Doktryny polityczno prawne

Doktryny polityczno-prawne
prof. UAM dr hab. Maria Zmierczak
Podręcznik: Olszewski, Chojnicka Historia doktryn polityczno-prawnych
Wykład 1
17 lutego 2010
Przedmiot wykładu
Doktryny poglądy na temat społeczeostwa, jego organizacji, paostwa oraz prawa. Sformułowanie pogląd jest dosyd niejasny, stąd
można to zrównad z historią myśli polityczno-prawnej.
Termin doktryna oznacza zwarty i całościowy pogląd na temat funkcjonowania paostwa i prawa w społeczeostwie. Często w
doktrynach znajdujemy elementy
�� opisu rzeczywistości;
�� czasem jej krytykę;
�� projekt, opis pożądanych zachowao, czy konstrukcji paostwa i prawa.
Doktryna a filozofia polityczna podręczniki amerykaoskie, używające tego drugiego określenia mówią właściwie o tym samym. Nie
mówi się więc o doktrynie politycznej Locke a, ale o filozofii politycznej Locke a. Termin doktryna ma w historii raczej negatywne
zabarwienie (od terminu indoktrynacja ). Termin doktryna bywa używany w bardzo wąskim znaczeniu, jak doktryna Breżniewa (kraje
wyzwolone przez Związek Radziecki są od niego uzależnione). Nie to znaczenie jest przedmiotem naszego wykładu.
Takie doktryny zawierające krytykę rzeczywistości i projekty na przyszłośd wyrażali bardzo często filozofowie, którzy nie byli ani
działaczami politycznymi, ani organizatorami życia politycznego, ale teoretykami i ich poglądy polityczne - w znaczeniu organizacji
społeczeostwa były ściśle związane z ich filozofią jako taką. Bardzo wyraznie widad ten trend u Platona elitaryzm w jego poglądach
politycznych wywodzi się z filozofii idealistycznej. Im bliżej naszych czasów jednak filozofia specjalizowała się (w przeciwieostwie do
ogólnych zainteresowao antycznych filozofów przykładem Arystoteles). Dlatego np. filozof zajmujący się sprawiedliwością w
społeczeostwie nie musi w ogóle zajmowad się naturą wszechświata. Istnieje też trend, w którym poglądy na systemy gospodarcze,
ekonomiczne uogólnia się na poglądy dotyczące paostwa w ogóle (np. Keynes i jego doktryna paostwa dobrobytu).
Doktryny polityczno-prawne zajmują się dosyd konkretnymi problemami, np. gdy istnieje społeczne zapotrzebowanie na sprawiedliwe
paostwo, to należy odpowiedzied sobie na pytanie, czym jest sprawiedliwośd i jak odnieśd ją do instytucji paostwowych.
Funkcjonalna różnica między ideologią a doktryną
Dlaczego przedmiot nie nazywa się ideologią polityczną naszych czasów ? Wszystkie ideologie dostarczają od razu idealny obraz
świata i wskazują słuszną ścieżkę do tego świata są skierowane na działanie polityczne. Rzadko kiedy mamy do czynienia z sytuacją, gdy
ideologia jest oparta na jednej doktrynie, lub idei, filozofii politycznej. Praktyka pokazuje, że ideologie czerpią z różnych zródeł
doktrynalnych, np. łączą solidaryzm z rasizmem. Różnica jest więc funkcjonalna. Politycy lub myśliciele wykorzystują różne filozofie,
doktryny polityczne tworząc ideologię. Doktryn nie można oczywiście analizowad w oderwaniu od ich skutków, zajmując się nimi jako
zamkniętym systemem. Różnica funkcjonalna, nawet jeżeli jedyna, jest bardzo istotna.
Analiza doktryn
�� Podstawowym warunkiem jest rekonstrukcja danej doktryny. Dotarcie do sensu poglądów danego autora z
uwzględnieniem kontekstu społeczno-politycznego. Należy też wykazad ewentualny brak konsekwencji określonej doktryny.
Jest to o tyle trudne zadanie, że bardzo często, iż poglądy te są rozproszone w różnych dziełach (przykład Locke a).
�� Następnie dokonuje się pewnych ocen i klasyfikacji. Umieszczają one poszczególnych myślicieli wg rozmaitych kryteriów, jak
np. modne niegdyś postępowy-reakcyjny, które są dosyd płynne. Inne kryteria są całkiem wyrazne, np. kryterium doktryn
egalitarystycznych-elitarystycznych. Istniał też podział prawicowe-lewicowe, którego zródło historyczne tkwi w obradach
konstytuanty, gdzie głosowało się wychodząc przez jedne, albo drugie drzwi zwolennicy króla przechodzili przez drzwi na
prawo, a jego przeciwnicy na lewo; jest to symbol obrosły treścią. Podział ten w XX w. skomplikował się pojawiły się takie
twory jak rewolucja prawicowa . Można też uznad, że podstawowym kryterium jest stosunek do równości.
1
Wybór myślicieli.
Należy przedstawid to, co najważniejsze w myśli polityczno-prawnej najbardziej oddziałujące na Europę. Należy zaznaczyd, że wykład
ogranicza się do kultury śródziemnomorskiej, Europy, w mniejszym stopniu kultury anglosaskiej. Doktryna europejska wyrasta z kultury
antycznej i chrześcijaostwa, w drugiej kolejności z judaizmu mały jest wpływ myśli z naszej perspektywy egzotycznej dalekiego
wschodu, afrykaoskiej. Obcym np. jest dla XVIII w. Amerykanów problem stosunków paostwa i Kościoła. Stąd ograniczenie obszarowe.
Antyk
Do tej epoki odwoływali się niemal wszyscy wielcy myśliciele (chodby Machiavelli).
Zaczął się ok. VIII w. p.n.e., gdy Grecy zajęli półwysep albaoski. Początkowo ich organizacja była monarchią patrymonialną opartą na
wspólnocie plemiennej, gdzie władca żyje relatywnie skromnie, chod cieszy się powszechnym szacunkiem.
Zmienia się to za Homera, gdzie wokół króla gromadzi się silna arystokracja, zabiegająca o władzę. Nieliczne z paostewek stały się
demokracjami, tak jak Ateny (od V w. p.n.e.).
Między VIII a V w. dokonała się wielka praca myślowa. Podstawą tych procesów ideowych było polis paostwo-miasto, które tworzy
całośd polityczną.
�� Grecy stworzyli cały zbiór określeo, którego do dzisiaj używamy demokracja, arystokracja, oligarchia, anarchia
pochodzenie tych słów jest jednoznacznie greckie i przyjęło się we wszystkich językach europejskich.
�� Początkowo powstanie polis było wiązane z ideologią Grecy nie znali monoteizmu i istniał ścisły związek między jakimś
bogiem lub herosem a powstaniem danej polis. Mieszkaocy danej polis byli przekonani, że ich prawa były wynikiem nakazu
któregoś z bogów.
�� Z tego względu początkowo nie było debaty dotyczącej tych systemów prawnych, dlatego ówczesna filozofia zajmowała się
głównie przyrodą i poznaniem (filozofia jooska i teoria czterech żywiołów Heraklit z Efazu, materializm Demokryta).
Refleksja społeczna pojawia się dopiero po reformach, kiedy nastąpiło przejście do demokracji. Pojawiło się pytanie o
demokrację i jej cele.
Sofiści
Sofiści (Sophia gr. mądrośd, przedstawiciele: Gorgiasz z Longinoi, Kipiasz, Antyfon, Kalikles, Trazymach) byli nauczycielami mądrości ,
była to specyficzna grupa filozofów, których mniej interesowało powstanie świata (co jest bytem), byli raczej humanistami antyku.
Popper stwierdził, że czasy sofistów były greckim oświeceniem , sofiści wg niego wyrwali z myślenia plemiennego.
�� Sofiści starali się dociec istoty wspólnoty politycznej, chod drugiej strony robili to pod ciśnieniem nowego ustroju.
�� Racjonalizacja szła w parze z laicyzacją Protagonas z Abdery stwierdził, że o bogach nie można niczego powiedzied, bo jeżeli
są bogami, to nie można ich poznad, więc nie mogą byd przedmiotem jego zainteresowania. Dlatego centrum zainteresowania
staje się człowiek a więc człowiek jest miarą wszechrzeczy. Ich poglądy znamy z dzieł, w których zajmują się krytyką Platona
(on z kolei także z nimi dyskutował jeden z jego dialogów ma tytuł Gorgiasz ).
�� Podstawowym założeniem sofistów był fakt, iż paostwo i prawo jest dziełem ludzi (nie bogów, istot wyższych). Pojawia się
pytanie o cel sofiści odpowiadali, że ludzie muszą wspólnie żyd, chod nie potrafili odpowiedzied, jak stworzenia doszło do
powstania paostw.
o Jedni twierdzili, że zdecydowała o tym większośd (Gorgiasz) i dlatego ustrojem właściwym jest demokracja,
o a inni uważali, że najsilniejsi narzucili wolę reszcie (Trazymach i Kalikles).
�� Można powiedzied, że z tymi założeniami wiązał się relatywizm nie ma jednego wzorca dobrego prawa, ale wspólnota
ustalała odpowiednie dla siebie prawa. Wspólnota polityczna skłaniała się ku akceptacji określonych norm to, jakie prawa
ustanawiamy jest kwestią konwencji.
�� Wiedza praktyczna szła w parze z przekonaniem, że skoro tak powstaje prawo, to wskazanym jest, aby nauczyd się
argumentowad (stąd sztuka dialektyki i retoryki), aby osiągnąd odpowiednią większośd. Kształcili więc za pieniądze - ludzi do
demokracji, właśnie w sztuce przemowy, co było przedmiotem krytyki ze strony Platona i innych, twierdzących, że wiedza nie
może byd sprzedawana.
�� Niektórzy sofiści uznając obowiązujące w paostwie podkreślali, że są elementy, które muszą obowiązywad stworzyli więc
pewne zręby prawa natury, które wyrasta z biologii, przyrody. Do takich myślicieli należeli Antyfon i Kipiasz. Prawo dla
większości jest więc kwestią konwencji, chod istnieją pewne podstawowe prawa naturalne.
�� Sofiści nie stworzyli nowego systemu, podkreślali względnośd różnych rozwiązao raczej skłaniali do myślenia. Uczyli
podstawowych umiejętności liczących się w demokracji. Wykazywali swoisty globalizm moralności na pytanie co jest
moralne, dobre, a co złe twierdzili szczególnie Gorgiasz że nie ma jednego rozstrzygnięcia. Nie ma więc zasad moralnych,
których w pewnych okolicznościach nie wymagałby odstąpienia dla większego dobra, lub uniknięcia zła.
2
�� Zasługą sofistów było rozbudzenie debaty w nurcie filozofii społecznej w przeciwieostwie do filozofów ze szkoły jooskiej.
Sofiści wywarli ogromny wpływ na całą myśl europejską, debata przez nich zapoczątkowana toczyła się w warunkach rozkwitu
demokracji ateoskiej. Wśród wszystkich polis dominowały Ateny, chod otaczały ją paostwa-miasta o innych ustrojach. Grecy
wytworzyli pewną filozofię demokracji, która stała się przedmiotem wielkiej krytyki ze strony Platona i Arystotelesa, ale też
stała się podstawą pewnych porównao, przywiązania do idei demokracji ateoskiej, które przetrwała przez wiele wieków
wszyscy pózniejsi demokraci odwoływali się do tego wyidealizowanego modelu.
Co ciekawe, nie zachowało się żadne pismo z czasów greckich, w których pojawiła się otwarta pochwałą demokracji raczej znajdujemy
ją w relacjach antycznych historyków, czy przemówieniach polityków. Istniały pewne założenia, które towarzyszyły temu pojęciu
demokracji:
1. Równośd obywateli wobec prawa obywatele tworzą demos (lud, który jest zgromadzeniem obywateli Aten w znaczeniu
politycznym). Termin ten wszedł do naszego języka. Obywatele są równi w swoich prawach politycznych. Oczywiście do
demosu nie należeli niewolnicy, kobiety i nieobywatele (Arystoteles, który długo mieszkał w Atenach, nie był obywatelem).
Równe traktowanie odnosiło się więc wyłącznie do obywateli.
2. Praworządnośd należy przestrzegad prawa, a z drugiej strony prawo musi traktowad wszystkich obywateli tak samo.
Isonomia oznaczała równośd wobec prawa. Równośd wobec prawa polegała też na równości szans.
3. Wolnośd słowa w której skład wchodziła wolnośd przemawiania w zgromadzeniu nie można było karad za wypowiedz na
Zegorii.
4. Wolnośd w demokracji ateoskiej polegała na tym, że podlegało się prawu, w którego stanowieniu można było brad udział.
Wolnośd dla nich polega na tym, że będąc wspólnoty politycznej nikt nie władał nad jednostką. Jest to nowe pojęcie wolności
do dzisiaj pytanie o wolnośd, prowadzi do odpowiedzi albo dotyczącej posiadania prawa do stanowienia prawa, albo
dotyczącej braku zwierzchnictwa.
Ateoczycy byli przekonani o wyjątkowości swojego ustroju. Perykles zostawił po sobie przemówienie wspominającej poległych w wojnie
peloponeskiej, w którym podkreślał, że ustrój nie jest naśladownictwem innych praw, ale raczej wzorem dla innych paostwowości. W
demokracji rządzi większośd, a nie mniejszośd. Status polityczny jednostki określają jej umiejętności. Ateoczycy nie boją się też obcych,
pozwalają.
Wobec demokracji podnosili krytykę zarówno Platon, jak i Arystoteles. Okres powstania demokracji przebiegł w momencie triumfu
Aten w wojnie peloponeskiej, ogromnego bogactwa i dobrobytu. Inne polis nie odnosiły się już tak życzliwie do demokracji. Ponadto
pomimo podkreślania przez Peryklesa prawa do prywatności, to istniała swoista religia paostwowa brak czegoś, co nazywamy dziś
wolnością sumienia i wyznania. Podobnie należy przypomnied o skazaniu na śmierd Sokratesa przez wypicie cykuty za jego poglądy i
stawianie niewygodnych pytao o bogów (zgromadzenie uznało, że gorszył maluczkich ). Sokrates zrezygnował z możliwości ucieczki i
podczas ostatniej uczty przed śmiercią podkreślał, że jest przede wszystkim obywatelem. Platon na tej podstawie zbudował swoją krytykę
demokracji.
Platon
Platon (427-347 p.n.e.) nie miał szans na karierę polityczną w Atenach i zajął się filozofią. Zastanawiał się nad poznaniem prawdy.
�� Platon twierdził, że nie możemy poznad bytu (tego, co jest) oglądając rzeczy i przedmioty (empirycznie). Jego zdaniem świat
materialny jest jedynie niedoskonałym odbiciem świata, który naprawdę istnieje. Gdybyśmy sądzili, że dany człowiek lub
uczynek jest piękny, a przez to dokonujemy ocen, to oznacza, że istnieje idea piękna, która się jedynie niedoskonale wyraża, w
tym, co widzimy.
�� To idee prawdy, dobry, piękna, sprawiedliwości są doskonałe, a to co widzimy i określamy za pomocą tych pojęd jest zawsze
niedoskonale. Stąd prawdziwe poznanie to poznanie świata idei. Rozum jest zródłem ich poznania, a nie doświadczenie.
�� Platon jest zatem idealistą wg niego istnieje świat idei, a świat materialny jest jego odbiciem. Rzeczywisty świat idei
poznajemy za pomocą rozumu, stąd jest on idealistą i racjonalistą.
o Platon zobrazował swój pogląd na poznanie przez metaforę jaskini. Platon uważał, egzystencja ludzi jest uwięziona
w świecie materialnym (jaskini) i widzą jedynie odbicia prawdziwych bytów na ścianie. Wyjśd z jaskini nie można, ale
za pomocą rozumu można poznad rzeczywiste byty. Tylko ten, kto używa rozumu, może dostąpid takiej fazy
poznania, że tak naprawdę bytem istniejącym są idee. Są nimi mędrcy, filozofowie, ludzie intelektualnie rozbudzeni
nie zadowalają się odbiciem na ścianie.
Państwo wg projektu Platona
�� Wiedza, prawdziwa mądrośd nie jest dostępna każdemu to podstawowe założenie Platona. Filozofia bytu gdzie
obiektywnie istnieje prawda, piękno, sprawiedliwośd, dobra leży u podstaw rozważao Platona o paostwie. Platon napisał
Paostwo i Prawo .
3
�� Paostwo powstaje wówczas, gdy nikt nie jest w stanie dbad dostatecznie o zaspokojenie swoich potrzeb. Paostwo ma
realizowad wspólne dobro, potrzebne wszystkim. Paostwo tworzy więc wzajemna potrzeba ludzi. Ponieważ wyraznym celem
paostwa jest dobro wspólne, to musi ono byd sprawiedliwe i zmierzad do wspólnego dobra.
�� Jedynymi osobami, które mogą do tego dążyd, są mędrcy, którzy poznali idee. Dlatego paostwo jest uporządkowane wg ścisłej
hierarchii, której kryterium jest wiedza.
o Na samym szczycie są mędrcy, lub jeden mędrzec, filozof. Wynika to z całej filozofii Platona.
o Niżej są wojownicy, zaspokajający potrzebę bezpieczeostwa.
o Na dole znajdują się ludzie przywiązani do materialnego świata, zaspokajający potrzeby fizyczne.
�� Selekcja władców. Platon powiada, że dopóki filozofowie nie będą dzierżyli władzy, bądz jeżeli władcy nie zajmą się filozofią,
nie można osiągnąd szczęśliwości w paostwie. Paostwo musi więc byd rządzone przez osoby znające obiektywne idee. Platon
założył akademię, z myślą o kształceniu władców-filozofów, ale wiadomo, że żaden z jego uczniów władcą nie został. Sam
Platon na Sycylii próbował doradzad tamtejszemu królowi, co skooczyło się spiskowi wymierzonemu przeciwko filozofowi.
�� Platon uważał, że warstwa mędrców powinna byd rekrutowana przez selekcję do tego miał służyd system wychowawczy.
o Początkowo wychowanie miało opierad się na wychowaniu fizycznym. Mniej zdolni mieli zostad wojownikami, a
zdolniejsi mieli studiowad filozofię, aby w koocu, mniej więcej w wieku 50 lat mieli byd gotowi do rządzenia polis.
Dla grupy mędrców Platon przewidywał system pewnej komuny, wspólnoty. Nie mieli oni posiadad własności
prywatnej. Wszystkie ich potrzeby miały byd zaspokajane przez najniższą grupę. Wspólnie miały byd wychowywane
dzieci, a związki między mężczyznami a kobietami miały byd losowane Platon uznał, że sprawy rodzinne
odciągałyby mędrca od spraw paostwowych. Platon jednak przyznawał mędrcom prawo do manipulacji w
losowaniu kobiet.
�� Platon uważał dzieje ludzkości za degrengoladę społeczności ludzkie się degenerują. Na początku rządzili wojownicy o
szczególnych cechach (odwaga, dzielnośd). Potem władcy zaczęli myśled o bogactwie. Gdy pojawiła się zawiśd względem nich
pojawiła się znienawidzona przez Platona demokracja, która miała zakooczyd się anarchią.
�� Platon powiadał, że jeżeli istnieje jakaś norma, która wszystkich dotyczy, może się ona okazad wyjątkowo niesprawiedliwa
(summum ius, summa iniuria). Natomiast jeżeli orzekał będzie mędrzec, który poznał ideę sprawiedliwości, to jego wyroki
zawsze będą sprawiedliwe. W XX w. Fuller zauważył, że to jest sposób myślenia monarchy. Platon był absolutnie przekonany,
że mędrzec nie potrzebuje żadnych norm.
�� Co do demokracji twierdził, że większośd nie może mied racji mędrców jest przecież mniej. Znane jest słynne stwierdzenie
Platona, że jeżeli ktoś płynie łodzią, to nie będzie wybierał sternika przez głosowanie, bo potrzeba fachowca.
�� Pod koniec życia Platon uznał, że w takim paostwie obowiązywad jednak powinno prawo. Władzę mieli sprawowad już
właściciele ziemscy.
�� Obywatele mieli podlegad surowej reglamentacji, kultowi religii, systemu donosicielstwa, zaszczyty dla posłusznych prawu, a
dla nieposłusznych kary. Miałoby to byd paostwo drugie co do dobroci , mniej doskonałe , charakteryzujące się bardzo
ścisłą kontrolą. Każdy człowiek rozumiał, że jest częścią całości, zajął swoje miejsce i myślał o tym, aby paostwo trwało.
