość tych badań była niejednokrotnie podważana.
Założenia ogólne, które należy uwzględnić:
Treść nazwy  zespół cech, na podstawie którego osoba używająca danej nazwy gotowa jest uznać jakiś
przedmiot za desygnat tej nazwy (treść nazwy dom to: coś zbudowanego z cegły, ma okna i dach,
mieszkajÄ… tam ludzie).
Zakres nazwy  zbiór wszystkich desygnatów danej nazwy, zbiór wszystkich desygnatów, którym
przysługują dane nazwy (wszystkie domy).
Zmiany znaczeniowe polegają na przeobrażeniach zarówno treści, jak i zakresu nazwy.
Najważniejsze typy klasyfikacji:
I. KLASYFIKACJA LOGICZNO-RETORYCZNA (Hermana Paula), według której wyróżniamy:
1) Zawężenie znaczenia / Specjalizacja (np. pol. pątnik - pierwotnie używane w znaczeniu "podróżnik,
potem "podróżnik wędrujący do miejsc świętych"),
2) Rozszerzenie znaczenia / Generalizacja (np. pol. robota - pierwotnie używane w znaczeniu "praca
niewolnicza", póz
niej "praca wszelkiego rodzaju"),
3) Przeniesienie znaczenia (np. pol. guz "narośl na ciele", używany wtórnie w zn. "zapięcie").
Klasyfikacja Paula została uzupełniona przez innych badaczy, którzy wśród przeniesień znaczenia
wyodrębnili dwa podtypy zmian:
3a) metafora (przesunięcie na zasadzie podobieństwa), np: myszka, guz, księżyc,
3b) metonimia (przesunięcie na zasadzie styczności), np: ćma, mężczyzna.
II. KLASYFIKACJA AKSJOLOGICZNA (K. Jaberga), w której zostały zaprezentowane dwie nowe
klasy przeobrażeń semantycznych:
1.melioracja:
- kobieta, który jeszcze w wieku XVI był nazwą obelżywą i pogardliwą (etymologiczny związek z
rzeczownikiem *kob- (chlew),
2. degradacja:
- niemiecki z pochodzenia wyraz gbur zachował swoje pierwotne znaczenie zamożny chłop tylko w
niektórych gwarach północnej Polski, na pozostałym obszarze nabrał treści pejoratywnej ordynarny prostak,
- motłoch - dawniej tłum.
Generalnie rzecz biorąc, należy zgodzią się z tym, że nie istnieje obecnie żadna, powszechnie przyjęta
klasyfikacja przeobrażeń semantycznych wyrazów. Najczęściej, poszczególni autorzy podejmujący
tematykę zmiany semantycznej wyrazów zaczynali od całkowitego zanegowania dorobku poprzedników i
starali się stworzyć własną typologię zmian znaczeniowych.
ZMIANY ZNACZEC
, wybrane przykłady:
1. zawężenie (specjalizacja) znaczenia to ograniczenie zakresu znaczeniowego (następuje wzrost treści):
jarzyna (roślina jara, również zboże>roślina, warzywo jadalne):
Jarzyny polne, ale słuszniej zbożnemi zowiemy legumina, jako groch , krupy i innych wiele, co z ziarna
przyprawują ( Sienn. Wykł.)
namiot (to, co namiecione, narzucone na wierzchu>schronienie turystyczne):
Namiotem haniebnych gór ociśniony (Żeb. ow. 3b)
niepodległość (wolność, niezależność>wolność ojczyzny, kraju):
Ja nie ożeniłem się dla wielu przyczyn, a między innymi może i dla tej, że pragnąłem zachować
niepodległość.
bielizna (to, co białe>pościel stołowa, osobista>osobista bielizna, niekoniecznie biała):
Bielizna na drzewie pod wierzchnią skórą aż do rdzenia (Mącz., alburnum)
Bielizna stołowa (Teat, 28b, 108),
ciąża (wszystko, co ciężkie, ciężar>stan oczekiwania na dziecko):
Kamień ciążą jest względem kapusty, którą przykłada (Oss. Wyr.)
