Zespół nadpobudliwości psychoruchowej
Definicja
Tajemnicze ADHD to skrót od angielskiej nazwy Attention Deficit Hyperactivity
Disorder, czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji
uwagi (często nazywany po prostu zespołem hiperkinetycznym lub zespołem
nadpobudliwości psychoruchowej). Z nadpobudliwością psychoruchową mamy do
czynienia wtedy, gdy dochodzi do powstania przewagi procesów pobudzania nad
procesami hamowania (za: T. Bednarska, H. Spionek).
Zespół ten cechuje się ogólnym wzmo\
eniem ró\
norodnej aktywności dziecka. Ze
względu na dominujący typ nadmiernie pobudzonej aktywności wyró\
nia się 3 jego
odmiany:
1) nadmierna ogólna ruchliwość,
2) nadwra\
liwość emocjonalna,
3) nadpobudliwość poznawcza.
Szacuje się, i\
tego typu czyste zespoły występują u ok. 12  14% uczniów naszych
szkół. Dzieci takie bardzo często określa się mianem niegrzecznych.
1) Zespół ogólnej nadruchliwości - podstawowy objaw to wzmo\
ona ogólna
ruchliwość dziecka. Trudno mu spokojnie usiedzieć w miejscu, szuka
mo\
liwości wy\
ycia się w ka\
dej sytuacji. Rzadko doprowadza działanie do
końca. Robi wra\
enie jak gdyby jednocześnie było w wielu ró\
nych miejscach.
Charakterystyczne objawy to:
a) Niepokój ruchowy pojawia się w sytuacjach, w których dziecko musi
trwać przez dłu\
szy czas w jednej pozycji np. na lekcji. Pojawiają się
wtedy ró\
ne zbędne ruchy  kręcenie się i wiercenie na krześle,
częste zmiany pozycji ciała, przestępowanie z nogi na nogę,
podskakiwanie, przytupywanie, kołysanie się, pukanie palcami o stół,
manipulowanie ró\
nymi przedmiotami (darcie serwetki, bawienie się
ołówkiem, rysowanie ró\
nych konfiguracji linii). Objawy te nasilają się
wtedy, gdy dziecko znajduje się w grupie, w obecności wielu osób,
a zanikają, gdy dziecko jest pozostawione samo sobie. Wówczas
niepokój zmniejsza się i ustępuje.
1
b) Nawyki ruchowe (stereotypy ruchowe) to ró\
nego rodzaju ruchy tzw.
przymusowe, z wykonywania których dziecko nie zdaje sobie sprawy.
Wykonuje je dlatego, \
e zmniejszają one znacznie niepokój związany
z unieruchomieniem dziecka i stanowią namiastkę prawdziwego
ruchu, np. kręcenie włosów, obgryzanie paznokci, końca ołówka itp.
2) Zespół nadpobudliwości emocjonalnej oznacza znacznie obni\
ony próg
wra\
liwości, tzn. nawet słabe bodz
ce wywołują reakcję i powodują
powstawanie ró\
nych silnych emocji. Dziecko właściwie bez powodu śmieje
się, płacze czy złości. Często towarzyszą temu znacznie nasilone ró\
norodne
reakcje wegetatywne, jak pocenie się, czerwienienie się i blednięcie, dr\
enie
rąk. Jego \
ycie emocjonalne cechują następujące właściwości:
a) szybkie powstawanie reakcji uczuciowych;
b) prze\
ywane emocje są bardzo silne (negatywne i pozytywne), często
nieadekwatne do siły bodz
ca, który je wywołał;
c) labilność emocjonalna czyli du\
a zmienność nastrojów dziecka
często jest ponure, w złym humorze, nagle jest ju\
pogodne;
d) du\
a zmienność nastrojów dziecka;
e) bardzo gwałtowne i wyraziste wyra\
anie emocji, uzewnętrznia je
całym sobą: ciałem, twarzą, głosem;
f) często występuje wzmo\
ona lękliwość.