Platon spotkał się z krytyką: z punktu widzenia jego założeo filozoficznych (nie jest tak, że możemy zignorowad doświadczenie). W
pismach Platona wszystko jest podporządkowane polis i zaspokojeniu potrzeb; należy ludziom wytłumaczyd, że gdy ich dusze powstawały,
to Stwórca wlał w serca jednych ludzi brąz, w drugich srebro, a w innych złoto (miało to sankcjonowad hierarchię społeczną). Te wszystkie
twierdzenia doprowadziły myślicieli liberalnych, że Platon postulował społeczeostwo totalitarne, gdzie nie ma miejsca na konkurencję
szczególnie zwrócił uwagę na ten fakt Karl Popper w Społeczeostwie doskonałym . Obroocy Platona twierdzili, że jednak istnieje dobro
wspólne. Pojawia się tutaj także dylemat przedstawiony przez Sofoklesa w Antygonie prawo naturalne a władza paostwowa. Jednak
największym mankamentem konstrukcji paostwa przedstawionej przez Platona jest problem kto będzie pilnował strażników?
Wykład 2
24 lutego 2010
Arystoteles
Arystoteles (384-322 p.n.e.) był niewiernym uczniem Platona. Odcinał się od wyłącznie racjonalnego, pozbawionego empiryzmu
poznawania. Tak jak filozofia Platona miała przełożenie na jego myślenie o paostwie, tak filozofia Arystotelesa również miała wpływ na
poglądy polityczne.
4
Arystoteles został wychowawcą młodego Aleksandra Macedooskiego, odsunął się od niego, ponieważ sprzeciwiał się ideom
panhelleoskim. Wrócił do Aten i założył liceum. Dzieła Arystotelesa przechowały się do dzisiaj w dużej liczbie. Badawcze dzielą je na:
�� Dzieła logiczne;
�� Pisma przyrodnicze;
�� Pisma praktyczne ( Etyka i Polityka ).
Metafizykę definiował jako sferę najpierwszą, poprzedzającą fizykę, fizyka opisywała działanie świata, a etyka sposób, w jaki człowiek
powinien żyd.
Ogólny pogląd na świat i poznanie
�� Arystoteles miał przygotowanie biologiczne jego ojciec był lekarzem. Fakt ten sprawił, że spojrzenie na świat Arystotelesa
różniło się od platooskiego, ponieważ wiedza biologiczna wymuszała podejście bardziej empiryczne. Poznanie doświadczalne
odgrywało wielką rolę w filozofii Arystotelesa. Chod nie był sensualistą, to twierdził, że trzeba zetknąd się z rzeczywistością, by
coś o niej wiedzied wrodzonych pojęd w człowieku nie ma. Wiedza umysłowa jest celem, ale wiedza empiryczna jest
podstawą bez poznania zmysłowego do poznania racjonalnego nie można dojśd.
�� Arystoteles dzielił wiedzę na teoretyczną i praktyczną. Rozum ma poznad zasadę działania bytu (wiedza teoretyczna), ale z
drugiej strony jego zadaniem jest poznanie, jak żyd (wiedza praktyczna).
�� Twierdził, że bytem są realne rzeczy dzielił je na materię i formę. Na przykład: człowiek może byd łysy, gruby, niski, wysoki
(co jest materią), natomiast jego całokształt jest taki sam (forma). Stąd też ważniejsza dla poznania jest forma odnosił to do
polityki. Dochodził jednak do idealizmu, mówiąc, że forma i materia są nierozdzielne przy czym na początku istniała czysta
forma, poprzedzająca materię
o Rozróżnienie materii i formy Arystoteles wyjaśniał na przykładzie pomnika: mając pojęcie, czym jest pomnik czyli
znając formę pomimo różnorodności poszczególnych przejawów tego pomnika a więc materii rozpozna go
Forma jest pierwotna: rzezbiarz posiada pewną ideę, którą przekuwa w materię . Pierwotnośd formy Arystoteles była
dowodem kosmologicznym na istnienie Istoty pierwszej co przejął Tomasz z Akwinu.
Państwo
�� Arystoteles zastanawiał się nad człowiekiem: co jest formą określającą człowieka odpowiedział, że człowiek jest istotą
społeczną, stworzoną do życia w paostwie, w polis.
�� Wyznawał sposób myślenia zwanym teleologicznym wszystko ma jakiś sens i czemuś służy: natura więc nie czyni nic bez
celu, a więc skoro natura dała wyłącznie człowiekowi mowę, to język ma służyd do określania tego, co tworzy rzeczy
szkodliwe, jak również tego, co sprawiedliwe. Jedynie człowiek ma zdolnośd odróżniania dobra i zła, wspólnota takich istot
staje się podstawą paostwa.
�� Wg Arystotelesa, jakkolwiek fizycznie i materialnie jesteśmy zwierzętami żyjącymi w gromadzie (jak pszczoły i inne zwierzęta
stadne), jednak podstawą funkcjonowania społeczeostwa jest rozdzielenie rzeczy sprawiedliwych i niesprawiedliwych. To
życie w rodzinie i w paostwie pozwala nam osiągnąd pełnię człowieczeostwa: sprawiedliwośd może istnied tylko między
ludzmi człowiek sam nie może byd niesprawiedliwy względem siebie, to pojęcie odnosi się zawsze w relacji z drugim
człowieka. Z natury więc najpełniej to człowieczeostwo można osiągnąd w paostwie.
�� Paostwo jest pojęciem pierwotnym polis jest instytucją, dzięki której najpełniej dochodzimy do człowieczeostwa.
�� Arystoteles uważał zatem, że bycie człowiekiem dopiero w społeczności umożliwia nam pełnię człowieczeostwa, natomiast
odnosił się do tego jak polis jest zorganizowana przez swoje doświadczenia. Arystoteles i jego uczniowie spisali ponad 150
konstytucji różnych paostw, które porównywali. Arystoteles zwrócił uwagę na to, że kształt instytucji polis zależy od
materialnych uwarunkowao: klimatu, geografii, itd. (na co pózniej powoła się Monteskiusz). Arystoteles dokonał klasyfikacji
ustrojów:
o Pierwszym kryterium był podział na dobre i złe
ż� Dobre dążą do sprawiedliwości i do osiągnięcia pełni człowieczeostwa przez obywateli
ż� Złe, które nie przejawiają tego dążenia; ich celem jest dobro rządzących
o Drugim liczba osób mających udział we władzy
Dobry Zły
1 Monarchia Tyrania
Grupa Arystokracja Oligarchia
Ogół Politea Demokracja
5
�� Arystoteles twierdził, że rzadko kiedy nadmiernie bogaci i nadmiernie biedni są cnotliwi. Biedni okazują się zbyt przewrotnymi
złoczyocami w drobnych rzeczach a więc biedni nie są w stanie myśled w kategoriach paostwowych. Bogacze natomiast nie
są zainteresowani trwaniem polis. A więc optymalnym ustrojem jest ten, w którym przeważa klasa średnia. Arystoteles
głęboko zakorzenił się w rozważaniach politologów m.in. Huntingtona. Najbardziej niebezpieczną tyranią jest ta, gdzie
zabrakło lub upadła klasa średnia. W dzisiejszej literaturze politologicznej podkreśla się, że najbardziej zainteresowana
trwaniem paostwa jest właśnie middle class. Stąd wynika aktualnośd obserwacji Arystotelesa. Paostwo z natury jest pewną
wielością nie może powstad z jednakich osób ( Paostwo, to co innego niż związek sprzymierzeoców dla celów wojennych ).
�� Pojawia się w jego dziełach także krytyka komunizmu ustroju wykluczającego istnienie własności. To, co jest wspólną
własnością bardzo wielu, jest najmniej otoczone staraniem, ludzie bowiem zwykli troszczyd się o swoją własnośd. Wynika to z
miłości samego siebie, które jest czym innym niż naganne samolubstwo. Ponadto w takim wypadku nie ma mowy o
szczodrobliwości skoro wszystko jest wspólne, to nie można mówid o dzieleniu się. Paostwo jest wspólnotą, w której
musimy żyd, ale jego celem jest szczęście poszczególnych obywateli.
Sprawiedliwość a państwo
�� Arystoteles dostrzegał zróżnicowanie majątkowe i wykształcenia. Nie potępiał niewolnictwa, a nawet uważał, że
niewolnikiem jest się z natury: niewolnym jest ten, kto nie jest zdolny byd panem samego siebie. Dlatego lepiej jest dla nich
pozostawad w stanie własności.
�� Rozważania nad sprawiedlwiością. Arystoteles przypominając skazanego na śmierd Sokratesa mówił, że skoro największa
jednostka jest skazana przez demokrację na śmierd, to kto jest sprawiedliwy? Arystoteles twierdził, że sprawiedliwe jest to, co
jest najlepsze dla paostwa. W Etyce Nikomachejskiej mówi, że sprawiedliwośd jest to trwała dyspozycja, w której ludzie są
zdolni czynid to co sprawiedliwe i pragną tego, co sprawiedliwe. Ale Arystoteles zdawał sobie sprawę z niejednoznaczności
terminu sprawiedliwości, więc wprowadził dwa rozróżnienia tego terminu:
o Sprawiedliwośd dystrybutywną (rozdzielczą) odnosi się do udziału w dobrach, które wspólnota może rozdzielad.
o Sprawiedliwośd komutatywną (wyrównawczą) - dotyczy przede wszystkim prawa karnego. Ma dwa rodzaje:
ż� Zależy od naszej woli np. transakcje kupna i sprzedaży musi istnied arytmetyczna proporcja między
korzyściami/stratami wszystkich stron (np. niesprawiedliwym jest sprzedaż rzeczy poniżej jej wartości).
ż� Nie zależy od naszej woli np. uszkodzenie ciała, itd. Między wyrządzoną krzywdą a rekompensatą musi
zajśd również arytmetyczna proporcja przy czym nie jest to odwet na zasadzie talionu (oko za oko).
�� Pojawia się pytanie o kryterium sprawiedliwości między skrajną równością (każdemu tyle samo) a względną nierównością.
�� Co jest sprawiedliwe? Jeżeli coś jest zgodne z prawem, to trudno powiedzied, żeby było niesprawiedliwe. Sprawiedliwośd jest
pewnym ideałem, ale w przeciwieostwie do innych cnót dotyczy tego, co jest w środku, natomiast niesprawiedliwośd jest
skrajnością. Pojęcie sprawiedliwości i jej kryteria są przedmiotem częstych debat we współczesnej filozofii. Przypomnijmy, że
Arystoteles zwracał uwagę na fakt, że pojęcie sprawiedliwości dotyczy tylko relacji między ludzmi.
�� Arystotelesowska krytyka demokracji nie była tak kategoryczna, jak platooska. Arystoteles podważał argument Platona o
niedorzeczności wybierania sternika na statku płynącym zależed powinno przecież na tym, aby sternik był osobą możliwie
najbardziej kompetentną. Natomiast niepokoił go fakt, że demos stanowią w większości ludzie biedni którym, jak dowodził,
nie zależy na dobru ogółu.
Stoicyzm
Założycielem greckich stoików był Zenon z Kition. Reprezentowali oni kulturę hellenistyczną, trwającą do czasów rzymskich (nie
helleoską z czasów polis). Epoka hellenistyczna miała inny charakter polityczny. Brak było już polis, które zostały podbite przez
Aleksandra. Nowopowstała monarchia połączyła dawne polis greckie, które do tego momentu żadnej wspólnoty nie odczuwały. Mieszkaocy
przestali byd obywatelami, stali się poddanymi. Spowodowało to odwrócenie perspektywy ludzie przestali identyfikowad się ze swoim
paostwem. Zaczęto poszukiwad odpowiedzi na pytanie, jakie jest miejsce człowieka w takiej strukturze paostwa.
�� Cynicy twierdzili, że są obywatelami świata, żyją wg natury jak pies : troszczyd się o swoje podstawowe potrzeby,
prowadzid swobodne, niezwiązane konwencjami życie.
�� Epikurejczycy twierdzili natomiast, że życie ma zmierzad do przyjemności, z daleka od paostwa, które ma im jedynie zapewnid
spokój; filozof nie interesuje się paostwem, chyba, że zagrożony jest jego byt. Dbad o przyjemności przy czym bardziej
intelektualne, niż cielesne.
Materializm, monizm
�� Filozofia stoików przetrwała najdłużej i wywarła ogromny wpływ na doktrynę prawniczą. Byli materialistami, uważali, że cały
świat jest materialny, łącznie z bogami. Jeżeli coś nie istnieje, to jest niebytem. Nie tylko materia, ale też forma jest fizyczna.
�� Mieli monistyczny obraz świata, który przenika pneuma coś, co przenika cały byt. Ta sama pneuma jest w kosmosie, jak i w
człowieku. W Rzymie stoicyzm odegrał ogromną rolę w życiu politycznym i prawnym (cezar Marek Aureliusz, Cyceron).
6
�� Stoicy uważali, że świat nie jest bytem przypadkowym jest rozumny, istnieją pewne reguły, które rządzą światem.
Podkreślają, że ich poznanie jest możliwe dla istot rozumnych. Szczęśliwy ten, kto jest mądry zna zasady rządzące światem.
Znając te reguły nie będzie z nimi walczył, a więc osiągnie szczęście. Mawiali, że najgorsza formą niewoli jest niewola własnej
głupoty bo człowiek jest nieszczęśliwy dążąc do czegoś, czego nie może osiągnąd. Szczęście jest więc uniezależnieniem od
zewnętrznych okoliczności stąd stoicki spokój, który każdy może osiągnąd, bez względu na kondycję osobistą. Głupota może
dotknąd wolnych i niewolników.
Człowiek i państwo
�� Stoicy zwracali uwagę, że człowiek ma pewne obowiązki wobec krewnych, bliskich i paostwa. Istnieją pewne reguły, których
należy przestrzegad jest nim prawo natury. U Cycerona dostrzegamy wyrazne rozróżnienie prawa natury od prawa
stanowionego. W głównym swoim dziele podkreślał, że prawo naturalne nie równa się prawu stanowionemu: nie z ustawy XII
tablic, albo edyktu pretora, ale z najgłębszej filozofii trzeba czerpad naukę prawa. Prawo stanowione nie może decydowad o
tym, co jest sprawiedliwe i rozumne, a co nie jest. Ludzie dobrzy, jeżeli dokonują dobrych czynów, to nie dlatego, że oczekują
tylko nagrody (co świadczyłoby raczej o wyrachowaniu).
�� Dla stoików paostwo było z natury istniejącą strukturą. Jak długo uznawali paostwo za twór rozumny, tak długo współpracują
z paostwem a więc w przeciwieostwie do cyników i epikurejczyków. Stoicy popierali ustrój mieszany, panujący w Rzymie.
Jeżeli paostwo nie jest rozumne, stoicy jako ludzie wolni mogli popełnid samobójstwo.
�� Stoicyzm był filozofią elastyczną dał się także pogodzid z chrześcijaostwem, szczególnie w kwestii akceptacji reguł
rządzących światem. Filozofia stoicka przetrwała do VI w. n.e.
Średniowiecze
�� Podstawą ideologiczną średniowiecza było chrześcijaostwo. Stąd też średniowiecze o tyle silnie oddziałuje, o ile
chrześcijaostwo stworzyło dogmatyczne podstawy, które do dzisiaj znajdują swój wyraz w myśleniu Europejczyków. Z
problemów pojawiających się w tym okresie wynikało wiele kwestii szczegółowych, także politycznych.
o Po pierwsze stosunek chrześcijan do Imperium Romanum, a potem do paostw pogaoskich.
o Potem w chrześcijaoskiej Europie spór o inwestyturę, kto ma większą władzę: papież (jako przedstawiciel
Chrystusa na Ziemi), czy cesarz (który także stawiał siebie jako zwierzchnika chrześcijan). Spór ten wygasł w XIII w.
zarówno rola papiestwa, jak i cesarstwa zmalała. Spór zakooczył się uznaniem suwerenności monarchy.
o Dopiero po średniowieczu następuje laicyzacja myśli politycznej.
Należy pamiętad o pewnym zróżnicowaniu jakie występowało wokół Europy: obok przecież funkcjonuje myśl arabska, która pośrednio
wpłynęła na filozofię średniowieczną.
Św. Augustyn
Teologia idealista i racjonalista
�� Św. Augustyn twierdził, że paostwo istnieje z powodu pierworodnego grzechu.
�� Augustyn żył w czasach Imperium Rzymskiego. Widząc niepewnośd losu Imperium stworzył filozofię nawiązującą w pewnym
stopniu do racjonalizmu Platona. Twierdził, że Boga nie sposób poznad przez doświadczenie, ponieważ Bóg jest bytem
doskonałym. Poznanie może byd tylko rozumowe. Wyłącznie wiara, miłośd i myśl o Bogu ukierunkuje nas na Niego stąd
powiedzenie Augustyna Kochaj i rób co chcesz . Bóg jako byt doskonały jest poza czasem czas jest kategorią dotyczącą
ludzi (z tego wynikał dogmat predestynacji u protestantów skoro Bóg jest poza czasem, to w Jego oczach jest jasne, kto
będzie zbawiony, a kto potępiony).
Państwo
�� Ludzie należą
o Albo do civitas Dei (paostwa Bożego) a więc ci, którzy będą zbawieni;
o Albo do paostwa Szatana ci, którzy będą potępieni.
�� Istotą człowieka jest jego dusza. Ciało jest ciężarem duszy, przydanym na czas ziemskiej wędrówki (wynika to z idealizmu
św. Augustyna prawdziwym bytem jest dusza człowieka). Ludzie muszą w tej wędrówce brad udział, bo popełnili grzech
pierworodny. Paostwo powstałe w wyniku grzechu pierworodnego istnieje z woli Boga.
�� Paostwo jest biczem Bożym środkiem karania grzeszników. Nie decyduje o naszym życiu, ale ma prawo do karania,
surowości. Paostwo zapewnia na czas wędrówki pewien ład i spokój; trzeba się mu podporządkowad jeśli paostwo jest
7
pogaoskie, to należy ponieśd śmierd męczeoską1. Myślenie św. Augustyna o paostwie przetrwało do XIII w władzy
paostwa należy się poddad, chod nie doprowadzi ono nas do zbawienia.
Władza kościelna a władza świecka
Stąd wynika uniwersalizm papieski (od VII w.) iż wszyscy władcy są poddani władzy zwierzchniej papieża. Uniwersalizm papieski bazuje
na rozmaitych argumentach:
�� skoro świat jest jeden, to potrzebny jest jeden władca (tak jak każde ciało ma jedną głowę);
�� skoro istotą człowieka jest dusza, celem człowieczeostwa zbawienie, to jeżeli papież troszczy się sprawy zbawienia
najbardziej, to musi mied władzę nad ludzmi;
�� argumenty oparte na Piśmie Świętym władza dana Piotrowi przez Chrystusa pod postacią dwóch mieczy (władza duchowa i
świecka) miecz świecki papież oddaje poszczególnym władcom, na których on ma wyrazid zgodę ponieważ brzydzi się
przelewem krwi.
Oczywiście władcy świeccy przede wszystkim cesarz - także rościli sobie prawo do władzy zwierzchniej. Przejawem tego konfliktu był
Dictatus Papae Grzegorza VII z 1176; pózniej: Bonifacego VIII z Filipem IV Pięknym. Cesarze rzymscy narodu niemieckiego argumentowali z
kolei, że skoro Chrystus był człowiekiem i Bogiem, a papież przejawia władzę boską na Ziemi, to cesarz przejawia naturę ludzką Chrystusa
ale także boską bowiem jest namaszczany tymi samymi olejkami, co biskupi.
Cezaropapizm: w Bizancjum mówiło się też, że cesarz jest naśladowcą Chrystusa, a przez to posiada władzę świecką, ale również jest
zwierzchnikiem Kościoła. Cesarz zwoływał synody i ustanawiał dogmaty. Problemem w Bizancjum jest fakt, że cesarze byli wybierani, ale też
często mordowani, co tłumaczono faktem, iż Bóg odwrócił się od władcy.
Wykład 3
3 marca 2010
Św. Tomasz z Akwinu
Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274, XIII w.) starał się racjonalnie uporządkowad średniowieczną filozofię. Napisał Sumę teologiczną i
Suma filozoficzna .
�� Pomimo tego, że jest uważany za jednego z Ojców Kościoła, to filozofia zwana tomizmem została przez papieża Leona XIII
mocno odnowiona. Tomizm jest ciągle żywy a przez Tomasza żywy jest Arystoteles. Tomizm był reakcją na nurt, który
pojawił się w średniowieczu aweonizm, zaprzeczający nieśmiertelności duszy, a opierający się też na Arystotelesie. Tomasz
dostał zadanie od papieża, aby pogodzid Arystotelesa z myślą chrześcijaoską.