To co przykrywa, swoją ciążą zatrzymywa od wznoszenia się to, co przykrywa (Oss. Wyr.)
chromota (kalectwo ogólnie>kalectwo nogi, kulenie), dziś archaizm:
Człowiek na sławie bardzo chromy (Stryjk. 341)
W Greckim języku chromy i ułomny, tak jak i w Polskim, ściąga się podczas na tych, którzy są na nogi,
podczas na tych, którzy na ręce chromiabo ułomni są (Sekl. Math. 15)
mogiła (wzgórze, wzniesienie>grób):
Stało batalionów dwa, z których jeden na pochyłości wznoszącej się w polu mogiły formował czerwoną
plamę (Jeż)
opona (obicie, okrycie, zasłona>okrycie kół):
Åšciany oponami Atalickimi obite (Warg. 118)
gwara (dawniej zdolność mówienia>mowa, język>mowa wsi):
Swej się nieboga gwary lękła (Żebr. Ow. 21)
piać (śpiewać>tylko o kogucie):
Mieli się modlić samemu Bogu, a oni jedni temu, a drudzy owemu modlitwy pieją (Gil.Post.215)
złodziej (czyniący zło>czyniący konkretne zło; ten, który kradnie):
Jakeś mi zło wyrządził, zowię cię złodziejem (Mon. 76, 371)
zabawa (zajęcie>zajęcie służące rozrywce):
Aby się nie nalazł nikt w państwie próżnujący, tak chłop jak szlachcic, lecz zabawę mający (Star. Vot. Eb)
myśliwy (umiejący myśleć, bystry, zdolny>zdolny w jednej dziedzinie, w polowaniu):
Często dochodzi do specjalizacji wyrazów mających dawniej to samo znaczenie:
pochwa i poszwa (dawniej oba wyrazy znaczyły to samo: pokrycie, okrycie, póz
niej doszło do zróżnicowania i
specjalizacji znaczeń obu wyrazów):
Starzy Polacy mieczów w kościele z pochew do połowicy dobywali (Krom. 62)
Wsiadającemu na koń, wymknął się miecz z poszwy, na który spadł, i zabił się (Weresz. Reg. 72)
puszcza i pustynia (dawniej oba wyrazy oznaczały miejsce puste, pustkowie, póz
niej doszło do ich specjalizacji:
pustynia>dziś, teren piaszczysty; puszcza> teren zalesiony, ale bez obecności człowieka):
Zadają ewangelickim doktorom, że z puszczy na której ś. Jan mieszkał, uczynili niepuszczą (Żarn. Post. 3,
621b)
Swoistym rodzajem zawężenia jest przekształcenie się nazwy pospolitej w nazwę własną:
Ukraina, skraj jakiegoś terenu (por. też Krajna):
Plan obronny ukrain obu państwa ma być postawiony na zjez
dzie.
Języki germańskie zdawały się leżeć w ognisku tego rozległego obszaru jezykowego, na którego
ukrainach działały wpływy podłozy etnicznie obcych.
2. rozszerzenie (generalizacja) znaczenia:
tło (posadzka, podłoga>tło, na którym widać pewne cechy, przestrzeń  pionowa?:-):
Ujrzał marmurową na tle tablicę, a owo po nim deptać nie chciał (Sk. Dz. 574)
naród (to, co się narodziło; gatunek>ród, rodzina>nacja):
Żadnego niemasz w narodzie twym, coby go zwano Janem (Sk. Kaz. 565)
ojczyzna (ojcowizna>kraj):
Ojczyznę między syny podzieliła (Warg. Wal. 47)
Syn by nierad temu, by się ojczyzna dostała innemu. (J. Kochanowski)
dziedzina (sukcesja po dziadku>wieś, włość, posiadłość>dowolny obszar>dowolny obszar kultury, nauki, sztuki):
Jaka dziedzina, tacy kmiecie (Rej. Wiz. 115)
niewiasta (synowa>kobieta):
Gdym była panienką, byłam ojcu we wszystkiemu posłuszną; ale gdym już niewiastą została, mężowi
jestem posłuszna (Kosz. Lor. 68b)
piwnica (miejsce na trunki, picie> pomieszczenie na zapasy, sprzęty):
O różnych piwnicach, jako to winnych, jako to winnych, piwnych, mlecznych, o lodowniach i sklepach
(Åšwitk. Bud. 310)
Swoistym rodzajem rozszerzenia znaczenia jest przekształcenie się nazwy własnej w pospolitą (adidasy, lewisy,
paragon, chuligan).
3. przeniesienie znaczenia (nazywanie nowych realiów za pomocą istniejących już wyrazów, na zasadzie metafory
(podobieństwa) lub metonimii (styczność):
- metafora:
kaganiec (osłona na lampę>osłona na pysk zwierzęcia):
Lampa, to jest kaganiec olejowy (Cresc 28)
Ogród kagańcami oświecony (Teat. 13,39)
kiosk (altanka ogrodowa> podobna do niej budka na tytoń, dziś nie tylko na tytoń):
Weszli do ogrodu, a przyszli do bardzo pięknego kiosku (Kras. List. 2, 19)
podniebienie (sklepienie niebieskie>sklepienie budynku>część jamy ustnej ze wzgl. na podobny kształt):
Coż piękniejszego nad to podniebienie, ktorym Bog swe stworzenie nakrył (Suszyc. Pieśń, 3)
cecha (znamię wypalane na skórze zwierzęcia>znak charakterystyczny, wyróżniający):
Rumak na łbie pańską oznaczony cechą (Zab. 1533)
ciekawy (szybki, szybko biegnący>porywczy, prędki>bystry, przenikliwy>chcący coś wiedzić):
Tchórz ma nogi ciekawe (Klon Wor. 3)
Zająca prędkiego myśliwy zwie ciekawym (Klon. Fl. E. 2)
- metonimia:
strzelba (strzelanie, bicie z dział>broń):
Częstą i gęstą strzelbę z zamku na miasto wypuszczać każe (Krom. 616)
ćma (ciemność>owad żyjący w ciemności):
Wolę ćmę aniżeli jasność (Birk. Ob. Kaz. I, 2b)
bydło (byt, istnienie>mienie, majętność>konkretny byt, zwierzęta):
Tyś jest rozkosz bydła rajskiego (w zn. byt; XV w.),
Postawił ji księdzem wszego bydła swego (w zn. dobytek; XV w.)