3) Zespół nadpobudliwości poznawczej  charakterystyczną cechą jest znaczna
chwiejność uwagi, jej ogromna kruchość. Nawet bardzo słabe bodz
ce, np.
wejście kogoś do mieszkania rozpraszają dziecko. Słabe natę\
enie uwagi
powoduje, i\
dziecko z
le funkcjonuje intelektualnie. Trudności dotyczą
przypominania sobie potrzebnych informacji, korzystania z wyjaśnień i innych
wskazówek dawanych przez rodziców czy nauczyciela.
Brak koncentracji (uwa\
ania) uwidacznia się w mowie i myśleniu dziecka
i dlatego charakteryzują je:
a) trudności z utrzymywaniem głównego toku myślenia, często
przypomina mu się coś, co jest luz
no (albo wcale) powiązane
z głównym wątkiem, częste są dygresje w jego mowie,
b) trudności z przewidywaniem i ocenianiem, z ujmowaniem zdarzeń
w kategoriach przyczyny i skutku, dziecko rzadko posługuje się
słowami: bo, aby, je\
eli, poniewa\
przy wyjaśnianiu czegoś,
2
c) trudności z zauwa\
aniem podobieństw i ró\
nic,
d) trudności z opanowaniem reguł działania, wzorów czy ró\
nych
sposobów ułatwiających zrobienie czegoś; jest bardzo sztywne
w myśleniu, mało plastyczne,
e) trudności z przypominaniem, wtedy gdy trzeba nazw, nazwisk,
trudności z rozpoznawaniem twarzy,
f) trudności z porządkowaniem swej wiedzy (faktów, pojęć),
z klasyfikowaniem, dokonywaniem podsumowań, wyławianiem
głównej myśli, wyciąganiem wniosków,
g) wiedza dziecka jest bardzo konkretna (tu i teraz), mało uogólniona
(mało abstrakcyjna), przez to trudna do wykorzystania w innych
sytuacjach (mało operatywna),
h) niski krytycyzm  dziecko wierzy we wszystko, co się do niego mówi,
jest dosłowne, rzeczowe, konkretne, nie rozumie przysłów,
i) nie rozumie \
artów, wypowiedzi ironicznych czy sarkastycznych,
j) myślenie często wyprzedza mówienie  dziecko mówi bardzo
chaotycznie, wraca do pewnych wątków, znów je gubi, nie uwzględnia
perspektywy osoby słuchającej,
k) często mówi niepoprawnie, u\
ywa słów w sposób nieprawidłowy, z
le
buduje zdania.
Przyczyny powstawania nadpobudliwości psychoruchowej
Najczęstszą przyczyną powstawania nadpobudliwości psychoruchowej jest
uszkodzenie układu nerwowego dziecka, które mo\
e nastąpić w ró\
nych okresach
jego \
ycia.
Do czynników uszkadzających układ nerwowy w okresie płodowym zaliczamy m.in.:
czynniki uszkadzające komórkę nerwową (alkohol, narkotyki itp.);
choroby zakaz
ne lub inne w czasie cią\
y (ró\
yczka, świnka, \
ółtaczka matki,
choroby krą\
enia matki);
zatrucia cią\
y (leki, alkohol, papierosy, zatrucia pokarmowe);
niewłaściwe od\
ywianie się w czasie cią\
y;
urazy mechaniczne w okresie cią\
y (upadki, uderzenia w brzuch).
3
Do czynników uszkadzających układ nerwowy w okresie okołoporodowym zaliczamy
m.in.:
niedotlenienie podczas porodu (zamartwica);
urazy mechaniczne (poród wczesny, niewłaściwie przebiegająca akcja
porodowa).
Do czynników uszkadzających układ nerwowy w przebiegu \
ycia dziecka zaliczamy
m.in.:
urazy mechaniczne czaszki w wieku dziecięcym (wypadki połączone ze
wstrząsem mózgu, upadki);
powa\
ne choroby (np. zapalenie opon mózgowych, choroby zakaz
ne
połączone z drgawkami i wysokimi temperaturami).