�� Przez przyjęcie dowodu, Tomasz bardzo wyraznie odgraniczył wiarę od wiedzy. Polegało to na twierdzeniu, że wprawdzie
niektóre prawdy objawienia są dostępne rozumowi możemy do nich dojśd drogą rozumową i są zarazem objawione (jak
stworzenie świata). Rozum także może dojśd do tego, że każda rzecz ma swoją przyczynę, zatem świat także musi mied swoją
przyczynę. Niektórych prawd nie da się jednak udowodnid (np. istnienie Trójcy Świętej). Wcześniejsi scholastycy
średniowieczni próbowali dowodzid wszystkich prawd, natomiast Tomasz twierdził, że prawdy te przekraczają rozum, ale nie
sprzeciwiają się mu. W ten sposób Tomasz oddzielił teologię od filozofii: teologia buduje na zasadach objawienia, a filozofia
na zasadach rozumu. Stąd też zabroniono członkom wydziałów filozofii zabierad głos w sprawach teologicznych. Człowiek zna
tylko rzeczy pojedyncze, natomiast istnieją samoistne byty, których nie można poznad doświadczeniem, ale przejawiają się w
rzeczach materialnych.
�� Tomasz twierdził, że istnienie Boga nie jest prawdą oczywistą, ani wrodzoną (w przeciwieostwie do Augustyna, który uważał,
że prawda o Bogu jest wrodzona). Dał tzw. kosmologiczne na istnienie Boga. Polegały na pewnym rozumowaniu:
o Dowód z istnienia ruchu jeżeli coś się porusza, to dlatego, że zostało wprawione w ruch. Stąd też musiała istnied
pierwsza przyczyna tego ruchu.
o Dowód z przypadkowości rzeczy jeżeli zdarzenia są przypadkowe, to musi istnied jakiś byt konieczny.
o Dowód z niedoskonałości rzeczy Jeżeli istnieją istoty różnego stopnia doskonałości, to musi istnied istota
najdoskonalsza.
o Dowód z celowości przyrody przyjął teleologiczne myślenie wszystko ma swój sens, dlatego musi istnied istota
najwyższa.
1
& trudno
8
Ustrój społeczny
�� Stworzenie świata było aktem woli, a nie konieczności. To uzasadnia praktyczne wnioski dotyczące organizacji społecznej.
Postulował ład i porządek oparty na hierarchii, który musi panowad również w społeczeostwie przecież są stworzenia o
wyższej i niższej inteligencji. Przed Tomaszem w myśli chrześcijaoskiej podział społeczny miał byd bardzo prosty ci którzy
żywią, ci którzy bronią i ci którzy się modlą (ci stali najwyżej służba Bogu była istotą człowieczeostwa).
�� Jednak wraz z pojawieniem się miast pojawiają się w tej koncepcji rysy.
o Optimates wielcy posiadacze: magnaci, arcybiskupi
o Populus honorarubis lud zdolny do bycia szlachetnym biedniejsza szlachta, rycerstwo, także bogatsi mieszczanie
o Vilis populus najuboższy lud, chłopstwo, pospólstwo.
Tomasz więc przyjął inne kryterium w zasadzie majątkowe. Stąd też tomizm sprzeciwiał się wszelkim koncepcjom
postulującym równośd.
�� Istnienie własności indywidualnej jest zgodne z wolą Bożą, ale ma to byd własnośd jako prawo i czynienie użytku z tej
własności. Użytek, jaki czynimy z tego prawa, powinien byd użytkiem chrześcijaoskim. Stąd też zysk nie może byd jedynym
motywem posiadania własności. Do tej pory zakazana była lichwa pożyczanie na procent Tomasz natomiast uznał, że
pieniądz daje czas, procent jest więc odpłatnością za usługę zapłata musi byd więc godziwa. Otworzyło to Kościół na nowe
problemy społeczne.
Uzasadnienie istnienia państwa
�� Pogląd na ciało i duszę. Człowiek dąży do zbawienia, ale bardzo ważne dla św. Tomasza było odrzucenie tradycji
augustiaoskiej. Wg Arystotelesa i Tomasza ciało należy do natury zbawienia dusza jest formą, a ciało materią. Bóg stworzył
człowieka z duszą i ciałem, przez co wynika jednośd psychofizyczna. Z tego też wynika następny praktyczny wniosek o ciało
należy dbad. Ciało nie jest ciężarem, z którego należy się wyzwolid jak mówił Augustyn. Troszczyd więc się należy także o
zaspokojenie potrzeb ciała.
�� Człowiek nie jest w stanie samodzielnie zaspokoid swoich potrzeb, dlatego paostwo jest konieczne. Z natury jest człowiek
istotą społeczną i polityczną, która potrzebuje życia w grupie. Natura nie wyposażyła człowieka w żadne przymioty zwierząt,
które potrzebowałby do obrony i przetrwania, natomiast wyposażyła go w rozum i zdolnośd do tworzenia społeczności.
Bardzo przypomina to twierdzenia Arystotelesa. Z funkcjonowania świata wynika, że ktoś musi stad na czele. Od Boga
pochodzi władza nad ludzmi jeżeli jest grupa ludzi, to potrzebna jest nad nimi władza. Stąd też nie do pogodzenia z
tomizmem są idee anarchistyczne.
�� Tomasz twierdzi, że ustroje mogą byd różne i przywołuje Arystotelesa (patrz tabela w wykładzie 2). Najlepszym ustrojem jest
jednak monarchia łatwośd w podejmowaniu decyzji, ustalony porządek; jednak w przypadku wypaczeo ustrój ten jest
najgorszy z możliwych. Nie wykluczał jednak św. Tomasz, że może rządzid wielu był to ukłon w stronę miast, gdzie rządziły
rady miejskie. Ten dopust dla różnych ustrojów pozwala się wycofad się Kościołowi z wcześniejszych żądao w sporach o
inwestyturę. Kościołowi dał kompetencję do oceny ustroju.
�� Lex aeterna prawo wieczne, którego nie jest w stanie rozum ludzki ogarnąd.
o Częśd jednak lex aeterna stanowi lex naturalis prawo naturalne, dostępne ludzkiemu rozumowi; są to pewne
zasady, które możemy poznad rozumowo: że musi byd ład, istnienie prawa do życia, koniecznośd podatków, itd.
o Potrzebne jest jednak także lex humana prawo ustanawiane przez władzę. Do przestrzegania prawa ludzkiego
potrzebne są kary. Prawo ludzkie nie może sprzeciwiad się prawu naturalnemu. nie ma dyspensy od tego
ostatniego; chod istnieją prawa ludzkie, które nie mają związku z prawem naturalnym. Nie wolno słuchad władcy,
który łamie prawo naturalne.
o Kościół może na podstawie lex divina orzec, że władza stanowiąc prawo ludzkie naruszyła prawo natury. Dlatego
Kościół staje się autorytetem moralnym.
Renesans
�� Wiek XIV jest okresem, w którym pojawiają się pisarze, którzy albo nawiązują wyraznie do Arystotelesa, albo jak Dante
szukają rozwiązao konfliktu między władzą świecką i duchową. Ciągle jeszcze utrzymywał się w myśleniu europejskim ideał
jedności świata i uniwersalną władzą nad nim. Dante Alighieri wysnuł projekt monarchii światowej De monarchia , dzieło
napisane po łacinie (a nie, jak Boska Komedia włosku) względu na polityczną problematykę. Władca, który ma władzę nad
całym światem nie będzie prowadził żadnej wojny. Byłby to władca pokojowy, chrześcijaoski, przy czym u Dantego Kościół nie
miał mied władzy ta uniwersalna władza miała wyrosnąd z Włoch. W XIV w. zaczynają zdobywad niezależnośd paostwa
narodowe Stany Generalne we Francji, które uznały, że król jest cesarzem w swoim królestwie.
�� Marsyliusz z Padwy ogłosił zasadę suwerenności paostw. Został ekskomunikowany, przygarnięty przez Bawarskiego króla.
Marsyliusz również był pod wpływem Arystotelesa i przesiąkł ideą paostwa jako wspólnoty obywateli populus jako lud,
naród zbiór obywateli. Obywatel to każdy, kto bierze udział we władzy sądowniczej, wykonawczej i ustawodawczej.
9
Obywatel musi byd wolny i byłoby niemożliwe, gdyby mniejszośd obywateli wydawała prawa pozostałej większości, które,
nawet, gdyby to prawo było dobre, przyjmowaliby je z niechęcią. Jeśli suwerenne paostwo stanowi prawo dla wszystkich, to
muszą mu się podporządkowad także instytucje kościelne. Dostarczył więc argumentów władcom francuskim, próbującym się
wyzwolid spod wpływów Kościoła.
Analizując doktryny polityczne i prawne należy stwierdzid, że odrodzenie jest okresem burzliwym i ale nie syntetyzującym.
Najważniejszym skutkiem renesansu był fakt, że nie można było zamknąd dyskusji powołując się na Pismo Święte. Nie oznacza to jednak, że
odrodzenie to czasy odejścia od problemu roli Kościoła on przecież pozostaje szczególnie w okresie reformacji. Pojawia się szersze
spojrzenie na rzeczywistośd materialną.
Charakterystyczne dla renesansu jest to, że w tym czasie o polityce pisze się konkretnie jak Morus w Utopii .
�� Jean Bodin stawiał pytanie do kogo należed powinna władza? Sześd ksiąg o rzeczy pospolitej . Paostwo zajmuje się tym,
co jest wspólne dla wielu ludzi. Nie można nazwad paostwem jakiegoś lenna (nie ma tam suwerennej władzy). Musi istnied
władza suwerenna. Suwerennośd ma polegad na nieustającej i absolutnej władzy; do suwerena należy pełna władza
wykonawcza, ustawodawcza i sądownicza. Wprawdzie są pewne prawa naturalne, ale nie ma sankcji za ich naruszenie przez
podmiot posiadający władzę suwerenną. Pojęcie suwerennej władzy było rozbiciem ideału władzy uniwersalnej. Najlepiej jest,
gdy suwerenem jest monarcha.
�� Machiavelli żył w epoce rozdrobnionej Italii. W poszczególnych paostewkach toczyły się walki o władzę i zmiany ustrojowe.
Młody Machiavelli zaczynał karierę jako sekretarz. We Florencji był to okres nawracania władze żądały, aby mieszkanki
Florencji pozbyły się wszelkich przymiotów zbytku. Palono wszystko, co grzeszne, co ma przeszkadzad w zbawieniu. Władzę
we Florencji mieli Medyceusze, słynni ze swojego mecenatu; jako książęta rządzili suwerennie i samowładnie.
o Poglądy Machiavellego pochodziły z rozważao nad historią. Rozważania w Księciu dotyczą kondycji człowieka w
ogóle. Zdaje się, że daleko mu było w światopoglądzie do chrześcijaoskiego kanonu. Niektórzy uważają go za
pierwszego socjologa. Machiavelli twierdził, że człowiek sam w sobie niewiele może, ponieważ jego życiem rządzi
ślepa fortuna. Tak jak rzeka Arno we Florencji co roku wylewa i nie można tego zmienid, ale można zapobiec
skutkom np. umocnid brzegi.
o Popadał w konflikt z typowym myśleniem średniowiecznym, ponieważ za cnotę (virtu) uważał możliwośd wpływania
na rzeczywistośd, dzielnośd, męstwo. Rady, które Machiavelli daje księciu w swoim dziele, mają na celu utrzymanie
silnej władzy w paostwie inaczej paostwo nie może trwad. Zasadnicze fundamenty polegają na dobrych ustawach i
dobrym wojsku pierwsze nie mogą istnied bez drugich. Książę ma więc pełną władzę musi mied swobodę, np.
żeby szybko rozprawid się z wrogami, bezlitośnie i brutalnie: nie można zabrad im własności i pozostawid przy życiu.
Wskazał w ten sposób na pesymistyczną cechę natury ludzkiej: łatwiej przeboled człowiekowi śmierd bliskiej osoby
niż utratę majątku. Nie można byd zbyt łagodnym władcą. Książę ma dbad o pozory, ale nie powinien się lękad przed
ściągnięciem na siebie przygany za takie wady, które konieczne są do utrzymania władzy. Ludzie mniej chętnie
narażają się temu, kto budzi postrach, niż temu, kto budzi sympatię.
o W polityce liczy się racja stanu oznacza to interes paostwa: historia nie sądzi zwycięzców, natomiast bardzo
surowo obchodzi się z tymi, którzy paostwo doprowadzili do podboju. Paostwo musi mied silę wojskową złożoną z
obywateli nie ufał wojskom najemnym, które nie poświęcą życia jak obywatel, broniący swojej rodziny, mienia i
paostwa.
o Polityka nie kieruje się zasadami moralności. Niewybaczalne jest jednak wszystko, co książę zrobi dla własnego
interesu nie bacząc na interes paostwa. Przeciw Machiavellemu występowali tacy władcy, jak Fryderyk II, który
przecież postępował rzeklibyśmy makiawelicznie.
Wykład 4
10 marca 2010
Reformacja
Reformacja jest dowodem na to, że odrodzenie było bardzo różnorodne. Jest przykładem na to, jak ruch religijny przekłada się na skutki
polityczne i jakie to ma konsekwencje dla pojmowania paostwa.
1517 Luter ogłasza 95 tez przybijając je na drzwiach kościoła w Wittenberdze.
�� Luter kontynuuje myśl św. Augustyna o tym, że skoro Bóg jest wszechmocny, człowiek nie ma najmniejszegowpływu na swoje
zbawienie. To jest punkt wyjściowy jego założeo. Wiemy, że do dzisiaj ten problem teologiczny jest przedmiotem sporów.
10
�� Spór o odpusty czy człowiek może spełniając pewne praktyki sprawid, by Kościół zapewnił mu odpuszczenie win to także
było kwestionowane przez Lutra.
�� Luteraoska filozofia duszy i ciała dualizm, będący także punktem wspólnym z Augustynem. Luter uważał, że myśl jest
wolna ( Gedanken sind frei ). Władza może kontrolowad jedynie nasze zachowania, natomiast nie jest w stanie kontrolowad
myśli tylko Bóg je zna, co także jest argumentem przeciw odpustom.
�� Ciało z kolei może byd poddane przymusowi Luter uważał, że dzieje się tak z powodu grzechu pierworodnego, dlatego
władza nad ciałem musi istnied. Przymus ten nie musi byd wcale ograniczony. Człowiek nie może byd pobłażany. Władza jest
lekarstwem na grzechy, a subordynacja to dobrodziejstwo, bo zapobiega paroksyzmom ludzkiej pychy. Kościół włada
sumieniami, ale jednocześnie rości sobie władzę świecką.
�� Luter powiada, że Kościół zbawid ludzi nie może i staje się zbędny to władza paostwowa ma kontrolowad zewnętrzne
zachowania ludzkie. Władza ma byd bardzo surowa. Bunt bowiem jest zamachem nie tylko na władzę, ale i na zasady. Luter,
który skądinąd przetłumaczył Pismo Święte na język niemiecki, uważał, że człowiek powinien kontaktowad się z Bogiem
poprzez własne sumienie.
�� Popierał księciów niemieckich i zasadę cuius regio eius religio. Stanął przeciwko papiestwu i Habsburgom. Luteranizm okazał
się w Europie zachodniej czymś w rodzaju bizantynizmu całkowitej zwierzchności władcy nad poddanymi, z uzasadnieniem
w walce z zewnętrznymi przejawami grzechu. Organizacja religijna była podporządkowana władzy: książęta zatrudniali
pastorów i wypłacali im pensje. Luteranizm negował prawo Kościoła do moralnej oceny władzy.
�� Luter zastosował konstrukcję reservatio mentalis chodby władza była okrutna, należy jej słuchad, co najwyżej w sumieniu
można ją po swojemu osądzid.
Kalwinizm Kalwin założył republikę wyznaniową w Genewie. Była ona gminą kalwioską, w której funkcjonowała obok rady miejskiej
rada religijna: Wielki Konsystorz. Przepisy religijne Konsystorza stawały się zarazem przepisami paostwowymi.
�� Kalwiniści wyznawali zasadę predestynacji Bóg jako istniejący poza czasem już określił, czy będziemy zbawieni, czy nie.
�� Kalwin podkreślał, że nasze miejsce na Ziemi zostało nam dane przez Boga, który nakazuje nam, abyśmy we wszystkich
naszych poczynaniach mieli przed oczyma nasze powołanie. Ludzie popełniają błąd myśląc o szukaniu powołania, chod to
przecież Bóg wyznaczył drogę życia. Kto nie będzie się do tego powołania stosował, ten nigdy nie będzie trzymał się słusznej
drogi.
�� Z tej filozofii miała wynikad pociecha w trudach i troskach. Cała ta doktryna przekłada się na system polityczny i społeczny:
mamy byd zadowoleni ze swojego położenia, nie sprzeciwiad się woli Bożej, cieszyd się tym co mamy. Te poglądy były
oczywiście sprzeczne z wszelkimi postulatami rewolucyjnymi. Z drugiej strony jeżeli jesteś bankierem, to masz się bogacid,
jeśli jesteś przedsiębiorcą, to masz produkowad zgodnie z powołaniem.
�� Religia kalwioska, jeśli chodzi o obyczaje była bardzo surowa. Wykluczało to więc obnoszenie się ze swoim bogactwem, religia
wymagała surowości i sumienności.
�� Max Weber sformułował tezę, iż Kalwini i Luteranie żyli w religii, która wspierała kapitalistyczne formy gospodarcze. Kraje
katolickie natomiast, które nie zaznały reformacji do kapitalizmu były gorzej przygotowane, ponieważ nie kumulował się
kapitał, ogromne sumy wydawane były na przebłaganie Boga w przekonaniu, że służyd to ma wybłaganiu zbawienia zwyczaj
całkowicie obcy protestantyzmowi. Po drugie charakterystyczny był etos pracy, szalenie ważny w etyce protestanckiej i
będący podwaliną kapitalizmu.
Reformacja pokazuje, że renesans nie miał tylko przejawów makiawelicznych, ale także pojawiały się problemy ze zródłem w religii. Tak
czy inaczej, dominowało wsparcie dla nieograniczonej władzy świeckiej.
Wiek XVII
Wiek XVII jest bardziej jednolity, niż XVI z jednym wyjątkiem w postaci niebywałej formuły republikaoskiej, jaka pojawia się w
Rzeczypospolitej szlacheckiej. Bardziej jednorodna jest debata polityczna.
�� Po pierwsze wiek XVII jest wiekiem racjonalizmu: są to czasy Kartezjusza i innych myślicieli, którzy uważają, że poznanie przy
pomocy rozumu jest najtrafniejsze, chod rozum powinien opierad się na doświadczeniu (chod np. Hobbes twierdził, że całe
poznanie jest empiryczne). Racjonaliści wyznawali ideę rozumowania more geometrico na sposób geometryczny. Należało
znalezd punkt wyjścia, któremu nie sposób zaprzeczyd, a następnie budowad na tym cały system w oparciu o zasady logiki i
racjonalne myślenie. Taki racjonalizm jest charakterystyczny dla myślicieli XVII-wiecznych. Refleksja nad poznaniem ludzkim w
sensie świeckim zaczyna się właśnie w tym momencie.
�� Drugim elementem była debata nad paostwem i jego genezą. Wcześniej Machiavelli twierdził, że paostwa albo się tworzy
nowe, albo podbija. Filozofowie XVII wieku natomiast zadają sobie pytanie, co sprawia, że słuchamy się władzy w oderwaniu
o twierdzeniach o suwerennym i wyposażonym w moc paostwie.
11
�� Rozróżnienie prawa natury i uprawnieo naturalnych. Z prawa natury wynikad mają uprawnienia naturalne. XVII w. jest
wiekiem jest okresem monarchii absolutnej (poza Rzecząpospolitą) władcy absolutni musieli uzasadniad swoją władzę.
�� Problemem staje się potrzeba legitymizacji władzy nie było go w średniowieczu: władza pochodzi przecież od Boga.