4. zmiany barwy emocjonalnej:
- melioracja (polepszenie znaczenia):
komnata (daw. każdy pokój z kominem, mały pokój>pokój w zamku, pałacu):
Kanclerz dla odprawy listów salę porzucić i do komnaty iść musiał (Gorn. Dw. 9) (tu:gabinet)
podwoje (daw. boki drzwi>wrota):
Na cóż to między drzwi i podwoje palec wrażać? (Teat. 30,25)
gorliwy, gorliwość (daw. zapamiętały w gniewie, zawiść):
Jeśli ma żone najupodobańszą , musi ją z domu wypędzić, żeby sołtany do gorliwości nie przywieść
(KÅ‚ok. Turk. 90).
zmiennik (człowiek zmienny; zdrajca):
Judasz, zmiennik chcąc swoją ogrodzić Niecnotę, rzekł: Azalim ja jest Rabbi (Odym. Św. 2X3b)
skrzętny (porywczy, nalegający>kzątający się wokół czegoś, dbający o coś>dokładny):
Człowiek, że się przeciwko panu krnąbrnym a skrzętnym stawił, zaginie z ludu swego (Leop., Num. 15)
-degradacja (pogorszenie znaczenia):
chryja (daw. rozprawa, utwór> awantura, kłótnia):
Skończyłem trzecią pieśń "Pana Tadeusza". Zanosi się na dużą chryję i dotąd dosyć się udaje (A.
Mickiewicz)
kmieć (daw. zamożny gospodarz>chłop):
Rolnicy nasi, jedni mają znaczne gospodarstwo, jako to szoltysi, okupnicy, kmiecie; drudzy połowę
mniejsze (Åšwitk. Bud.441)
flejtuch (opatrunek kładziony z maścią na ranę, może też przeniesienie nazwy):
Flejtuch jest u barwierzów owo, co wyskubują nici ze starej chusty (...), na to maści nakładą, a na rany
przyłożą.
kałuża (daw. zbiornik wodny):
Czynili kałuże ku łowieniu ryb (1 Leop. Jes. 19, 10)
motłoch (daw. tłum):
Kartezjusz zewsząd widział się motłochem zdań uprzedzonych otoczonym (Zab., 6, 295)
Wmieszani w motłoch ludu stańmy z daleka (Teat., 46 c, 31)
grat (sprzęt>niepotrzebny stary sprzęt):
Meble, obicia, zwierciadła, obrazy, krzesła, stołki, biura, wszystkie zgoła graty, wziął ze sobą do Litwy
(Teat. 48. b, 35)
kolaboracja (współpraca>współpraca z okupantem)
ZADANIE:
Proszę określić typy zmian znaczeniowych zaznaczonych wyrazów:
Księga rodzaju oraz Wszystkich rodzajów od Abrahama do Dawida rodzajów czternaście (Leopolita) XVI w.; Nie była
wolna od kokieterii, tak jak cały rodzaj niewieści (Siem. XIX w.).
Ja jestem tym, co nazywają aferzysta. Mam dom komisowo-handlowy (H. Sienkiewicz); Przynoszą mi jak na półmisku
interes bardzo świetny, takiej afery opuścić niepodobna (E. Orzeszkowa)
Zaszczyt przed bramą usypano (Troc, XVIII w.), Następcy jego będą hospodarami wołoskimi pod zaszczytem monarchy
rosyjskiego (Stebelski, XVIII w.).
W istocie był to piękny pan, słusznej urody (A. Mickiewicz); Król Stefan był pan wysokiej urody (M.Bielski).