Według badań H. Spionek najwięcej dzieci z nadpobudliwością psychoruchową
pochodzi z patologicznych cią\
, konfliktu serologicznego, nieprawidłowych porodów
i dzieci urodzonych w zamartwicy.
Zdaniem Russell A. Barkley najnowsze badania wykazują, \
e bezpośrednią
przyczyną tego zaburzenia mogą być mutacje genetyczne.
Objawy nadpobudliwości występują najczęściej na skutek korelacji czynników
biologicznych z czynnikami społecznymi. Do czynników społecznych wpływających
na wystąpienie omawianych zaburzeń zaliczamy m.in.:
atmosferę domową (napięta i niespokojna atmosfera, awantury i nerwowość
rodziców  burzą równowagę nerwową dziecka, a długotrwałe pobudzenie
emocjonalne dziecka prowadzi do utrwalenia się pewnych nawyków
reagowania na trudne sytuacje i znajduje swój wyraz w nadpobudliwości);
nieprawidłowy styl wychowawczy w rodzinie (wychowanie niekonsekwentne,
czyli brak stałych wymagań stawianych dziecku i stałych praw udzielanych mu
przez dorosłych, a tak\
e wychowanie rygorystyczne, czyli usiłowanie
podporządkowania sobie dziecka sprzyja występowaniu opisywanych
zaburzeń);
brak zaspokajania podstawowych potrzeb psychicznych (głównie miłości,
bezpieczeństwa);
wymagania najbli\
szego otoczenia;
spędzanie wolnego czasu głównie przy telewizji i grach komputerowych,
z których większość zawiera elementy przemocy.
4
Objawy
Objawy nadpobudliwości psychoruchowej stają się wyraziste, łatwo zauwa\
alne
szczególnie wtedy, gdy dziecko idzie do przedszkola lub przechodzi do szkoły.
Nadpobudliwość ujawnia się wcześnie, między trzecim a piątym rokiem \
ycia, ale
pierwsze objawy zaburzenia mogą dać o sobie znać w ró\
nym wieku: zdarza się, \
e
stają się one widoczne dopiero w póz
nym dzieciństwie lub wręcz w okresie
dorastania. Niewiadomo, dlaczego pojawienie się symptomów jest u tych dzieci
opóz
nione. Niepokój rodzica czy nauczycieli mo\
e rzeczywiście wzbudzać
fakt wystąpienia w tym czasie takich zachowań jak:
nadmierna ruchliwość (zarówno w zakresie du\
ej, jak i małej motoryki  nie
jest w stanie usiedzieć w miejscu, ma często nerwowe ruchy rąk, które są
ciągle czymś zajęte, rusza nogami, chrząka, wydaje dziwne dz
więki),
brak samokontroli i refleksji na temat własnego zachowania,
trudności z koncentracją uwagi (słucha nieuwa\
nie, rozprasza się, nie pamięta
co miało zrobić, robi wra\
enie mało spostrzegawczego),
impulsywność (działa szybko, bez zastanowienia, akceptuje łatwo cudze
pomysły, domaga się natychmiastowego zaspokojenia swoich potrzeb,
wyrywa się często z odpowiedzią zanim padnie pytanie, odpowiada
bezmyślnie),
zaburzone relacje z rówieśnikami (stara się przejmować inicjatywę w zabawie,
nie umie przegrywać, często w sposób niezamierzony zadaje krzywdę innym
dzieciom, jest krzykliwy, napastliwy, nie umie czekać na swoją kolej),
trudności z uwewnętrznieniem swoich zachowań i wypowiedzi (nazywają
głośno to co robią, co dezorganizuje prace na lekcji),
brak kontroli emocji, motywacji i stanu pobudzenia (co utrudnia
funkcjonowanie w grupie, a czasem wręcz uniemo\
liwia realizacje celów).