Myśliciele XVII-wieczni nie zadowalają się takim stwierdzeniem. Stąd pojawiają się konstrukcje umowy społecznej, które pójdą
w stronę obrony absolutyzmu, albo też twierdzenia, że władza powinna byd ograniczona. Tradycyjne uzasadnianie władzy
monarszej było związane z umacnianiem się absolutyzmu (apogeum we Francji w XVII w.).
o Bossuet był myślicielem starego typu , wychowywał Ludwika XV napisał dzieło Polityka z Pisma Świętego
wyprowadzona , napisana w formie katechizmu, w którym uzasadnia władzę odwołując się do Biblii. Władza
królewska jest absolutna, władca nie musi się nikomu tłumaczyd ze swoich postępków. Wyrok księcia jest
ostateczny, sąd nad władcami sprawuje jedynie Bóg; jedynie książę ma władzę zmuszającą; książę na mocy swojego
urzędu jest ojcem swojego ludu. Zamach, lub próba ograniczenia władzy byłaby niezgodna z prawem bożym. Było to
podkreślane ostentacyjną pobożnością królów. W określeniu król słooce chodziło o to, że bez światła słonecznego
nie byłoby życia, a więc jest ten król podstawowym elementem życia społecznego.
o Na dworze Stewartów, tym który wprowadzał takie zasady był król Jakub VI Stewart w Izbie wygłosił
przemówienie, w którym swoją władzę porównał do władzy praojca Abrahama władza królewska na ziemi jest
równa władzy bożej. Od jego imienia istniej termin jakobici (nie jakobini) zwolennicy jego władzy. Królowie są
nie tylko boskimi oficerami na tym świecie, ale nawet przez samego Stwórcę zostali nazwani bogami. Władza
królewska jest podobna do władzy boskiej, ale także władzy ojcowskiej obejmującej prawo życia i śmierci.
o W połowie XVII wieku we Francji miała miejsce tzw. fronda bunt arystokracji w przymierzu z mieszczaostwem,
próbujący zmusid króla do liczenia się ze społeczeostwem. Kwestionowanie władzy królewskiej było bluznierstwem
przeciw Bogu.
o Rozwinął to w swojej książce Robert Filmer myśliciel na dworze Stewartów w dziele Patriarcha : uważał, że
wszyscy królowie wywodzą się od Adama i patriarchów i przechodziła na nich władza nad rodzajem ludzkim. Ludwik
XIV, w Rozważaniach nad rzemiosłem królewskim nie stronił od tezy, że władza jest obowiązkiem danym od Boga,
a więc proweniencja władzy jest z boskiego rozkazu.
o W latach 30 XVII w. przez negocjacje ustalono tzw. cztery artykuły gallikaoskie hierarchia kościelna miała
pozostawad w szczególnych więzach z władzą francuską, a wpływ Watykanu był znacznie ograniczony. Nie wolno
było papieżowi w żadnych pismach potępiad monarchów (mógł to zrobid ewentualnie sobór), monarchia miał
wpływ na wybór biskupów francuskich. Artykuły te doprowadziły do sojuszu tronu i ołtarza, istniejący do kooca
rewolucji. Katolicy w większości aprobowali ten stan rzeczy, poza marginesem, w którym znajdowali się
ultramontanie, uznający, że władza nad Kościołem znajduje się w Rzymie. Co charakterystyczne, to fakt, iż idea
zgody poddanych pojawiła się nie tylko u myślicieli, ale także w kontrreformacji u Jezuitów, którzy twierdzili, iż
władza bierze się z przyzwolenia ludu odchodzili więc od twierdzenia, iż władza pochodzi od Boga.
Grocjusz
Prawo natury zaczęło byd rozumiane jako zbiór norm dostępny poznaniu rozumowemu ludzi i niewymagający Boga dla swojego
uzasadnienia. Pierwszym takim myślicielem był Hugo Grocjusz (zm. 1645), żyjący w okresie wojny trzydziestoletniej. Traktat po wojnie
trzydziestoletniej wprowadzał tolerancję poddanych innego wyznania (a więc osłabienie zasady cuius regio eius religio). Był to bardzo
ważny moment w narodzinach liberalizmu swoboda sumienia i wolnośd religii jest przecież dla liberałów podstawowym prawem
człowieka. Grocjusz był posłem szwedzkim w Paryżu, piastując swój urząd do 1642 roku. Grocjusz jest powszechnie wymieniany jak ojciec
prawa międzynarodowego publicznego, jako wynikającego z prawa natury. Był też autorem prawa cywilnego, które oparł o prawo rzymskie
na zasadach prawa natury. Gdy Holendrzy popłynęli do Afryki południowej posługiwali się tam tym właśnie prawem.
�� Grocjusz starał się odpowiedzied na pytanie czym jest prawo natury. Uważał, że zródłem prawa natury jest niepisana natura
ludzka, a prawo naturalne jest nakazem rozumu, który wskazuje, że w każdej czynności, w zależności od jego zgodności lub
niezgodności z rozumem ludzkim tkwi jego moralna opieka, lub moralna koniecznośd. Do nakazu owego dochodzi więc
człowiek prawy, który wie, co jest dobre, a co złe. Bardzo wyraznie powiada, że prawo natury jest tak niezmienne, że nawet
Bóg nie może zmienid faktu, iż 2 razy 2 daje cztery tak samo pewne i niezmienne jest prawo natury. Bóg jest tylko pośrednio
jest stwórcą prawa naturalnego, jako stwórca człowieka istoty społecznej. Matką jest natura. Mówiąc o prawie natury
mamy na myśli warunki, które narzucają nam się rozumowo. Grocjusz zastanawia się nad ogólnymi zasadami prawa natury,
które wyznacza prawy rozum, przynależny dorosłym i zdrowym ludziom.
o Zasada dotrzymywania umów pacta sunt servanta Grocjusz w swoich dziełach (Wolnośd Mórz i O Wojnie i
Pokoju) powiada, że należy przyjąd tę zasadę, aby istniało w ogóle życie społeczne. Nie chodzi więc tylko o umowy
kupieckie.
o Poszanowanie własności nietykalnośd własności. Podstawą cywilizacji ma byd rozróżnienie moje twoje . Z tym
się wiąże prawo cywilne.
12
o Szkodę należy zrekompensowad
o Pewne czyny ze swej natury są złe i za nie należy ponieśd karę.
�� Grocjusz twierdzi, że te zasady obowiązują nawet, gdyby dopuścid, iż Bóg nie istnieje.
�� Grocjusz mówił też o prawach podmiotowych prawach jednostki w stosunku do siebie samej, do innych i do zbiorowości. Z
prawa do własności i tezy, iż własnośd dotyczy rzeczy, które można podzielid (oddzielid moje od twojego) wywodził zasadę, iż
morze nie jest przedmiotem własności niemożliwym jest aby je podzielid.
�� Grocjusz rozciągnął prawo natury na stosunki międzynarodowe. Wojna może byd sposobem ochrony prawa natury; nie jest
jednak uprawnionym sposobem zdobywania własności. Z takiego ujęcia Grocjusz wyprowadził prawo humanitarne
ponieważ istotą wojny jest ochrona uprawnieo prawnonaturalnych, to można zabijad przeciwnika, jeżeli ze mną walczy, jeżeli
jednak przeciwnik się poddaje, to nie wolno go zabid, stąd ochrona jeoców. Podobnie nie wolno też walczyd ze starcami,
kobietami i dziedmi.
�� Grocjusz twierdził, że prawo natury nie może zostad uchylone, jednak monarchię absolutną usprawiedliwia fakt, iż jeżeli lud
zawarł umowę z monarchą oddając mu władzę absolutną, to pacta sunt servanta monarchia absolutna ma rację bytu.
Hobbes
Do pojęcia prawa natury podszedł Tomasz Hobbes zwolennik absolutyzmu, żyjący w Anglii. Był sensualistą, prawdopodobnie ateista.
Był pisarzem bardzo ważnym pisarzem dla konstrukcji teorii o paostwie. Był związany ze Stewartami, był nauczycielem na dworze. Znany
jest przede wszystkim ze elementów filozofii. Jego głównym dziełem jest Lewiatan . Był dosyd lojalny wobec Cromwella.
�� Wywiódł ideę paostwa z kondycji człowieka, którą widział przede wszystkim jako istotę rządzoną cielesnymi namiętnościami.
Stąd uzasadnił koniecznośd istnienia paostwa umową.
�� Hobbes starał się analizowad człowieka nie tyle przez pryzmat rozumności, ale obserwując zachowania człowieka
empirycznie.
�� Podstawową cechą kondycji człowieka jest równośd ludzi, co może się wydawad jak na XVII w. stwierdzenie rewolucyjne.
Hobbes mówi, że doświadczenie poucza, że ludzie są nierówni, ale nie ma takiej zasadniczej różnicy między nimi, żeby ktoś
dobrowolnie uznał, że kto inny ma prawo nim rządzid. Natura uczyniła ludzi równymi w kwestii praw cielesnych lub
duchowych, jednak jeśli wezmie się wszystko to różnica między nimi nie jest tak znaczna, żeby jeden rościł sobie prawo do
władzy nad innym.
�� Wojna polega nie tylko na walce cielesnej, ale także na widocznej do tego gotowości. Pojęcia sprawiedliwości i
niesprawiedliwości w wojnie nie mają zastosowania, jest to po prostu stan natury. Powiada Hobbes, że w stanie wojny nie
rządzi rozum, tylko namiętności.
�� Człowiek ma jedno uprawnienie naturalne wolnośd, jaką człowiek ma do używania wedle własnej woli.
�� Z dążenia do zachowania własnego życia można wyrozumowad zasady społeczne a więc prawo natury.
�� Władza jest o tyle utylitarna, że ludzie uznają, iż lepiej poddad się władzy i zachowad życie, niż byd narażonym na stan wojny
wszystkich przeciwko wszystkim.Tego rodzaju rachunek zysków i strat jest typowy dla filozofii utylitaryzmu.
�� Sama umowa społeczna ma specyficzny kształt i moc jest umową każdego z każdym, wszystkie jednostki umawiają się, że
przestaną walczyd ze sobą i poddadzą się władzy suwerena.
o Suweren nie jest stroną tej umowy.
o Z niej wypływają wszystkie kompetencje suwerena.
o Suwerenem może byd jednostka, lub wielośd, grupa. Hobbes więc w swojej definicji nie wyklucza republikaoskiej
formy sprawowania władzy, ale nie wyklucza też monarchii czy dyktatora.
o Suwerenowi podporządkowujemy całą swoją osobę; albo poddajemy się całkowicie władzy suwerena, albo umowa
nie jest zawarta.
o Hobbes celem umowy jest spokojna egzystencja ludzi. Suweren musi mied wszelkie środki, dlatego jest władcą
absolutnym; stanowi prawo, ma moc użycia przymusu i siły. Wyrażenie Lewiatan na wyobrażenie potężnego
paostwa przetrwało do dzisiaj w filozofii polityki. Paostwu podporządkowane są wszystkie instytucje, włączając w to
Kościół.
o W stanie natury (bez paostwa) prawo natury nie jest przestrzegane, dopiero paostwo jest w stanie je realizowad.
Hobbes nie przewiduje legalnej możliwości zmiany suwerena, ponieważ nie był on stroną umowy, a pod drugie,
jeżeli ludzie nie chcą słuchad suwerena, to oznacza to powrót do stanu natury wojny wszystkich przeciwko
wszystkim. Prawo i normy obowiązujące nie wynikają z tego, że są słuszne, prawdziwe, dobre, ale z tego, że stoi za
nimi władza.
Tomasz Hobbes nie stał się jednak ulubionym pisarzem zwolenników absolutyzmu, ponieważ zródła władzy w absolutyzmie nie mogą
wynikad ze zgody ludu. Co więcej, filozofia utylitaryzmu tkwiąca u podstaw umowy społecznej jest również niebezpieczna, bo jeśli
monarcha nie zagwarantował pokoju, to można podważyd obowiązywanie umowy społecznej władca przecież nie wywiązał się z niej. Obce
13
było też założenie o równości ludzi: że nie jest tak, że jedni są stworzeni do rządzenia, a inni do słuchania. Hobbes był także obcy liberałom
twierdząc, że ludzie muszą się podporządkowad władzy całkowicie jeżeli ma jedynym motywem jest zachowanie życia, to ta egzystencja
będzie bardzo marna.
Paradoks Hobbesa: człowiek idący uciekający z szafotu nie jest wolny każdy może go zabid. Pisarz ten do dzisiaj jest cytowany, także
przez obrooców demokracji; natomiast jego współczesnym przeciwnikiem był John Locke, który stworzył zupełnie inną wizję stanu
przedpaostwowego, zakresu władzy i tego, do kogo należy suwerennośd.
Wykład 5
17 marca 2010
Umowa społeczna
John Locke zm. 1704, zapoczątkował oświecenie XVIII-wieczne. Locke szukał filozoficznych podstaw Rewolucji Chwalebnej. Związany
był z Wigami, dążącymi do ograniczenia władzy królewskiej. Stworzył Dwa traktaty o rządzie , do których nie przyznał się za życia.
�� Locke jest dzieckiem XVII w. polemizującym z koncepcją władzy królewskiej dei gratia.
�� Locke twierdził, że poznanie bierze się z doświadczenia i pracy rozumu połączenie empiryzmu z racjonalizmem.
�� Zakładał, że jeżeli Bóg stworzył człowieka i świat (co dla Locke a było oczywiste), to znaczy, że zna cel tego stworzenia.
Człowiek celu tego nie może poznad, ale może poznad normy prawa natury. Ta koncepcja, że człowiek został stworzony przez i
dla Boga ma liczne konsekwencje, np. niedopuszczalnośd samobójstwa (zgodne z poglądami sięgającymi już średniowiecza
karalnośd samobójstwa); ale także fakt, iż żaden człowiek nie może byd własnością drugiego człowieka pogląd już bardzo
nowoczesny. Stąd też zakaz niewolnictwa, ale także niedopuszczalnośd umowy, iż osoba odda się w niewolę. Locke powiada,
że można zawrzed umowę o pracę, albo o służbę ale jest to dopuszczalna umowa, natomiast niedopuszczalne jest, aby dad
nad sobą władzę życia i śmierci.
�� Koncepcja zachowania siebie wynika z tego zachowanie życia, ale także wolności i własności.
�� Locke należy do pisarzy, którzy uzasadniają prawo do własności w sposób typowy dla pózniejszych liberałów własnośd jest
przedłużeniem mojego ja rzeczy także składają się na myself. Locke uważał, że własnośd jest skutkiem pracy a więc
jednostka wkłada w nią cząstkę siebie i to jest tytułem prawa do własności. Ilustrował to na przykładzie śliwek.
o Locke posługiwał się swego rodzaju przypowieścią: w dawnych czasach, gdy ziemia była dostępna ludziom wraz z jej
owocami rosło drzewo śliwkowe. Dostęp do jego owoców był dla każdego równy. Niektórzy zjedli śliwki i drzewo
zostawili, inni śliwkom poświęcili swój czas suszyli je, a następnie je sprzedawali a więc pracowali nad nimi. Ich
praca uzasadnia bogacenie się.
�� Locke uznał, że wolnośd religii powinna obejmowad możliwośd praktyk długo twierdził, że ateizm powinien byd zakazany.
Ostatecznie napisał wiele listów o tolerancji, chociaż do kooca życia uważał, że niektóre praktyki religijne jak procesje
mogą byd ograniczane ze względu na wolnośd poruszania się.
�� Niektóre rozumowania Locke a były dośd naiwne: wyśmiewał koncepcję o pochodzeniu królów od Adama w koocu jak mogą
od Adama pochodzid królowie czarni, czerwoni i biali.
�� Punktem wyjścia dla Locke a było przekonanie, że człowiek dąży do swojego szczęścia
�� Twierdził, że pierwszym nakazem prawa natury jest nakaz zachowania rodzaju ludzkiego i samego siebie. To jest przyczyną
powstania paostwa jako, że ludziom prawa natury były znane zawsze, także przed powstaniem paostwa. Locke różni się od
Hobbesa, ponieważ obce jest mu twierdzenie, że przed powstaniem paostwa istnied może wyłącznie stan chaosu; twierdzi
raczej, że stan natury nie jest stanem chaosu, człowiek posiada wolnośd, poza wolnością unicestwienia samego siebie, ani
żadnej istoty koegzystującej z nim. Są pewne naturalne uprawnienia, które są regulowane przez rozum, i nawet przed
paostwem człowiek te uprawnienia posiada i zna.
�� Skoro człowiek ma prawo do zachowania życia, to mam także prawo odparcia zamachu na swoją osobę. Wynika z tego prawo
do obrony życia, osoby i własności. Co równie ważne, w uprawnieniach tych jesteśmy równi każdy także może odeprzed
atak drugiego.
�� Jeżeli więc znamy uprawnienia i prawa to po co istnieje paostwo?
o Locke odpowiada, że właśnie z niedoskonałości odpierania ataków na uprawnienia: ludzie mogą byd silniejsi lub
słabsi, nie każdy jest w stanie obronid swoich naturalnych praw.
o W stanie naturalnym brakuje też prawa, które ma byd podstawą do rozstrzygania sporów. Ludzie pochłonięci
własnymi interesami nie studiują go przez co, nie zauważamy go za nas obowiązujące.
o W stanie natury brakuje także bezstronnego sędziego, ponieważ każdy jest sędzią i wykonawcą prawa natury.
Ludzie we własnej sprawie są w stanie iśd za daleko, a w sprawie innych są raczej opieszali.
o Poza tym potrzebna jest siła, stojąca na straży praw która także powinna byd domeną paostwa.
14
�� Locke pokazuje dwa elementy paostwa: społeczeostwo obywatelskie (civil society):
o zjednoczenie jednostek, uznanie się za wspólnotę i
o określenie zasad prawa natury, na których społeczeostwo obywatelskie się opiera
Społeczeostwo obywatelskie powstaje w pierwszej kolejności tworzymy pewną wspólnotę, zakładając, że nikt nie będzie
używał siły, do zdobycia władzy, natomiast wybierzemy władzę, przy czym Locke powiada, że zródłem władzy jest
społeczeostwo, natomiast wśród władzy najważniejsza ma byd legislatywa, która tworzy prawa. Wprawdzie Locke uważa, że
lud może nadad sobie dowolny ustrój monarchię albo republikę, jednak prawo stanowione musi byd przez legislatywę.
�� Ludzie nie wyrzekają się swoich uprawnieo do życia, do własności, wolności poza jednym: iż mogą odeprzed atak, będący
zamachem na moją wolnośd. To uprawnienie jednostki przekazują na rzecz społeczeostwa. Z tego wynika, że jeżeli w jakimś
społeczeostwie własnośd jest chroniona, to nie dlatego, że monarcha tak postanowił, tylko dlatego, że każdemu się to należy,
a władza ma za zadanie jej bronid.
�� Locke dochodzi do pewnej konstrukcji podziału władzy.
o Legislatywa ma byd emanacją społeczeostwa
o natomiast władzę sądowniczo-administracyjną powierza monarsze. Rolą i zadaniem władzy paostwowej jest więc
ochrona naturalnych uprawnieo.
�� W filozofii Hobbesa uwagę zwraca wojna wszystkich ze wszystkimi, w wyniku której powstaje paostwo; natomiast u Locke a w
pierwszej kolejności powstaje społeczeostwo obywatelskie. Określenie społeczeostwo obywatelskie zrobiło ogromną
karierę, m.in. w Polsce, w latach 80. Kuszącą była myśl, że społeczeostwo jest pierwotne wobec paostwa. Zadania paostwa
były bardzo nieliczne: nightwatcher paostwo jako stróż nocny. Stróż pilnuje porządku, ale nie rządzi. Istnieją granice
władzy paostwa, do jego funkcji należy:
o rządzenie na podstawie znanych i stanowionych praw, równych dla wszystkich;
o prawa powinny byd ostatecznie ustanawiane dla dobra ludu;
o legislatywa nie może opodatkowad własności ludu bez jego zgody;
o legislatywa nie może przekazad nikomu tworzenia prawa.
�� W obecnych konstytucjach zaznacza się, że ustawodawca nie może naruszyd wcześniejszych postanowieo.
�� Locke zwracał uwagę na to, że takie kwestie, jak np. religia i kwestie sumienia są sprawami indywidualnymi.
Oświecenie
Jean Jaeques Rousseau2 Jan Jakub Russo: (1712-1778), syn zegarmistrza z Genewy, biedny przez całe życie, nigdy nie zaznał
stabilizacji, swoimi licznymi dziełami wywoływał skandale (np m.in. odrzucał historycyzm). Najważniejsze jego dzieła to: Umowa
społeczna , Uwagi o rządzie polskim , Ekonomia polityczna .