Byłem przytomny na placu Saskim , kiedy wychodziła dywizja generała Kniaziewicza. (K. Koz
mian)
Krzątało się koło nich gawiedzi jak mrowia, Niemców, Francuzów i swojskiego drobiu (J. I. Kraszewski);
Karpięta i wszelaki drób łowić (Gost); Zabrakło drobiu do strzelb (S. B. Linde)
Ofiara u nich zawisła (tj. polegała) na rzez
bie baranów (H. Kłokocki (XVII-XVIII w.); Fidiasz, sławny w kamiennej
rzez
bie artysta (Monitor Warszawski)
Gore i już tylko o dwie dłonie płomień od słomianej poszewki oddalony. (Trembecki)
Obiedwie stronie gonić drugich rzucą się, wzajemnie jedna o drugiej rozumiejąc, że przekonana, ucieka; też: Prusacy
rozproszeni i przekonani władzy Hermana poddają się.
Ociec i mać więcej oni młodsze dziecię miłują niżli starsze.
Chocia oni nas zową białegłowy, prządki, ku więtszemu zelżeniu kobietami zową, każdy dzień by chciał pojąć żonę
sobie nowÄ….
Zagrzewały w Władysławie nadzieje pogodzenia się obleśne Krzyżaków odpowiedzi (Kromer, 316); Wilczyca nie miała
twardego wyrazu i dzikości w oczach, ale owszem, bardzo miły i łagodny, a była tak obleśną, jak tylko pies legawy bywa
(Pol Obrazy I, 24, Dor).
Kartezjusz zewsząd widział się motłochem zdań uprzedzonych otoczonym (Zab., 6, 295), Wmieszani w motłoch ludu
stańmy z daleka (Teat., 46 c, 31);
Woda taka żołądek i żywot puszy i odyma (Petr., Wod., 37); Gdy kogo puszy w żołądku lekarstwo.
ZADANIE:
1. Proszę wskazać archaizmy reliktowo zachowane w kolędach, określić ich typy, wyjaśnić znaczenia:
W żłobie leży, któż pobieży kolędować małemu.
Cóż ma niebo nad ziemiany  Bóg porzucił szczęście swoje.
W nędznej szopie urodzony, żłób mu za kolebkę dano, Cóż jest, czem był otoczony? Bydło, pasterze i siano...
Potem i króle widzimy  cisną się między prostotą, Niosąc dary Panu w dani, mirrę, kadzidło i złoto.
Podnieś rękę, Boże Dziecię  Błogosław Ojczyznę miłą.
Witaj Jezy ukochany, od Patryjarchów czekany.
Jezu malusieńki, leży wśród stajenki.
Płacze z zimna, nie dała mu Matula sukienki. Bo uboga była, rąbek z głowy zdjęła, którym dziecię owinąwszy, siankiem
je okryła.
Pastuszkowie, na znak dany, Znalazłszy Pana nad Pany.
Natychmiast pastuszy, spieszą z całej duszy. Weseli bez miary, niosą z sobą dary.
Aniołowie się radują, pod niebiosy wyśpiewują: Gloria, gloria...
Psałterz floriański, Psalm 1.
transliteracja:
1. Blogoslawoni młsz, ien iest ne szedl po radze nemilosciwich, y na drodze grzesznich ne stal iest ,y na
stolczu naglego spadnena ne sedzal iest.
2. Ale w zacone boszem wola iego, y w zacone iego błdze myslicz we dne y w nocy.
3. A błdze iaco drzewo, iesz szczepono iest podlug czekłcych wod, iesz owocz swoy da w swoy czas.
4. A list iego ne spadne, y wszistko, czsocoli vczini, przespeie.
5. Ne taco niemilosciwi, ne taco, ale iaco proch, iensze rzucza watr od oblicza zeme.
6. Przto ne wztaił niemilosciwy w słdze any grzeszniczy w radze prawich,
7. Bo znaie gospodzin drogł prawich, a droga zlich zgine.
8. Sława oczczu y sinowi, i swłtemu duchu,
9. Jako bila s poczłtka y nine, y wszda, y na weki wekom.
transkrypcja:
Błogosławiony mąż, jen jest nie szedł po radzie niemiłościwych i na drodze grzesznych nie stał jest, i na
stolcu nagłego spadnienia nie siedział jest,
2. ale w zakonie bożem wola jego i w zakonie jego będzie myślić we dnie i w nocy.
3. A będzie jako drzewo, jeż szczepiono jest podług ciekących wod, jeż owoc swoj da w swoj czas,
4. A list jego nie spadnie; i wszystko, csokoli uczyni, prześpieje.
5. Nie tako niemiłościwi, nie tako, ale jako proch, jenże rzuca wiatr od oblicza ziemie.
6. Przto nie wstają niemiłościwi w sądzie ani grzesznicy w radzie prawych,
7. bo znaje Gospodzin drogę prawych, a droga złych zginie.
8. Sława Oćcu i Synowi, i Świętemu Duchu,
9. Jako była z początka i ninie, i wżda, i na wieki wiekom.