Charakterystyka funkcjonowania dzieci z ADHD
Nadpobudliwość psychoruchowa jest zjawiskiem najczęściej występującym u dzieci
w wieku przedszkolnym oraz w młodszym wieku szkolnym.
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo sprawiają rodzicom i nauczycielom ogromne
problemy wychowawcze. Są one \
ywiołowe, chaotyczne w działaniu i wszystko robią
w pośpiechu. Dzieci te nie potrafią pozostać w bezruchu nawet przez krótki okres
czasu: chodzą po sali, biegają, podskakują, wymachują rękami lub nogami, ciągle
5
zmieniają pozycje, kręcą się, wiercą  przeszkadzają w ten sposób swoim
rówieśnikom i nauczycielom.
U niektórych dzieci nadpobudliwość objawia się w postaci drobnych ruchów
wykonywanych w obrębie własnego ciała, takich jak: poruszanie palcami rąk,
poprawianie włosów i okularów, rozpinanie i zapinanie guzików, obgryzanie paznokci,
manipulowanie drobnymi przedmiotami, wykonywanie ró\
nych zbędnych ruchów
w czasie, gdy powinny siedzieć w bezruchu i słuchać bajek.
Dzieci nadpobudliwe najbardziej lubią zabawy, w których przewa\
a element ruchowy.
Zawsze są skłonne do pomocy, ale szybko ulegają wpływom zewnętrznym
i zmieniają kierunek zainteresowań.
Nadpobudliwość w sferze poznawczej wyra\
a się trudnościami z koncentracją uwagi,
z trudnościami w percepcji wzrokowej i słuchowej, wzmo\
onym odruchem
orientacyjnym oraz pobie\
nym myśleniem. Dziecko nie potrafi się skupić dłu\
ej nad
wykonywaną czynnością, uwaga jego jest rozproszona. Cechuje je częściowy brak
wytrwałości  skupienie nad zadaniem jest dla nich tak du\
ym wysiłkiem, \
e
powoduje szybkie męczenie się.
Zdolności intelektualne dzieci nadpobudliwych nie ró\
nią się od poziomu
charakterystycznego dla dzieci w tym wieku, ale ich osiągnięcia są z reguły znacznie
gorsze ni\
ich mo\
liwości.
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w sferze emocjonalnej są niezwykle wra\
liwe,
łatwo się obra\
ają, są płaczliwe, kłótliwe, agresywne, mają wybuchy złości. Często
wchodzą w konflikty z rówieśnikami. Często zmienia się ich nastrój, popadają
w skrajności  od wielkiej radości do głębokiego smutku. To powoduje, \
e dzieci
nadpobudliwe nie są odporne na sytuacje trudne. Szybko się zniechęcają, tracą
zapał, nie potrafią działać w sposób zorganizowany.
Zdarzają się równie\
dzieci, u których mo\
emy zauwa\
yć nadmierną pobudliwość
objawiającą się we wszystkich sferach czyli poznawczej, emocjonalnej i ruchowej)
równocześnie. Te dzieci sprawiają rodzicom i wychowawcom największe problemy.
Czynności codzienne przez nie wykonywane są chaotyczne, podczas jedzenia,
ubierania się, czy mycia są niecierpliwe i niedokładne, spieszą się, nie kończą
rozpoczętych działań. Tempo ich pracy jest nierównomierne. Czasem potrafią długo
zajmować się jakimś zadaniem, innym razem bez przerwy zmieniają kierunek
działania.
6
U niektórych dzieci wraz z nadpobudliwością psychoruchową mo\
na zaobserwować
niewielkie opóz
nienia w zakresie rozwoju ruchowego lub niezręczność ruchową.
Dzieci te brzydko rysują (rysunki są brudne, pomięte, niedokończone). Nie potrafią
dobrze wykonać tych czynności, które wymagają precyzji i koordynacji ruchów.
7