Poglądy Rousseau:
Etapy rozwoju ludzkości:
1. badał on człowieka natury, nie spaczonego przez cywilizację (pragnął uchwycid ogólny kierunek rozwoju historii ludzkości)
a. twierdził, że człowiek pierwotny nie czuł potrzeby życia społecznego (nie miał zbyt wygórowanych ambicji), nie znał
pychy, a więc i konfliktów
b. stan natury był stanem pokoju i harmonii
2. zdaniem Rousseau katastrofy naturalne zmusiły człowieka pierwotnego do budowy pierwszych prymitywnych organizmów
społecznych
a. pojawienie się rodziny, jego zdaniem, spowodowało pojawienie się u człowieka pierwotnego nowych namiętności,
wcześniej mu nieznanych (np. miłośd, próżnośd, zawiśd)
b. Rousseau twierdził, że rozwój (ewolucja) człowieka prowadzi niechybnie do nieszczęścia człowiek zaczyna byd
amatorem wygody
3. pojawienie się własności prywatnej doprowadziło do wyodrębnienia się biednych i bogatych (to z kolei prowadziło do różnych
konfliktów na tym tle)
a. Rousseau twierdził, że własnośd i jej płody przyczyniły się do powstania paostwa (społeczności politycznej)
b. paostwo było rezultatem umowy społecznej, która miała zabezpieczyd biednych przed uciskiem, a bogatych
powściągad w ambicjach (rychło okazało się, pisał Rousseau, że bogaci oszukali biednych umowa społeczna
usankcjonowała rządy despotyczne oraz wydatnie pogłębiła nierówności w społeczeostwie)
�� despotyzm był niewątpliwie gorszy od stanu naturalnego, jednakże odwrót od tego stanu rzeczy był już niemożliwy (rozwój
cywilizacji jest nieodwracalny)
�� Rousseau miał poczucie, że jego wizja rozwoju ludzkości może nie byd do kooca prawdziwa
2
Na podstawie skryptu Dechnika ( vademecum studenta , hehe)
15
�� natomiast był pewny co do wzorca umowy społecznej, którą zaprezentował:
o umowa powinna byd zgodna z ludzkim poczuciem sprawiedliwości
o musi byd ona podstawą prawdziwej wolności (krytykował Grocjusza i Hobbesa za tezy jakoby umowa społeczna
oddawała lud w niewolę)
o umowa powinna przynosid korzyści wszystkim zainteresowanym stronom (w przeciwnym razie będzie ona
sprzeczna z naturą)
o istotą umowy jest równośd3 wszystkich ludzi, jako podstawa wszelkiej wolności
�� widad zatem, że Rousseau był zwolennikiem egalitaryzmu
�� paostwo, jego zdaniem, nie jest złe, jeżeli realizuje podstawowe założenia umowy społecznej
Zwierzchnictwo ludu:
�� Rousseau nie był prekursorem idei suwerenności władzy ludu (był nim Marsyliusz z Padwy), podkreślił on jedynie, że jej cechą
jest niezbywalnośd
�� zwierzchnictwo ludu to wykonywanie woli powszechnej (wola ta zależy od zachowania wolności)
�� twierdził, że suwerenności nie można oddad ani królowi, ani posłom w parlamencie
�� Rousseau tęsknił za demokracją bezpośrednią (zdawał sobie jednak sprawę, że przy ogromie paostwa zasada ta napotkałaby
na techniczne trudności)
�� odrzucał monteskiuszowski podział władzy (jego zdaniem władza jest niepodzielna każda ustawa powinna traktowad
obywateli zawsze jako członków całości
�� wola powszechna, zdaniem Rousseau, symbolizuje interes ogółu (powszechny) bez niej nie może istnied żadne
społeczeostwo
�� popierał głosowania większością ( zdanie większości jest wolą wszystkich )
�� był przeciwnikiem partii politycznych ( fałszują wolę ludu )
�� suwerennośd ludu oznacza również wyłącznośd prawodawczą (ustawy tworzy lud i je respektuje)
�� Rousseau uznawał różne formy rządów (monarchiczne, arystokratyczne, demokratyczne), nad którymi kontrolę sprawowałby
suwerenny lud
�� miał świadomośd nierealności postulatu pełnych rządów demokratycznych
�� monarchia wykazuje skłonności ku absolutyzmowi ma wiele istotnych wad, może byd realizowana wyłącznie w bogatych
paostwach
�� twierdził, że od rządu monarchicznego znacznie lepszy jest rząd arystokratyczny ( najlepiej gdy mądrzy rządzą paostwem )
Teoretyk drobnomieszczaostwa:
�� Rousseau wierzył, że możliwe jest pełne oddzielenie rządu od legislatywy, a suwerennośd ludu jest lekiem na wszelkie
choroby cywilizacji
�� postulował wprowadzenie instrumentów umożliwiających ludowi realizację swych suwerennych obowiązków (walka z
interesami partykularnymi)
�� Rousseau, inaczej niż liberałowie, domagał się interweniowania w sferę wielkiej własności sam opowiadał się za drobną
własnością (patron drobnego mieszczaostwa i drobnej wytwórczości)
�� popierał obywatelskie wychowanie (patriotyzm, kult równości, wolności, własności)
�� podobnie jak Hobbes popierał utylitarną rolę religii
�� Pomimo silnej warstwy utopii dorobek Rousseau był poważny. Dał on uzasadnienie mieszczaoskiej demokracji, jako systemu
politycznego, przyczynił się do jego rozpowszechnienia.
Wykład 6
24 marca 2010
Liberalizm
�� Jakkolwiek liberałowie uznają koniecznośd istnienia paostwa, to nie jest ono najwyższą wartością w przeciwieostwie do
wolności lub szczęścia jednostek.
�� Liberałowie mają pewne uwagi dotyczące paostwa, między innymi dotyczące podziału władzy. Każda władza deprawuje
władza absolutna deprawuje absolutnie . Jeżeli każda władza ma tendencję do wypaczania, to najlepszym wyjściem jest taki
jej podział, aby zapobiec deprawacji.
3
A nie wolnośd , jak na pisałeś, Jakubie Dechniku
16
�� Wg liberałów suwerennośd narodu ma swoje granice.
�� Marzeniem liberałów była idea rządów prawa kładli oni nacisk na przestrzeganie prawa: władza musi mied podstawę
prawną do działania dlatego są przeciwnikami władzy absolutnej, nieograniczonej.
�� W swoich początkach liberalizm opierał się na postulacie wolności gospodarczej każdy ma prawo do podjęcia działalności
gospodarczej i przede wszystkim do własności. W tym sensie liberałowie walczą o wolny rynek: w pierwszej połowie XIX w.
oznacza to walkę o zniesienie ograniczeo feudalnych:
o Zakazu posiadania ziemi przez chłopów,
o Trudnienia się handlem przez szlachtę itd.
We Francji te feudalne ograniczenia były już symboliczne, ale mimo wszystko chłop nie był pełnym właścicielem, ponieważ
musiał podporządkowad się pewnym przywilejom arystokracji (np. przebieganie przez pole w trakcie polowania). Stąd też
o Żądanie wolności obrotu gospodarczego (np. w Anglii obowiązywał zakaz przywożenia towarów na nieangielskich
statkach) i nabywania własności.
�� Przekonanie Adama Smitha, że bogactwo narodów bierze się z pracy ludzkiej nie z tezauryzacji, ilości złota, monopoli. Adam
Smith był więc twórcą liberalizmu ekonomicznego ( Bogactwo narodów ). Twierdził, że wolna konkurencja (nieskrępowana
ograniczeniami, np. feudalnymi) jest najbardziej efektywna. W pierwszej połowie XIX w. między liberalizmem ekonomicznym
a politycznym istniała dośd istotna symbioza.
�� Natomiast pod koniec XIX w. tematem stała się możliwośd ingerencji paostwa w sprawy społeczne. Wtedy częśd liberałów w
imię prawdziwej wolności wszystkich przyznaje paostwu pewną rolę w gospodarce. Cały czas motywem gospodarki jest
wolnośd jednostki, a nie równośd. Liberałowie podzielili się na:
o liberałów społecznych
o liberałów ortodoksyjnych wolnorynkowych
Liberałowie bardzo wyraznie różnili się między sobą w kwestii podstaw etycznych i światopoglądowych: Locke twierdził, że wolnośd
człowieka wywodzi się z faktu, iż został stworzony z woli Boga; inni liberałowie jednak twierdzili, że najwyższą wartością człowieka jest
szczęście, co wpisywało się w nurt utylitarny.
Równie ważnym, co Locke protoplastą liberalizmu był Monteskiusz.
Monteskiusz
Zmarł w 1755 roku, jego głównym dziełem było O duchu praw (1748). Monteskiusz był przede wszystkim badaczem społecznym
posługującym się historią. Monteskiusz w przeciwieostwie od m.in. Locke a czy Hobbes a nie poszukiwał jednego idealnego modelu
ustroju, wskazywał na relatywizm w tej kwestii.
�� Jego podstawowym założeniem było, że prawodawca, który rządzi paostwem musi wziąd pod uwagę wielką liczbę
okoliczności, w jakich tworzone ma byd prawo. Obowiązkiem prawodawcy jest iśd za duchem narodu, kiedy nie jest sprzeczny
z jego dobrem nic nie jest bowiem czynione lepiej niż to, co jest czynione zgodnie z duchem. Monteskiusz stwierdził, że nie
wszystkie narody dążą do wolności, ale takie istnieją, stąd musi istnied ustrój, który gwarantowałby wolnośd.
�� Wolnośd polityczna obywatela wg Monteskiusza jest to spokój ducha pochodzący z przeświadczenia o własnym
bezpieczeostwie należy zaprowadzid taki porządek, aby żaden obywatel nie obawiał się drugiego obywatela. Wszyscy
podlegają prawu, nikt nie może zakazad mi czegoś, co jest dozwolone.
�� Taki sposób myślenia przyczynił się do nurtu XIX-wiecznych kodyfikacji w Europie. Monteskiusz twierdził, że poczucie
bezpieczeostwa wystarcza do prawidłowego funkcjonowania społeczeostwa kiedy wiadomym jest, co prawo nakazuje, a
czego zakazuje (pózniejsi liberałowie twierdzili, że to nie wystarczy potrzeba też stwierdzid, co prawo może nakazad, a czego
zakazad).
Monteskiusz krytycznie oceniał współczesną sobie Francję. W listach, pisanych przez Persa podróżującego po Francji stwierdza on, że
jest tam dokładnie tak, jak w Persji. Miało to wykazad, że Francja jest krajem, w którym nie wiadomo na co liczyd polegad na prawie, czy
przekupid sędziego.
Określał ustrój ze względu na jego cechy charakterystyczne:
�� Republikaoski gdzie rządzi lud bądz częśd ludu.
o Opiera się na miłości do ojczyzny i gotowości obywatela do słuchania prawa
�� Monarchiczny gdzie rządzi monarcha działający na podstawie prawa.
17
o Opiera się na honorze gotowośd do przestrzegania i poddania się prawu; stąd też niezbędną warstwą jest szlachta,
jako ciało pośredniczące. Szlachta, jako jedyna grupa, którą prawo obdarza przywilejami, jest zainteresowana
przestrzeganiem prawa. Tak urządzona monarchia daje wolnośd.
�� Despotyzm gdzie cała władza spoczywa w rękach jednej osoby.
o Opiera się na strachu.
Słynna monteskiuszowska teoria podziału władzy oparta była na ustroju Anglii:
�� Prawodawczą:
o Niższa izba parlamentu ma reprezentowad lud posiadad władzę prawodawczą.
o Zaletą przedstawicieli jest to, że są zdolni do roztrząsania spraw paostwowych sam lud się do tego nie nadaje.
o Przedstawiciele powinni debatowad w sposób wolny.
o Izba szlachecka powinna byd dziedziczona, tak, aby dbad o przywileje szlachty i umiarkowane prawo.
o Hamulcem wewnętrznym jest to, że nie we wszystkich sprawach izba wyższa ma decydujący głos: np. w sprawach
dotyczących podatków powinna mied moc przeszkadzającą, a nie niweczącą.
o Władza prawodawcza nie może obradowad sama przez się ciało prawodawcze nie może zwoływad się samo.
�� Wykonawczą:
o Władza wykonawcza musi określad, gdzie i kiedy prawodawca ma się zbierad. Monarcha natomiast ma byd zdjęty od
wszelkiej odpowiedzialności stąd też za decyzje musi odpowiadad określony minister, który składa podpis.
o Należy więc rozdzielid wykonywanie i stanowienie prawa. Stąd też reguła check and balance.
�� Sądowniczą:
o Monteskiusz najmniej czasu poświęcił władzy sądowniczej, ponieważ jeśli prawo jest jasne, to wyrok wymaga
jedynie dokonania aktu subsumpcji. Sędziowie mają byd jedynie ustami ustawy , stąd też powinni byd nawet
wybieralni. Dziś wiadomo już, że to złudzenie sędziowie nie są jedynie ustami ustawy, ponieważ proces
stosowania prawa jest nacechowany wieloma subtelnościami.
Zasada podziału władzy została wpisana do Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela był to więc pewien liberalny pewnik w XIX w.
Beniamin Constant (1767-1830)
Klasyczny filozof liberalny. Wywodził się z francuskich Hugenotów. Za Napoleona wszedł do ciała prawodawczego, bliski
bonapartyzmowi. Zaangażował się w epizod 100 dni Napoleona, napisał wtedy konstytucję cesarstwa liberalnego. Po restauracji monarchii
przeszedł do opozycji.
Przeprowadził m.in. analizę porównawczą religii, jego dziełem programowym było O wolności starożytnych w porównaniu z wolnością
współczesnych . Porównywał on dwa rodzaje wolności:
�� Starożytni wolnośd rozumieli jako możliwośd stanowienia prawa polemika Constanta z Rousseau.
o Starożytny obywatel traktował wyraz swojej wolności udział w tworzeniu i wykonywaniu prawa.
o Jednocześnie jednak to prawo nie zostawiało jednostce swobody działania nawet w bardzo szczegółowych
kwestiach (np. współżycie żołnierza z małżonką, czy dopuszczalne stroje).
o Constant twierdzi, że starożytni byli wolni w sferze politycznej, ale jako ludzie nie mieli wolności. Jego zdaniem
wolnośd ma polegad nie tylko na tym, że wszystko było regulowane prawem (nie podlegając cudzej pojedynczej
woli).
�� Wolnośd współczesnych polega na wolności negatywnej wolności od ingerencji paostwa.
o Istnieje istotny obszar ludzkiego życia, który nie podlega regulacjom.
o Constant twierdził, że istnieje granica tej wolności wolnośd drugiego człowieka. Dla współczesnych mniej ważne
jest, aby brad udział w życiu politycznym, natomiast istotniejsze jest, aby posiadad wspomnianą wolnośd negatywną.
Do zakresu tej wolności zaliczał
ż� Wolnośd osoby zakaz aresztowania osoby bez podstawy
ż� Wolnośd własności
ż� Wolnośd sumienia
ż� Prawo do prywatności (angielskie my home is my castle )
Na tym tle Constant stworzył inną koncepcję suwerenności narodu nie może byd ona pojmowana jako nieograniczona. Suwerennośd
jest fundamentalna dla społeczeostwa. Nie oznacza to, że władza suwerenna jest nieograniczona: w społeczeostwach opartych na zasadach
suwerenności narodu, żadna jednostka ani klasa nie może narzucad swojej woli innym; jednak nawet całe społeczeostwo nie może narzucad
woli swoim jednostkom. Częśd ludzkiej egzystencji znajduje się poza wszelką kompetencją społeczeostwa teza odrzucana przez
totalitaryzm. Większośd nawet jednomyślna może się w przeciwnym wypadku zachowywad jak despota.
18
Constant twierdził, że nawet w przypadku, gdy całe społeczeostwo jednomyślnie z wyjątkiem jednej jednostki, przegłosowało, że
likwiduje się prawo własności taka sytuacja jest niedopuszczalna.
Jeremiasz Bentham (utylitaryzm)
Negował koncepcję nienaruszalnych praw człowieka, ponieważ nie da się nic powiedzied o naturze człowieka, poza tym, że człowiek
dąży do pomnożenia przyjemności i uniknięcia przykrości.
Wszystko da się sprowadzid do zasady użyteczności moralne i pożądane jest to, co zmniejsza przykrośd, a zwiększa przyjemnośd
jednostki. Społeczeostwo było dla niego tylko sumą składających się na nie jednostek. Ten indywidualizm łączy go ze wszystkimi liberałami,
chod był najbardziej radykalny. Stąd też rząd powinien również kierowad się rachunkiem przyjemności i przykrości.
Sprowadzenie pojęd jak zło, przykrośd, strata do jednego mianownika jest radykalnym uproszczeniem. Należy jednak podkreślid, że nie
prowadzi to do żadnego hedonizmu [co innego twierdzi Tatarkiewicz przyp. red.] Mill będący wychowankiem Benthama wspominał, że
nie spędził ani jednej godziny na beztroskiej zabawie w ogrodzie. Skoro wszyscy mają taką samą naturę, to należy pozostawid jak największą
wolnośd. Skoro wszyscy ludzie dążą do unikania przykrości i zwiększania przyjemności, to większośd, która twierdzi, że dane działanie
zwiększa rachunek przyjemności ma zawsze rację.
John Stuart Mill
John Stuart Mill wychowany w tej idei twierdził, że nie wszystko da się sprowadzid do tej samej przyjemności (o różnym trwaniu czy
natężeniu). Istnieją przyjemności egoistyczne, ale istnieją też przyjemności czerpane z działao na rzecz innych jednostek (przyjemności
wyższego rzędu). Moralnośd utylitarystów stwierdza, że dopuszczalne jest poświęcenie własnego dobra dla dobra innych, zaprzecza jednak
wartości poświęcenia dobra dla samego poświęcenia.
Należy jednak pamiętad, że ten utylitarny rachunek może prowadzid do zniewolenia jednostek.
Esej o wolności człowiek interesuje się bezpośrednio tylko tą sferą, która dotyczy jego. Sfera wolności obejmuje:
�� Wolnośd myśli i uczucia
o Wolnośd sumienia
o Wolnośd opinii i osądu
o Swoboda gustów
�� Swoboda działania jak nam się podoba, pod warunkiem ponoszenia konsekwencji bez żadnej przeszkody chodby
postępowanie to było uważane za głupie lub niesłuszne
�� Swoboda do zrzeszania się jednostek w każdym celu nie przynoszącym szkody innym
Żadne społeczeostwo nie jest całkowicie wolne, jeśli powyższe warunki nie są uznawane bez żadnych zastrzeżeo. Każdy powinien sam
pilnowad swojego interesu. Mill wierzył w postęp pogląd, iż ludzkośd się doskonali jest pewną stałą w myśli liberałów. Pojęcie
nieszkodzenia innym nawet u Milla jest dosyd subtelne np. wolnośd słowa. Wypowiedzi można dzielid na takie, które nie pociągają
skutków i takie, które mogą szkodzid. Należy więc brad pod uwagę skutki swoich słów jak w przypadku hate speach.
Mill podkreślał jednak istotnośd debaty jako rozwijającej dla poszczególnych uczestników w przeciwieostwie do zamkniętych
dogmatów. Wolnośd słowa sprzyja więc intelektualnemu wznoszeniu się na wyższy poziom. Jest szczególnie istotna dla przeciętnych istot,
aby mogły się rozwijad.
Mill dostrzegł wejście klas do polityki zgadza się z Marksem, że istnieją dwie wielkie masy społeczne: kapitaliści i proletariat. Mill nie
twierdził, że ta druga większośd ma zawsze rację, uważał, że ruch masowy sprzyja przeciętności, trzeba natomiast wspierad jednostkową
indywidualnośd. Należy więc wyznaczyd granice władzy społeczeostwa nad jednostką.
Należy tak zorganizowad władzę i paostwo, aby możliwe było zachowanie wspomnianych granic. Stąd pojęcie rządu
reprezentatywnego tak, aby rząd odzwierciedlał różne grupy społeczne: demokracja jako rządy większości z uwzględnieniem mniejszości.
Z tym wiązał się jego projekt prawa wyborczego ściśle proporcjonalnego; z eliminacją analfabetów, bankrutów. Różnorodnośd interesów
nie pozwoli, żeby jedna klasa zwyciężyła, ale w kwestii wspólnych interesów może dojśd do porozumienia.
John Stuart Mill sceptycznie odnoszący się do większości, wzorując się na ówczesnym parlamentaryzmie powiada, że ciało polityczne
parlament ma uchwalid prawo, ale istotą nie jest treśd zaledwie jednej ustawy nad którą pracuje; prawodawca musi określid do czego
zmierza, jakie są jego cele, a resztę redakcję, formułowanie przepisów powinien zostawid fachowcom (np. biura legislacyjne).
19
Wykład 7
31 marca 2010
Liberalizm socjalny (społeczny)
John Stuart Mill przyznawał, że niektóre przedsięwzięcia są niewykonalne dla indywidualnych przedsiębiorców, dlatego częśd zadao
musi przejąd paostwo. Na przełomie XIX i XX w. w Wielkiej Brytanii pojawili się liberałowie, którym z jednej strony bliska jest idea wolności
(a w konsekwencji wolna konkurencja), a z drugiej strony twierdzili, że aby mogła ona mied miejsce, potrzebny jest pewien
interwencjonizm paostwowy.
Leonard Trelawny Hobhouse (1864 1929)
Poświęcił wiele prac własności prywatnej zwracał uwagę na to, że jej gromadzenie przez jednostki jest również zasługą całego
społeczeostwa, np. siła robocza pracująca dla przedsiębiorcy została przecież wyedukowana i ukształtowana (poprzez kulturę) przez
społeczeostwo; bez społeczeostwa nie byłoby również popytu na produkty wytwarzane przez przedsiębiorstwa. Stąd myśl, iż społeczeostwo
ma prawo do części własności prywatnej. Było to uzasadnieniem progresji podatkowej nie wszyscy w równym stopniu korzystają z dóbr i
instytucji paostwowych. Im większy majątek posiada jednostka, tym bardziej jest uzależniona od tych instytucji sądów, ksiąg wieczystych,
prawnej ochrony własności, itd.
Podkreślał brak równości między zatrudnionym robotnikiem, a pracodawcą przy podpisywaniu umowy o pracę, stąd postulował
upowszechnienie umów zbiorowych o pracę.
Hobhouse krytykował biernośd paostwa. Wskazywał najważniejsze obszary jego działalności:
�� Edukacja
�� Zapewnienie każdemu minimalnych warunków życia
John Maynard Keynes (1883 1946)
Był jednym z najważniejszych teoretyków interwencjonizmu paostwowego paostwo powinno podejmowad pewne działania. Brał
udział w powstawaniu Międzynarodowego Funduszu Walutowego.
1936 Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza praca, na której opierała się polityka gospodarcza paostw europejskich.
Powstała na bazie obserwacji Wielkiego Kryzysu (1929).
Kapitalizm oparty na inicjatywie prywatnej ma dwie wady:
�� Niezdolnośd do realizowania pełnego zatrudnienia
�� Dowolnie niesprawiedliwy podział bogactwa i dochodów chod Keynes uważał, że zróżnicowanie dochodów jest konieczne,
to należy zapytad, czy różnice muszą byd tak wielkie.
o Keynes zwracał uwagę na to, że różnica dochodów ma funkcję kanalizowania niebezpiecznych skłonności
aktywniejszych jednostek.
Paostwo ma skłaniad do inwestycji, które prowadzą do powstawania miejsc pracy (pamiętając, że bodzcem dla przedsiębiorcy jest zysk).
Paostwo ma tak prowadzid politykę monetarną, aby zyski z tezauryzacji były dużo niższe, niż z inwestycji. Odrzucał przy tym tezę Marksa, iż
inwestycje rodzą się z kumulacji zysków.
Paostwo powinno samo podejmowad inwestycje strukturalne, które mają przyciągad inwestorów i tworzyd miejsca pracy. Wiedział, że
bezrobocie nigdy nie osiągnie poziomu 0%, ponieważ istnied musi tzw. bezrobocie strukturalne, jednak jest ono akceptowalne, jeżeli
utrzymuje się na poziomie 5%.
Liberalizm społeczny w praktyce
Politykę keynesowską prowadzono do kooca lat 70. XX w. Realizowana była poprzez rozbudowaną politykę socjalną, tanie
budownictwo mieszkaniowe, opiekę zdrowotną i ogólną doktrynę paostwa dobrobytu (welfare state).
Wg polskich liberałów obowiązkiem paostwa było przeprowadzenie reformy rolnej, aby wyrównad realne szanse obywateli. Liberalizm
społeczny znalazł odbicie w programie niemieckiej partii liberalnej (FDP), która w latach 70. ogłosiła manifest, w którym postulowała równe
szanse w edukacji.
Neoliberalizm
Już przed II Wojną Światową wielu ekonomistów, ale także filozofów obserwując faszyzm, nazizm i komunizm pod kątem gospodarki
doszło do wniosku o związkach między własnością i ustrojem paostwa.
1936 w czasie New Dealu Walter Lipman opublikował pracę pt. Dobre społeczeostwo ( The Good Society ), gdzie krytykował projekt
Nowego Aadu, z jego interwencjonizmem, przejawiającym się np. w dopłatach do produkcji rolnej (paostwo płaciło rolnikom za
20
nieuprawianie pewnych typów roślin, walcząc w ten sposób z niskimi cenami), elektryfikacji i umowach zbiorowych o pracę. Lipman
twierdził, że tak tworzy się społeczeostwo kontrolowane, zmechanizowane4.
1938 Kongres Liberałów, na którym powstało Stowarzyszenie Mont Pelerina, zrzeszające myślicieli klasycznego liberalizmu.
Liberałowie zastanawiali się nad wolnością ludzką w kontekście modelu paostwa, który należy wprowadzid.
Friedrich August von Hayek (1899 1992)
Ożywił nurt klasycznego liberalizmu. Zajmował praktyką ekonomiczną. Po wojnie, gdy wybory w Anglii wygrali Laburzyści postulujący
stworzenie Welfare State opublikował Road to Serfdom (1944), gdzie wyjaśniał, dlaczego należy ograniczyd udział paostwa w gospodarce.
�� Twierdził, że wprowadzając gospodarkę planowaną niezbędna jest znajomośd ludzkich potrzeb. Te są jednak zmienne, nie da
się za nimi nadążyd (z wielu przyczyn: przemian kulturowych, mód, trendów, stylów życia). Prowadzi więc to do definiowania
potrzeb przez paostwo, aby ostatecznie doprowadzid do ograniczania wolności.
o Wpisał się w dyskusję o kształcie służby zdrowia. Uważał, że paostwowe ubezpieczenia zdrowotne prowadzą do
ogromnego wzrostu kosztów. Jeżeli służba zdrowia jest paostwowa, to nie wystarczy wszystkich dóbr związanych z
ochroną zdrowia dla wszystkich. W takiej sytuacji lekarz albo urzędnik staje w sytuacji Boga wybiera, kto ma
otrzymad świadczenie. Jest to sytuacja korupcjogenna, a więc tak czy inaczej uprzywilejowani są zamożniejsi
obywatele. Urynkowienie świadczeo zdrowotnych ustala jasne reguły gry; a w wyniku postępu naukowego dostęp
leków, które obecnie są zbyt drogie dla części społeczeostwa, po pewnym czasie będzie coraz szerszy (przykład
penicyliny).
�� Hayek twierdził, że rozwoju społecznego nie da się przewidzied. Bardzo często przewidywania takie są nonsensowne, np. ze
względu na jakiś niespodziewany wynalazek, który zmienia całe życie społeczne. Z tego względem najlepszym bo
najdynamiczniejszym regulatorem jest rynek.
�� Hayek podkreślał istnienie praw ekonomicznych niezależnych od rządu.
�� Protestował przeciwko pojęciu sprawiedliwości społecznej był to wg niego nonsens, podobnie, jakby powiedzied o
kamieniu, że jest czuły. Pojęcie sprawiedliwości można odnieśd jedynie do działania jednostek. Rynek sam w sobie jest
bezosobowy, więc nie podlega takim kategoriom.
�� Twierdził w przeciwieostwie do Marksa iż nie posiadamy mierników, dzięki którym możemy określid obiektywną wartośd
ludzkiej pracy. Stąd też nonsensem jest również pojęcie sprawiedliwej płacy , ponieważ pensja zależy tak naprawdę od gry
podaży i popytu.
�� Hayek twierdził, że zdejmowanie odpowiedzialności jest konsekwencją odbierania wolności. Jako klasyczny liberał opowiadał
się za wyraznym podziałem władzy, oraz wolnością słowa.
Friedrich Hayek i szkoła chicagowska (stojąca w opozycji do szkoły keynesowskiej) była bardzo popularna w Polsce lat 80. (środowisko
gdaoskich liberałów ).
Milton Friedman (1912 2006)
Uczeo Hayeka, wywodzący się ze szkoły chicagowskiej. Napisał prace Wolnośd wyboru , Kapitalizm i wolnośd .
Twierdził, że nie ma trzeciej drogi alternatywy dla kapitalizmu i komunizmu, wolności i totalitaryzmu. Wszelkie przejawy ingerencji
paostwa są opłacane przez konsumentów podatników. Tłumaczył to na przykładzie budownictwa socjalnego w USA: jeżeli finansuje je
paostwo solidny klient to firmy budowlane walczą o łatwy i pewny zysk nie konkurując, ale korumpując urzędników. Korupcja jest
kosztem, który firmy rekompensują sobie w złej jakości budynków. Jednocześnie paostwo finansuje koszty budowy rosnącymi podatkami.
Friedman krytykował też sztuczne ograniczanie konkurencji m.in. lekarzy, lub taksówkarzy, które pozbawia konsumenta prawa wyboru.
Libertarianizm
Jeżeli liberałowie, krytykując rozrost funkcji paostwa uznawali koniecznośd jego istnienia, tak libertarianie występowali przeciwko
paostwu. Ich wnioski można opisad wręcz jako anarchio-kapitalistyczne.
Murray Rothbard
Uczeo Ludwiga Mises a.
Uważał, że paostwo zniewala swoich obywateli, ponieważ tworzy kategorię przestępców, aby kontrolowad jednostki. Żaden człowiek,
ani grupa ludzi nie może dokonywad napaści na inną osobę i jej własnośd. Postulował:
�� Wolnośd słowa, druku i zgromadzeo
�� Wolnośd wymiany między ludzmi
�� Wolnośd popełniania przestępstw bez ofiar ( victimless crimes ), takich jak pornografia, prostytucja, narkomania
4
Dziś ten problem pojawia się w dyskusjach o Obamacare
21
Radykalny postulat wolnościowy prowadził do przekonania, iż koniecznością jest prywatyzacja wszystkich przejawów ludzkiej
działalności łącznie z więzieniami, czy sądami. W ten sposób radykalnie zostaną ograniczone koszty.
Ayn Rand
Uważała, że najlepszą podstawą współpracy jednostek jest egoizm, jako rozwiązanie problemów społecznych.
Robert Nozick
Odwoływał się do myśli Locke a. Postulował prawo do dysponowania sobą i swoją własnością. Jedynie dobrowolna umowa może byd
podstawą ludzkiej koegzystencji. Jeżeli paostwo powstaje na mocy umowy, to może byd wyłącznie paostwem minimalnym, kreowanym
przez niewidzialną rękę rynku.
Odnosi się do metafory Locke a, w którym upatruje genezy paostwa, w swoistej konkurencji między agencjami ochrony , z których
jedna zdobyła monopol. Nozick zwraca uwagę, że taka agencja ochrony zdobywając monopol przestaje byd dobrowolna, a przez to staje
się coraz droższa. Nozick opisywał też mechanizm powstawania nierówności majątkowych, nawet przy założeniu, że nikt nie stosował siły.
John Rawls (1921 2002)
Sprawiedliwośd jako uczciwośd , Liberalizm polityczny .
Istnieje w ludziach pragnienie sprawiedliwości, jako podstawy społeczeostwa, stąd utylitaryzm sprzeczny z tą ideą nie wchodzi w
rachubę. Jednak ludzie nie są w stanie rozmawiając o sprawiedliwości zapomnied o swojej pozycji społecznej a przez to nie brad jej pod
uwagę. Dlatego należy dokonad założenia, że w dyskusji takiej stosujemy zasłonę niewiedzy gdy ludzie znają ogólne prawidłowości
rządzące światem i społeczeostwem, a nie znają swojej pozycji społecznej. Rawls twierdzi, że ludzie w takiej debacie sformułowaliby
następujące zasady sprawiedliwości:
�� Jak najszersza wolnośd, pogodzona z taką samą wolnością innych. Ludzie nie znając swojej pozycji musieliby uznad prawo do
wolności, aby mied możliwośd realizowania swoich pragnieo
�� Równośd każdy ma prawo do równego udziału w dobrach, stanowiskach, chyba, że nierówny rozdział dóbr polepszałby
sytuację najniżej postawionych w społeczeostwie5
o Przykład fabryki butów w sytuacji, gdy pojawia się możliwośd dużego kontraktu, a co za tym idzie większych
zarobków (np. wzrost o 10$). Jedna grupa bez której produkcja nie może się odbyd żąda jednak większego
wzrostu zarobków (o 12$), co zmniejszy wzrost zarobków reszty, do 8$. Ci drudzy byliby jednak skłonni na to
przystad, ponieważ wiąże się to z ogólnym wzrostem zarobków.
o Krytycy Rawlsa zarzucają mu założenie, że człowiek myśli tylko o własnych obiektywnych korzyściach. Twierdzą, że
ludzie jednak zwracają uwagę na swoją pozycję w kontekście innych. Każdą nierównośd uważają za niesprawiedliwą.
Liberalizm polski i kontynentalny
Polski liberalizm w sytuacji narodu pozbawionego paostwa i panowania feudalizmu wypływał z akceptacji zasad:
�� Praw człowieka
�� Rządów ograniczonych
Najważniejszym środowiskiem liberalnym w XIX-wiecznej Polsce byli Kaliszanie bracia Niemojowscy, bazujący na Constancie.
Po upadku feudalizmu, przedstawicielami liberalizmu byli Aleksander Świętochowski i Józef Supioski. Postulaty:
�� Swobodna gospodarka rynkowa
�� Podnoszenie poziomu produkcji
Brak stałego stronnictwa liberalnego, ze względu na słabośd burżuazji.
W XX-leciu międzywojennym liberałowie walczyli z etatyzmem. Aleksander Krzyżanowski sprzeciwiał się paostwowemu
interwencjonizmowi. Uważał, że nie da się stosowad interwencjonizmu bez ograniczania swobody jednostki. Nie jest więc możliwe
ograniczenia etatyzmu jedynie do sfery gospodarczej.
W Niemczech myśl liberalna była reprezentowana przez Wilhelma von Humboldta ( O granicach działania paostwa ). Paostwo powinno
zapewniad wolnośd jednostek i swobodę ich działania. Odrzucał więc koncepcję paostwa opiekuoczego oraz patriarchalizmu, który zabija
wolnośd, a w konsekwencji blokuje osobisty rozwój.
5
Komunizm, chyba, że kapitalizm, hehe przyp. red.
22
Wykład 8
7 kwietnia 2010
Konserwatyzm
Konserwatyści lubią powtarzad, że oni prezentują pewną postawę, a nie ideologię. Badacze jednak są zgodni, że można znalezd pewien
zbiór dogmatów, które są bliskie konserwatystom. Konserwatyzm wyrastał jako reakcja na liberalizm i myśl oświeceniową. Początkowo był
doktryną antyrewolucyjną, sprzeciwem wobec likwidacji różnic stanowych, ideologii oświeceniowej (racjonalizmowi). Opór
konserwatystów wyrażał się raczej przeciwko pewnemu sposobowi myślenia. Jest to kwestia pewnych zasad dotyczących społeczeostwa.
Elementy konserwatywnego myślenia są obecne w partiach chadeckich, prawicowych (łączących czasem konserwatyzm z nacjonalizmem).
Edmund Burke
Za ojca konserwatyzmu europejskiego uchodzi Edmund Burke, zmarły jeszcze w XVIII w. (1797). Był parlamentarzystą, pochodzącym z
mieszanej, protestancko-katolickiej rodziny (co w ówczesnej Anglii miało znaczenie)
�� Dążył do zbliżenia tych dwóch wyznao, albo przynajmniej niedyskryminowania katolików.
�� W parlamencie był przedstawicielem stronnictwa wigów, występującego przeciw absolutyzmowi.
�� Popierał niepodległośd kolonii amerykaoskich.
�� Miał nowoczesne spojrzenie na parlament normalnym i zdrowym, że w parlamencie występują partie, które się spierają.
Był świadkiem Rewolucji Francuskiej, przy czym jego konserwatyzm nie sprowadzał się bynajmniej do przywrócenia poddaostwa
chłopów. Zwracał uwagę na sposób przeprowadzania rewolucji, oraz na konsekwencje egalitaryzmu. Twierdził, że człowiek nie ma prawa
radykalnie zmieniad ustroju politycznego ponieważ rozum ludzki jest zawodny, powinien więc liczyd się z pewnymi zasadami narosłymi w
historii. W swoich pismach (m.in. Refleksje o rewolucji we Francji ):
�� Krytykował racjonalizm w polityce przejawiający się w fakcie, iż rewolucjoniści najpierw wymyślili kształt społeczeostwa, a
następnie wg planu zawartego w tej deklaracji próbowali realizowad te założenia. Bardzo wiarygodne projekty mają często
haniebne i ubolewania godne konsekwencje. .
�� Każda gwałtowna zmiana jest szkodliwa Paostwa, która nie potrafią się dostosowad do zmiany czasu zginą . Duch
innowacji wywodzi się zwykle z samolubnego usposobienia i ciasnoty umysłu. Ludzie, którzy nigdy nie liczyli się z przodkami,
nie będą oglądad się na potomnych .
�� Specyficzna koncepcja praw człowieka neguje fałszywe wizje z Deklaracji 1789 roku. Ludzie mają prawo do
sprawiedliwego traktowania, do dorobku rodziców, do karmienia i wychowania potomstwa, do robienia tego, co potrafi
zrobid bez naruszania cudzych praw. Brak jednak równości wszyscy mają równe prawa ale nie do tego samego, ale do
równych części, analogicznie do spółek ten kto wkłada 5 szylingów nie może czerpad takich samych zysków jak ten, kto
wkłada 500 funtów. Stąd krytyka równych praw politycznych, jak prawo do zajmowania stanowisk.
�� Poszanowanie przeszłości naród jako związek pokoleo terazniejszych, przeszłych i przyszłych. To przeciwstawienie zasady
suwerenności trzeba wziąd pod uwagę tradycję, przeszłośd.
�� Elitaryzm
�� Pojęcie przesądu i preskrypcji
o Preskrypcje to szata, która dostosowuje się do ciała; podczas, gdy jednostki są głupie, to gatunek jest mądry .
o Przesąd (uprzedzenie) to intuicja, której tradycja przodków dostarcza człowiekowi, gdy brak mu wiedzy.
Lepszy stary, sprawdzony błąd, niż najprawdziwsza mądrośd, która nie została wypróbowana.
Poglądy Burke a zostały skrytykowane przez Thomasa Payne a, który twierdził, że ludzie nie mogą byd niewolnikami tradycji przodków.
Konserwatyzm francuski
Konserwatyzm we Francji miał zupełnie inne oblicze, zwłaszcza w pierwszej połowie XIX w. konserwatyzm radykalny,
kontrrewolucyjny. Wywarł wpływ na konserwatyzm kontynentalny, szczególnie niemiecki. Przedstawicielem takiego poglądu był Joseph de
Maistre i Luis de Bonald, a także Chateubriand.
De Maistre przebywał w Petersburgu (gdzie napisał Wieczory petersburskie ), do Francji wrócił w 1828. Główne myśli tych dwóch
myślicieli to
�� Przeświadczenie, że skutki Rewolucji zostaną zniwelowane, wróci absolutyzm i poddaostwo.
�� Twierdzili, że Europa została oczyszczona w morzu krwi, która spłynęła w wyniku wojen napoleooskich.
�� Konserwatyzm łączył się mocno z katolicyzmem (Francja jako pierwsza córa Kościoła).
�� Władza pochodzi od Boga, wg hierarchii:
Bóg Król Ojciec
23
Kler Szlachta Matka
Poddani Poddani Potomstwo
�� Ustrój został nadany przez Boga.
�� Negacja uniwersalnych praw człowieka. De Maistre uważał, że człowiek jako taki nie istnieje człowiek jest uformowany przez
społecznośd, w której ma wyznaczone jakieś miejsce. Ulubionym porównaniem de Maistre a jest ul, jako złożony organizm ze
swoją hierarchią. Każda pszczoła ma swoją funkcję nikt nie widział pszczoły pozostawionej samej sobie. Nie ma człowieka
ktoś może byd strażnikiem, królem, ale pojęcie człowieka jest tak abstrakcyjne, że nie można go stosowad.
�� Organiczna konstrukcja społeczeostwa zbiorowośd posiadająca jedną głowę.
Romantyzm niemiecki
Pod wpływem konserwatyzmu francuskiego był niemiecki romantyzm był to wynik swoistej zawiedzionej miłości do ideałów
rewolucyjnych i oświeceniowych, które zburzyły cesarstwo niemieckie. Romantyzm niemiecki (do którego nie należy zaliczad Schillera, ani
Goethego) głosił kult i miłośd do ojczyzny, szacunek dla prostych ludzi, którzy walczyli i ginęli za swój kraj.
Novais: Wiara i miłośd , Europa, czyli Chrześcijaostwo król jest jak ojciec, jest męską ręką, nie potrzebujemy reprezentacji
narodowej mając króla. Naród jest jednością w królu; królowa natomiast jak matka kult status quo. Drugi utwór był protestem przeciw
zeświecczeniu Europy, i pochwałą chrześcijaostwa. Pomimo rozbicia na katolicyzm i protestantyzm, to jednak te dwa wyznania kiedyś się
zjednoczą. We wszystkich romantycznych utworach chwalono paostwo takie, jakie ono jest, krytykując jednocześnie racjonalizm.
Konserwatywny był też oczywiście Kościół, co było uzasadnione religijnie.
Konserwatyści w pózniejszym okresie przyswoili sobie pewne liberalne myśli, zachowując jednak pochwałę narodu.
Benjamin Disraeli
Syn żydowskiego imigranta z Włoch. Związany był z torysami, potem z partią konserwatywną. Sfinalizował wiele reform, także
ustawodawstwo socjalne, jego sukcesem była budowa Kanału Sueskiego. Krytykował utylitaryzm jako pychę rozumu, która powoduje, że
dążymy do budowy nowego ładu, w miejsce starego, sprawdzonego przez czas. Protestował przeciwko fałszywie pojmowanej wolności
konserwatystom, którzy znieśli cła i ograniczenia handlu zarzucał, że przyczyniają się do wzrostu nierówności. Postulował paternalizm, w
którym król jest głową narodu i ojcem ludu. Pojęcie arystokracji ograniczał do szlachty ziemi, wykluczał z niej bogatą burżuazję. Jego
zdaniem lud angielski instynktownie ceni hierarchię.
�� Był politycznym pragmatykiem, który uznał powszechne prawo wyborcze (wprowadzone w 1868 roku), przy czym należy
stwierdził, że sprawid, aby oni nas wybrali .
�� Rządzid muszą elity. Znany jest z takich powiedzeo, takich jak Gram doświadczenia jest wart więcej, niż tona teorii .
�� Wprowadził pewne obowiązki socjalne, które spadły na gminy obowiązek utrzymywania ubogich, troska o warunki
sanitarne.
�� Akceptował koniecznośd pewnych zmian, a także wolnośd jednostki, ale był bardzo sceptyczny, jeśli chodzi o naturę ludzką
to co wiemy, o ułomności natury ludzkiej nie jest uspokajające .
�� Krytykował i obawiał się demokracji o własności i podatkach nie mogą decydowad ci, co ich nie płacą i nie posiadają.
Największym niebezpieczeostwem demokracji jest to, że lokuje najwyższą władzę w rękach ludzi, którzy przez głód mogą byd
skłonieni do zła. Krytyka demokracji wiązała się z równością ludzi szczególnie egalitaryzm polityczny.
Postulat konserwatywnej rewolucji.
U początków XX w. pojawiła się krytyka demokracji weimarskiej stąd specyficzne pojęcie rewolucji konserwatywnej .
�� O. Spann głosił, że należy przywrócid w pewnym stopniu społeczeostwo stanowe.
�� Upominali się o obowiązki jednostki, a nie tylko jej prawa.
�� Postulowali silne paostwo.
Carl Schmitt mówił, że polityka nie polega na budowaniu równości, ale na rozróżnieniu wroga i przyjaciela. Schmitt dopuszczał w
ostatecznym rozrachunku wojnę. Tak naprawdę suwerenem jest ten, kto wyprowadza społeczeostwo z chaosu (np. poprzez wprowadzenie
stanu wyjątkowego).
Innym wielkim krytykiem demokracji, parlamentaryzmu i idei liberalnych był autor Zmierzchu Zachodu , który twierdził, iż należy
odrzucid dorobek Rewolucji Francuskiej, która zniszczyła tradycję, chrześcijaostwo.
�� Moeller von der Bruch marzył o III Rzeszy z cesarzem, silną władzą wykonawczą i ludziach żyjących w swoich stanach.
�� Irving Babbit krytykował humanitaryzm, któremu przeciwstawiał prawdziwy humanizm , kładący nacisk na duchowośd
człowieka i cnotę umiarkowania. W koncepcji społeczeostwa należy pamiętad o obowiązkach, a nie tylko jego prawa. Jest
kolejnym konserwatystą, który przytacza motyw grzechu pierworodnego.
24
�� T.S. Elliot poświęcił swoje pisanie elitaryzmowi. Jako całośd rządząca elita narodu powinna składad się z tych, których
pozycja została odziedziczona. W 1939 opublikował Ideę społeczeostwa chrześcijaoskiego , gdzie twierdził, że należy się
trzymad pewnych odwiecznych zasad. Postulował upowszechnienie dogmatu o grzechu pierworodnym.
�� Strauss - Prawo naturalne w świetle historii istnieją pewne zasady prawa natury. Zwraca uwagę na to, jak w historii
powracały idee prawa naturalnego.
�� Erich Voeglin w filozofii szuka się politycznego absolutu, ładu idealnego, ale ta rola przystoi tylko filozofom. Rozróżnił
wiedzę na ezoteryczną i nieezoteryczną.
Odnowienie konserwatyzmu jako filozofii najbardziej wyrazne było w USA. Russel Kurt - Umysł konserwatywny :
�� Popiera chrześcijaostwo i drobną, rodzinną własnośd.
�� Na południu konserwatyzm wiązał się z teorią, że pomimo zniesienia segregacji i równych praw, to jednak tradycje białych i
czarnych są inne.
�� Prawdziwy konserwatyzm kształtuje się na antypodach indywidualizmu, który jest tożsamy ze społecznym atawizmem.
�� Konserwatyzm jest równoznaczny ze wspólnotą i duchem. Istnieje pewien wzór stworzony przez Boga, i społeczeostwo
funkcjonuje zgodnie z tym wzorem.
�� Aprobata dla tradycji i przywództwa, sprzeciw wobec egalitaryzmowi, unifikacji. Konserwatyści mówiąc o prawie naturalnym
Michael Oakeshalt nowożytny racjonalizm, pochodzący od Kartezjusza pozbawia się doświadczeo. Wg konserwatysty istnieje wiedza
praktyczna, na której także trzeba bazowad. Racjonalizm prowadzi do ideologii, konserwatyzm to usposobienie. Ceni obyczaje jako element
tradycji. Polityka jest wysoko wyspecjalizowaną i abstrakcyjną dziedziną działalności społecznej. Wolnośd jednostki nie jest naturalnym
prawem człowieka, stanowi raczej sposób postępowania. Dwa modele paostwa: societas związek ludzi, których łączą wspólne cele; i
universitas związek ludzi, których nie łączą cele, ale wartości. Oakeshalt krytykował Margaret Thatcher za zbyt wielki liberalizm w
gospodarce. Większośd konserwatystów popiera własnośd prywatną, natomiast jednak w myśleniu konserwatywnym istnieje
przeświadczenie o naturalnym stanie nierówności społecznej, oraz obowiązkach płynących z własności. Jednostki przynależące do elity
muszą pamiętad o słabszych jednostkach.
Margaret Thatcher odnawiając konserwatyzm likwidowała jednocześnie pewne elementy symboliczne, które były niepraktyczne, albo
nieopłacalne. Zgoda na nierówności w dziedzinie edukacji, swoisty elitaryzm wiedzy.
Konserwatyzm polski
W Polsce konserwatyzm był dośd naturalny, jednak wobec braku paostwa polskiego pojawiał się problem utrzymanie status quo
oznaczało dalsze zniewolenie, podobny problem był z lojalnością wobec władzy. Najbardziej rozwinięty był konserwatyzm w Galicji, gdzie
istniała dośd duża autonomia. Stąd też konserwatyści dążyli do utrzymania tego, co jest. Krytyków Powstania Styczniowego nazywano
Staoczykami (Józef Szulski, Paweł Kozmian Popiel, Antonii Zygmunt Hertz).
�� Poszanowanie własności prywatnej skooczyła się przecież epoka przeobrażeo uwłaszczeniowych;
�� Krytyka demokracji i socjalizmu
�� Podkreślali rolę ziemiaostwa szlachta jest historyczną alfą i omegą narodu . Stanowi właściwy stan wolny obywateli,
poczuwający się do obrony kraju.
Henryk hrabia Rzewuski podkreślał, że społeczeostwo było organiczną całością człowiek rodzi się, wzrasta i umiera.
�� Duszą, która go podtrzymuje jest duch narodu.
�� Mądrośd ludzka jest głupstwem, trzeba trzymad się Najwyższego.
�� Rzewuski potępiał wszystkie powstania.
Pod koniec życia został carskim urzędnikiem.
W okresie międzywojennym konserwatyzm był słaby. Brak było wyrazicieli myśli konserwatywnej.
Socjalizm
Fran.: sociale łączyd, zbliżad. Powstał w XIX w., chod oczywiście wzorców poszukiwano wcześniej chodby w osobie Thomasa
Moore a. Dla socjalistów najważniejszym problemem był dostęp do dóbr sprawiedliwośd rozdzielcza. Socjalizm jako ustrój
sprawiedliwego, równego dostępu do dóbr. Najważniejszym elementem jest więc sprawiedliwośd (pojawiająca się już u Platona), chod
oprócz tego pojawiały się zagadnienia wizji historii.
Socjalizm a komunizm
W XIX w. komunizm był raczej kojarzony z ustrojem agrarnym. W pózniejszym okresie komunizm miał oznaczad prawdziwe i pełne
społeczeostwo socjalistyczne z obfitością dóbr przemysłowych. Rozróżnienie na socjalistów i komunistów nastąpiło za sprawą Lenina i
25
rozbicia partii na socjalistyczne i komunistyczne (KomIntern). Komunizm pózniej oznaczał ustrój z dyktaturą partii komunistycznej
leninowskiej.
Początki socjalizmu
O socjalizmie w pierwszej połowie XIX w. Marks pisał, że są utopijni, w przeciwieostwie do socjalizmu naukowego. Socjaliści zwracali
uwagę na fakt, że zniesienie poddaostwa i wolnośd osobista nie znosi problemów społecznych wykorzystywania proletariatu, przemian
obyczajowych, takich jak krzewienia pijaostwa.
Saint-Simon, Fourier, Owen nazywani przez Marksa protoplastami socjalizmu, reagującymi na XIX-wieczny kapitalizm, kiedy
pracowano 16 godzin na dobę, zatrudniano do ciężkich zawodów dzieci i kobiety, a robotnicy nie mieli prawa zrzeszania.
Saint-Simon był prekursorem idei jednego ładu i jednego rządu. Nowe chrześcijaostwo , Katechizm industrialistów zwracał uwagę
na na nierówności w redystrybucji dóbr. Epoka jemu współczesna jest epoką przejściową do nowego ustroju industrialnego.
�� Podkreślał, że są klasy, które produkują, klasy, które wytwarzają (piekarze, rzemieślnicy, zegarmistrze); są też klasy całkowicie
bezproduktywne.
�� Nowy świat miał byd oparty na pracy ludzkiej i udziale w dobrach w myśl zasady każdemu według jego pracy .
�� Praca jest zródłem wszystkich cnót, w najwyższej cenie powinna byd praca najbardziej użyteczna. Klasa industrialna będzie
zyskiwała na znaczeniu.
�� Zapowiadał zniesienie dziedziczenia własności.
�� Uważał, że w parlamencie powinny istnied izba twórcza, izba ocen i izba wykonawcza.
�� Oświecone społeczeostwo nie potrzebuje władzy, a wyłącznie administracji.
�� Społeczeostwo będzie zbudowane na zasadzie całkowitej równości. Saint-Simon był przekonany, że lud tego ustroju nie jest w
stanie zorganizowad, jest to misja inteligencji.
Uczniowie Saint-Simona byli propagatorami postępu technicznego, który ma sprawid, że ludziom będzie się żyło lepiej.
Robert Owen (zm. 1858) powinien powstad pieniądz pracy, który dokładnie odzwierciedla czas i wkład pracy. Młode pokolenie należy
wychowywad w kulcie pracy. Sam Owen był bogatym kapitalistą, który mocno zaangażował się w działania polepszające los proletariatu.
Zwalczał pijaostwo, które przyczynia się walnie do degeneracji.
Charles Fourier idea socjalizmu przyszła mu do głowy, gdy pojechał do Lyonu i jedząc jabłko na deser zauważył, że jedno jabłko
kosztuje tyle, ile gdzie indziej 100 kg. Stąd jego oburzenie na pośredników należy przejśd do bezpośredniej konsumpcji i produkcji
zbiorowej. Wymyślił system falang zrzeszenia osób dobranych pod względem płci, charakteru, temperamentu, wieku, itd. Zamieszkiwali
wielki budynek (falanster) i pracowali na polach, sadach, warzywnikach i byliby całkowicie samowystarczalni. Pracowaliby metodą
motylkową skoro człowiek nudzi się pracując przy jednym stanowisku, powinien więc je regularnie zmieniad.
Fourier twierdził, że należy wytłumaczyd najmożniejszym, iż jest to stan pożądany. Nie wiemy co stało się z falansterem, stworzonym
przez uczniów Fouriera.
Wykład 9
14 kwietnia 2010
Karol Marks
Emocjonalnie lub filozoficznie reagował na niesprawiedliwości kapitalizmu. Ponadto, jako uczeo Hegla wymyślił nową filozofię
dziejów. W przeciwieostwie jednak do niego nie był idealistą, ale materialistą.
Wyszedł z założenia, że cechą gatunku ludzkiego jest zdolnośd do stałego przetwarzania przyrody. Praca człowieka jest o tyle
specyficzna, że przekształca przyrodę w sposób twórczy, nie tylko dla zaspokojenia potrzeb biologicznych. Pracujemy nie tylko dlatego, aby
przeżyd fizycznie; najlepiej pracujemy właśnie wtedy, gdy pracujemy w oderwaniu od potrzeb fizycznych. Praca, która jest rzeczą ludzką, w
wyniku stosunków społecznych stała się człowiekowi obca. Zjawisko wyobcowania (alienacji) pracy Marks uważa za podstawowy fenomen
kondycji ludzkiej zwłaszcza w kapitalizmie. Wynika to z 3 elementów:
�� Praca stała się towarem sprzedawanym na rynku
�� Człowiek wytwarzający nie włada produktem swojej pracy produkt pracy jest mu odbierany
�� Im bardziej rośnie wydajnośd pracy, tym mniej jest ona warta deprecjacja pracy
26
Wskazywał też na fizyczne umęczenie pracą. Od opisu fenomenu alienacji pracy, Marks przechodzi do ogólnej teorii zafałszowania
stosunków społecznych: wszystko staje się nienaturalne. Ludzkie stosunki są zafałszowane przez stosunki pieniężne (np. rodzina, która nie
powstaje z miłości, ale jako przedsiębiorstwo). Aby ludzie stali się na powrót ludzmi należy znieśd prywatną własnośd środków produkcji.
Stąd założenie każdemu wg pracy praca jako miernik wartości człowieka.
Marks uważał, że odkrył prawa historyczne, i uznał, że wynika z nich nieuchronnie koniecznośd nastania systemu socjalistycznego.
Pracował nad teorią rozwoju dziejów, w której stwierdził, że to nie idea socjalizmu spowoduje, że socjalizm nastanie, ale rzeczywistośd
materialna determinując kierunek rozwoju dziejów sposób w jaki ludzie produkują, dystrybuują i konsumują produkty. Właśnie te
materialne czynniki determinują kształt kultury i polityki.
Przeprowadził następującą periodyzację dziejów:
�� Paostwo niewolnicze
�� Paostwo feudalne
�� Paostwo kapitalistyczne
Twierdził, że kapitaliści wzbogacają się na wyzysku robotników płaca robotników nie odpowiada wartości ich pracy, ale służy jedynie
ich fizycznej reprodukcji. Marks uważał, że istnieje obiektywna wartośd pracy, którą zdefiniował (dzisiaj uważa się, że jedyny sposób
obliczania tej wartości to gra podaży i popytu).
Marks uważał, że robotnicy muszą w pewnym momencie nabrad świadomości klasowej. W ten sposób proletariat ostatecznie zrozumie,
że nie zmieni kapitalizmu od środka, tylko musi przejąd władzę i znieśd prywatną własnośd środków produkcji. Każde paostwo jest
zdominowane przez klasę, prawo w tym paostwie wyraża wolę klasy panującej podniesionej do rangi ustawy początkowo właściciele
niewolników przeciw niewolnikom, potem właściciele ziemscy przeciw chłopom. Paostwo utrwala stosunki własnościowe i wprowadza
ochronę właścicieli. Stąd też proletariat po przejęciu władzy musi znacjonalizowad własnośd prywatną, znieśd prawo dziedziczenia, zespolid
rolnictwo i przemysł, wprowadzid progresję podatków.
Prędzej czy pózniej kapitalizm musi nieuchronnie upaśd np. z powodu nadprodukcji. Konieczna jest gospodarka planowa, aby
wyeliminowad tego rodzaju zjawiska. Pokazując nieuchronnośd naukową jakiegoś zjawiska, łatwo dojśd było do wniosku, że jest ono
również moralnie dobre. Wytrąca to moralne argumenty przeciwnikom, stawiając ich na straconej pozycji. Marks uważał, że świadomośd
położenia klasowego jest funkcją ekonomicznego rozwoju. Warunkiem więc przekształceo jest dojście do stadium dojrzałego kapitalizmu,
który następnie musi upaśd w wyniku rewolucji światowej. Marks nie wyobrażał sobie rewolucji w Rosji, która była przecież krajem
feudalnym. Rozwój kapitalizmu ma polegad na eliminacji klasy producentów bezpośrednich jak szewca, który samodzielnie szyje buty
nie jest ani proletariuszem, bo sam pracuje, ani kapitalistą, bo nikogo nie zatrudnia. Marks uważa, że ta grupa zaniknie w kapitalizmie.
Na podstawie teorii Marksa wyrosła cała ideologia socjaldemokratyczna, socjalistyczna, itd. Pod koniec wieku XIX socjaliści uważali, że
kapitalizm musi upaśd, należy przygotowad do tego faktu proletariat, a ze względu na marksistowski materializm był ateistą.
II międzynarodówka (1889) debaty toczące się między marksistami doprowadziły do ostrego podziału socjalizmu na nurt
demokratyczny i nurt komunistyczny. Do tego czasu nigdzie nie doszło do żadnej rewolucji proletariackiej. Pojawił się nurt przez
przeciwników nazywany rewizjonizmem i opierał się na poszukiwaniu przyczyn braku tej rewolucji czyżby Marks zle zdiagnozował i
przepowiedział los kapitalizmu. Edward Bernstein dał inne rozumienie socjalizmu i uznał, że Marks się myli.
Edward Bernstein
Bernstein żył w czasach postępu demokracji wchodziło powszechne prawo wyborcze. Partie socjalistyczne stały się legalne. Socjaliści
weszli do parlamentu niemieckiego. Bernstein stwierdził, że struktura społeczna nijak się ma do tego, co opisywał i przepowiadał Marks.
Zauważył też, że wcale nie przybywa proletariatu klasycznej siły roboczej sprzedającej pracę. Coraz więcej zatrudnionych wykonuje
pracę urzędników lub funkcje nadzorcze w przedsiębiorstwach. Pojawił się realny wzrost płac robotników a więc płaca w coraz większym
stopniu pozwala na więcej niż tylko fizyczną reprodukcję robotników. Podnosił się standard życia wyposażenie mieszkao, nowoczesne
paostwa wprowadzają przymus edukacyjny, itd.
Pojawiają się też elementy wspólnej własności kanalizacja, drogi, szkolnictwo itd. Bernstein wskazał na silny ruch spółdzielczy zysk
dzielił się między problemu, a więc wyeliminowany został problem wyzysku.
Stąd wnioski: cel jest niczym ruch jest wszystkim. Celem jest socjalizm, ale najważniejsza jest walka o reformy. Bernstein uważał, że
ponieważ katastrofa ekonomiczna nie nastąpi, a struktura społeczeostwa jest bardziej skomplikowana, to chod socjalizm nastanie, należy
dążyd do niego w drodze reform, a nie rewolucji. Stanowczo odrzucał ideę dyktatury proletariatu, uważał, że będzie to albo zwykły slogan,
albo nastąpi dyktatura w sensie dosłownym likwidacja demokracji. Dyktatura klasowa jest przejawem niższej kultury. Należy budowad
nowy ustrój w taki sposób, aby zachowad pozytywne owoce rewolucji burżuazyjnej.
Bernstein uznał, że przesłanki Marksa nie sprawdziły, a skoro tak, to musi istnied inna metoda dochodzenia do socjalizmu jako
sprawiedliwego ustroju społecznego. Zasady socjalizmu i zadania socjaldemokracji tezy zawarte w tej książce zyskały poparcie
27
większości socjaldemokratów europejskich, jak SFIO we Francji. W obronie pewnych praw osobistych zbliżyli się poniekąd do socjalnych
liberałów.
Lenin
Głównym oponentem Bernsteina stał się Lenin. W 1902 nastąpił podział na socjaldemokratów i komunistów. Lenin należał do tych
drugich. Lenin odpowiedział wielką krytyką na dzieło Bernsteina. Zachodnim socjaldemokratom zarzucał rewizjonizm. Przedstawił swoją
wersję marksizmu.
Marksa należy odczytad w odpowiedni sposób: najważniejszym elementem doktryny jest teoria partii proletariackiej, teoria rewolucji i
teoria imperializmu, które posłużyły mu do uzasadnienia, że rewolucja i dyktatura są konieczne. Proletariat nigdy nie nabierze świadomości,
że musi objąd władzę. Władzę proletariatu należy narzucid z zewnątrz muszą to zrobid marksiści uświadamiający proletariuszom ich
interesy. Teoria partii proletariackiej przetrwa aż do kooca komunizmu proletariat nie może obiektywnie mied świadomości swoich
interesów, dlatego partia proletariacka ma prawo zduszad protesty robotników.
Marks nie dostrzegł nowej roli paostwa w kapitalizmie paostwo zdaniem Lenina stało się aktywnym uczestnikiem gry rynkowej
zdobywa rynki zbytu, paostwo samo jest kapitalistą, pod kontrolą paostwa są banki. Przez to, że paostwo ma kontrolę tych elementów, to
wystarczy zdobyd władzę w paostwie, aby kontrolowad te elementy. Stąd też recepta na rewolucję jest prosta panowanie nad
administracją oznacza kontrolę nad systemem społecznym, do czego wystarczy drobny pucz.
Rewolucja:
�� Lenin uważał, że rewolucja nie nastąpi tylko w interesie proletariatu, ale też innych grup społecznych, w szczególności
chłopów stąd ideologia sojuszu robotniczo-chłopskiego.
�� Po drugie należy wykorzystad nastroje anty-wojenne. W Rosji proletariatu było bardzo niewiele był to kraj rolniczy. Należy
zdobyd władzę, aby to zrobid trzeba zagospodarowad wszystkie zródła niezadowolenia.
�� Prawo narodów do samostanowienia o ile taka jest wola proletariatu. Jeżeli więc Gruzini się samostanowili, to należy
stłumid takie dążenia.
�� Nie można zrezygnowad z dyktatury i nie proletariatu, ale partii proletariackiej.
Bernstein uważał, że Lenin nie zrobił żadnej rewolucji, tylko pucz. Dlaczego robotnicy nie mogą wybrad swobodnie swoich
przedstawicieli do parlamentu.
Lenin wezwał wszystkich socjalistów zachodnich, aby przyłączyli się do prawdziwego ruchu marksistowskiego. Na zachodzie powstawały
partie komunistyczne: we Włoszech, we Francji, w Niemczech celem było szerzenie komunizmu na całą Europę.
Rewolucja w Chinach była mieszaniną stalinizmu, elementów marksizmu i tradycji lokalnej tutaj wyłącznie odwoływano się do ruchu
chłopskiego: rewolucja przychodzi ze wsi do miast . Systemy komunistyczne wypaczały się w kierunku ustrojów totalitarnych, łącznie z
gotowością do poświęcania całych generacji w celu dążenia do świetlanego społeczeostwa. Cele, które stawiali komuniści (jak
modernizacja) zyskiwały pewne poparcie społeczne, ale środki zastosowane przez nich były dramatyczne.
Nie jest tak, że jedyną lewicą byli komuniści, jednak istniał ruch socjalistyczny, zwalczany przez różnego rodzaju odmiany faszyzmu.
Należy pamiętad o tym, że socjaliści i komuniści byli wrogami komuniści do pewnego momentu szli razem z faszystami, aby zniszczyd
socjalistów.
W 1951 socjaliści założyli międzynarodówkę socjalistyczną we Frankfurcie nad Menem, gdzie ogłoszono jej program, sprowadzający się
do hasła, iż nie ma socjalizmu bez demokracji lewica przyznała się do wartości liberalnej, potępiała komunizm, który przywłaszczył sobie
nazwę socjalizmu. Paostwo miało kontrolowad zwłaszcza wielką własnośd - monopole i gospodarcze jednak wyrzeknie się programu
nacjonalizacji całej gospodarki. Socjaliści odrzucili socjalizm jako podstawę światopoglądową, gdzie indziej szukali podstaw
światopoglądowych. Był to ostateczny rozłam z komunizmem. Partie socjaldemokratyczne w Europie Zachodniej stały się normalnym
elementem krajobrazu, jak SPD, Labour Party, itd.
Komuniści zachodni dopiero w czasach tzw. doktryny eurokomunizmu (połowa lat 70.), w pierwszych wyborach do Parlamentu
Europejskiego ogłosili, że będą trzymali się demokratycznych zasad, wyrzekną się dyktatury. Wykreślili też punkt, że partia radziecka jest
przewodną siłą ruchu komunistycznego.
Anarchizm
Anarchiści byli zawsze uważani za częśd ruchu socjalistycznego. Jednak ich głównym postulatu było zniesienie paostwa, które jest
głównym zródłem zła w życiu społecznym. Fenomenem władzy jest przemoc. Anarchiści odwoływali się do starożytnych cyników.
Prekursorem tego ruchu był William Godwin (zm. 1838), należał do grupy buntowników angielskich. Postulował zniesienie kary śmierci i
w ogóle systemu kar, które należy zastąpid systemem wychowawczym. Znieśd należy też przymus paostwa. Kwestionował sensownośd
instytucji małżeostwa. Wszystkie funkcje powinny byd sprawowane przez najniższy szczebel administracji a więc przez parafie.
28
Stirner filozof, który napisał Własnośd . Człowiek jest jedynym światem dla siebie. Paostwo wiązało się dla niego wyłącznie z
przemocą i złem. Anarchiści istniejący do dzisiaj maja różne pomysły na organizację społeczeostwa. Do nich należeli:
�� Anarchoindywidualiści Proudhon (zm. 1865) krytyka paostwa i antyetatyzm. Byd rządzonym to byd obserwowanym,
szpiegowanym, nastawianym, podporządkowanym ustawom, indoktrynowanym, szacowanym, ocynowanym, cenzurowanym,
poddawanym rozkazom ludzi, którzy nie mają ani prawa, ani cnót obywatelskich. Jego zdaniem władza wynika albo z
urodzenia, albo z podboju. yródła władzy wynikają z własności, którą posiada dana grupa społeczna. Co to jest własnośd?
Własnośd to kradzież . Najczęściej wielka własnośd jest wynikiem użycia siły. Uważał, że każdy człowiek powinien pracowad
na własną rękę, ludzie powinni wzajemnie świadczyd sobie usługi. Pieniądz fałszuje tę wymianę. Zasadą, na której ta wymiana
ma się opierad jest wzajemnośd. Wymaga ona adekwatności i dobrowolności. Gwarantuje ją tylko niewielka własnośd. Pewne
echo tych poglądów można odnalezd w bankach czasu i bezpośredniej wymiany usług . Tworzy się je, aby paostwo na tym
nie zarabiało.
�� Anarchokolektywizm Michaił Bakunin stał na czele Międzynarodowego Aliansu Demokracji Socjalistycznej. W 1873 roku
zostali wykluczeni z Międzynarodówki. Bakunin był przeciwnikiem Marksa uważał, że z definicji każde paostwo jest
przemocą, stąd nie może istnied demokratyczne paostwo robotnicze. Żadne paostwo, nawet najbardziej demokratyczne,
chodby to była najbardziej ludowa republika, nie będzie w stanie dad ludowi tego, co mu potrzebne. Każde paostwo, nawet
pseudo-ludowe w istocie swej jest aparatem kierującym odgórnie aparatem, w rękach mniejszości, która rzekomo lepiej
rozumie potrzeby ludu niż sam lud. Bakunin uważał, że paostwo należy zburzyd wzywał do czynu, anarchiści muszą
zorganizowad wybuch mas podsycając nienawiśd do paostwa. Anarchizm, kolektywizm, ateizm. Bakunin przewidywał, że
produkcja będzie odbywała się w kolektywach powstaną grupy, które będą je realizowały i rozdzielały efekty pracy.
�� Anarchokomunizm książę Piotr Kropotkin wierzył w dobrod natury ludzkiej. Krytykował społeczny darwinizm, motorem
rozwoju nie jest walka o byt, ale pomoc wzajemna. Stadia rozwoju historycznego dzielą się na: 1) stadium dzikości, gdzie ludzi
łączy wspólne pochodzenie; 2) stadium barbarzyostwa wspólne miejsce zamieszkania; 3) stadium miejskie wspólnota
mieszkaoców, zniszczona przez burżuazję. Nastąpi punkt, w którym wszystkie ludowe masy wystąpią, od czego zawali się
paostwo i powstaną kolektywne wspólnoty.
�� Anarchosyndykalizm Sorel (zm. 1922) w 1908 roku w pracy Rozważania o przemocy , która wpłynęła nie tylko na
niektóre części ruchu robotniczego, ale także na włoski faszyzm. Sorel uważał, że Marks podszedł do problemu w sensie
obiektywnych prawideł rozwoju, a zapomniał o ludzkiej woli trzeba działad, a nie czekad na historię. Odwoływał się do
pomysłu strajku powszechnego; to sam proletariat powinien zacząd działad, nie oglądając się na inteligencję. Paostwo należy
zniszczyd, które w funkcji administracji powinno zostad zastąpione przez syndykaty związki zawodowe.
Anarchizm był szczególnie silny w Hiszpanii m.in. w Katalonii. Cechą anarchizmu jest krytyka paostwa, uznanie istnienia naturalnego
porządku i nieograniczona wolnośd gospodarcza. Symbolem rządu jest pałka, pistolet, kajdanki i więzienie. Istnieli anarchiści pokojowcy
jak Gandhi z ideą pasywnego oporu.
David Thoreau żyjący w XIX w., odmawiał posłuszeostwa paostwu, m.in. nie płacąc podatku, za co został uwięziony. Chciał udowodnid,
że można żyd poza cywilizacją. Społeczeostwo, a zwłaszcza paostwo nas zniewala, niszcząc naturalne więzi społeczne. Anarchiści uważali, że
należy zburzyd paostwo także używając przemocy zabijając głowy paostwa. Ofiarą zamachu padali król Włoch, cesarzowa Elżbieta, car
Aleksander. Anarchizm na ogół łączy się z postulatami lewicowymi.
Wykład 10
21 kwietnia 2010
Nauczanie społeczne Kościoła
Kościół wykluczał pozycję władcy jako Boga Bóg jest jeden. Sytuacja Kościoła jako podmiotu prawa międzynarodowego zawsze
sprzyjała szerzeniu nauki społecznej Kościoła. W kształcie, który odnosi się do problemów sprawiedliwości społecznej, dobrego urządzenia
społeczeostwa nauczanie to narodziło się w koocu XVIII w.
�� Do upadku systemu feudalnego Kościół i hierarchia byli również feudałami. Paostwo kościelne, które zlikwidował Napoleon,
ale zostało przywrócone przez Kongres Wiedeoski było terytorium, w którym władza papieża nie rozciągała się tylko na
ziemię, ale także na ludnośd. Prawo kanoniczne było także obowiązującym prawem paostwowym. Paostwo kościelne było
stale zagrożone ze strony tendencji zjednoczeniowych Włoch.
�� Papieże w wydawanych dokumentach potępiali rewolucję, wolnośd słowa i prawa człowieka. Szczególnie Grzegorz XVIII
potępiał wszelkie przejawy buntu wobec władzy paostwowej. Chociaż papież nie przystąpił do Świętego Przymierza, to jednak
potępiał powstanie Polaków (patrz: Kordian Słowackiego).
29
�� Był taki moment, w którym wydawało się, że papież poprze Włochów Pius IX, gdy został wybrany w 1848 roku. Powstał
pomysł konfederacji na terenie Włoch, na której czele miał stad papież. Papież w tym momencie oktrojował konstytucję dla
swoich terenów, powołał rząd z ministrami. Gdy do Rzymu wkroczyli Garibaldi i republikanie doszło do stard mieli oni
demokratyczną wizję paostwa. Papież wycofał się z pomysłów konfederacyjnych.
o Wydał encyklikę Z wielką troską& w której potępił wszystkie wydarzenia związane z dążeniem ludów do
wyzwolenia. Załączył do niej Syllabus Wykaz błędów. Katolik, który wyznawał poglądy w nim zamieszczone miał
byd ekskomunikowany.
o Wśród błędów był racjonalizm; pogląd, iż człowiek może swobodnie wybrad religię; pogląd, iż biskup rzymski
powinien dostosowad do postępu współczesnej cywilizacji; pogląd, iż można zrezygnowad z pozycji katolicyzmu jako
jedynej religii w paostwie.
o Gdy wybuchła wojna francusko-pruska w 1870 r. Włosi szybko zajęli Rzym, papież wycofał się zajął Watykan,
zastosował ekskomunikę wobec władz włoskich, wydał zakaz udziału w wyborach przez katolików i stał się
więzniem Watykanu . Zanim nastąpiło zjednoczenie papieże byli przeciwni także zewnętrznym przejawom
nowoczesności, jak kolej żelazna, oświetlenie ulic, itd. Status prawny Watykanu pozostał nieuregulowany prawnie
do czasów Mussoliniego.
�� 1878 zaczął się pontyfikat Leona XIII. Kościół przestał byd władcą ziemskim w tradycyjnym znaczeniu. Został więc
uwolniony od własnych interesów . Leon XIII był papieżem z zewnątrz , obserwował procesy społeczne w Europie. Zdawał
sobie sprawę, że nie jest już problemem władza absolutna. Był świadkiem takich zjawisk, jak komuna paryska, miał okazję
obserwowad rosnący w siłę ruch robotniczy hasłem drugiej połowy XIX w. był socjalizm, organizacje partyjne, wybory to
uświadomiło, że należy zmienid język.
o Leon XIII miał wielkie zasługi dla odrodzenia tomizmu. Św. Tomasz z Akwinu także zresztą działał w momencie zmian
społecznych. Leon XIII pogodził Kościół chod bez entuzjazmu z laicyzmem paostwa. Kościół nie uznawał faktu, iż
lud jest suwerenem, społeczeostwo potrzebuje władzy na czele w przeciwieostwie rozpadłaby się i nie osiągnęła
celu. Wybór jednak tych, którzy mają rządzid paostwem może w pewnych wypadkach zostad powierzony ludowi.
Demokracja nie jest więc rażąco sprzeczna z doktryną katolicką.
o Kościół nie może uznad równości wszystkich religii, naturalne jest też, że katolicyzmowi należy się pierwsze miejsce
wśród wszystkich wyznao, jednak aby uniknąd większego zła można się pogodzid z takim stanem rzeczy.
o Rerum novarum (1891) początek wyrazistego nauczania społecznego Kościoła. Encyklika ta zawiera pewną
diagnozę społeczną.
ż� Opis kapitalizmu: z jednej strony istnieją bogaci właściciele, a z drugiej proletariusze. Należy zwrócid
uwagę na sytuację proletariatu i przyjśd im z pomocą, ponieważ częśd z nich znajduje się w stanie
niezasłużonej niedoli. Dawniej istniały takie instytucje, jak cechy, a w chwili obecnej religia nie ma takiego
wpływu. Bogacze nałożyli jarzmo prawie niewolnicze niezmiernej liczbie proletariuszy .
ż� Wyjściem z tej sytuacji nie jest socjalizm. Definiuje go papież następująco: zniesienie własności prywatnej
i ustanowienie własności wspólnej. Papież przystępuje do krytyki tych argumentów:
�� Staje w obronie własności prywatnej przeciw własności wspólnej. Własnośd wspólna jest
niezgodna z prawem bożym, naturalnym. Człowiek nie jest zwierzęciem, ma inne potrzeby, niż
tylko jedzenie, schronienie itd. Zdolnośd myślenia uszlachetnia człowieka i ona pozwala czynid z
rzeczy użytek wg własnej woli.
�� Własnośd prywatna jest podstawą wolności jednostki, jest też podstawą utrzymania rodziny.
�� Krytyka programu społeczeostwa bezklasowego. Leon XIII uważa, że istnienie klas społecznych
jest naturalne i zgodne z prawem bożym. Społeczeostwo jest i będzie zróżnicowane, jest to
konieczne do wzajemnego zaspokajania potrzeb. Bóg nie stworzył ludzi równymi mają oni
przecież różne cechy, jak pracowitośd, zdolnośd, itd.
�� Papież podkreślał koniecznośd współpracy klas muszą one się uzupełniad i współdziaład dla
dobra wspólnego. Istnienie klas nie oznacza konieczności walki między nimi. Każda klasa musi
spełniad swoje obowiązki:
o obowiązkiem pracowników jest uczciwa praca nie wolno im więc szkodzid
właścicielom;
o obowiązkiem pracodawców jest z drugiej strony uczciwa zapłata, która nie tylko
pozwala reprodukcję, ale także pozwala na odpoczynek i zaspokojenie swoich potrzeb
religijnych. Pracodawca musi się troszczyd też o wypłacenie pensji w terminie.
�� Obowiązki klas są dopełniane przez obowiązki paostwa (Kościół nigdy nie był zwolennikiem
paostwa jako stróża nocnego). Do obowiązków tych należy dążenie do dobra wspólnego, opiekę
30
nad ubogimi, którzy stanowią na równi z bogatymi częśd organizmu paostwowego; ochrona
własności prywatnej, pracy, kobiety i dziecka.
�� Powszechne uwłaszczenie mas polegad miało na zachęcaniu robotników do oszczędzania.
�� Leon XIII zezwolił i zachęcał do tworzenia partii politycznych. Uznał prawo robotników do
organizowania się wtedy pojawiły się chrześcijaoskie związki zawodowe.
W Rerum Novarum brak było postulatów rewolucyjnych. Leon XIII otworzył przestrzenie wewnątrz teologicznej
debaty.
�� Następca Leona XIII Pius X nie wydał żadnej encykliki społecznej, jego rola sprowadziła się do zaostrzenia dyscypliny. Benedykt
XV skupił się na pracy organizacyjnej, jego pontyfikat przypadł na lata I Wojny Światowej.
�� Pius XI Quadragesimo Anno (1931). Pontyfikat w czasie rządów Mussoliniego. W 1929 powstały faszystowskie korporacje
zrzeszenia paostwowe. Miało to na celu poddaniu zarówno pracowników, jak i pracodawców kontroli.
o Kościół skrytykował wszelki socjalizm i interwencjonizm: właściciel ma prawo czynid wszystko ze swoją władzą.
Papież zachęcał też, aby pracowników dopuszczad do zysków przedsiębiorstwa nie może się to jednak odbywad
kosztem strat i zniszczenia miejsc pracy przyszłych pokoleo.
o Zasada subsydiarności (pomocniczości) paostwo nie może pozbawiad rodzin, mniejszych stowarzyszeo i innych
organizacji samodzielności i wolności do działania. Paostwo powinno pomagad tylko wtedy, gdy słabsze organizacje
nie mogą dad sobie rady samodzielnie. Tylko potężne organizacje mogą sprostad pewnym zadaniom, jednak to, co
jednostka może własnymi siłami zdziaład, tego nie można jej odbierad. Podobnie nie należy odbierad mniejszym
społecznościom ich zadao. Co można zrobid więc bez pomocy paostwo, to należy zostawid obywatelom.
ż� Zasada subsydiarności stała się jedną z podstaw dzisiejszej Unii Europejskiej.
o Papież miał swoją wizję korporacji: powinny powstawad zrzeszenia łączące pracowników i pracodawców, będące
miejscem szlachetnego sporu .
o Stosunek do ideologii nazistowskiej i faszystowskiej.
ż� Właśnie za pontyfikatu Piusa XI w 1929 zawarto Traktaty Lateraoskie, gdzie uregulowano status prawny
Watykanu. Kościół uzyskał odszkodowanie za utracone ziemie; zawarto też korzystny dla Kościoła
konkordat: zwolnienie od podatku, obowiązkowa nauka religii katolickiej w szkołach włoskich,
małżeostwo oparte na prawie kanonicznym.
ż� Pius XI zawarł w 1934 roku z konkordat z Hitlerem. Miał na celu ratowad kościoły katolickie będące w
mniejszości.
ż� Papież wydał encyklikę Z bolącą troską& (1937) o położeniu Kościoła katolickiego w Rzeszy
Niemieckiej. Wyjaśniała przyczyny zawarcia konkordatu, ale także dawała odpór ideologii nazistowskiej.
�� Papież potępił twierdzenie o Bogu narodowym i religii narodowej. Przeciwstawił się
rasistowskiemu pojmowaniu chrześcijaostwa, jako religii możliwej do pogodzenia z nazizmem i
rasizmem.
�� Papież walczył o utrzymanie samodzielności rodziny i praw rodziców w III Rzeszy przecież
paostwo rościło sobie prawa do wychowywania młodych Niemców.
�� Nie można stawiad paostwa na ołtarzu zamiast Boga, jest to świętokradztwo.
�� Pius XII (pontyfikat w trakcie wojny, aż do lat 50. XX w.) papież budzący wiele kontrowersji ze względu na jego postawę w
kwestii Holocaustu w trakcie wojny. Pius XII nie wydał w trakcie wojny żadnej encykliki dotyczącej prześladowania Żydów.
Obroocy papieża twierdzą, że jego powściągliwośd wynikała z obaw o sytuację katolików żyjących na ziemiach pod kontrolą
nazistów.
o W swoim przemówieniu z 1942 zauważył koniecznośd powstania nowego ładu w Europie: zwalczanie przez paostwo
niepewnośd bytu, ochronę wolności człowieka, prawa do pracy, używania dóbr doczesnych z zachowaniem
obowiązków z tego wynikających itd.
�� Jan XXIII papież, który zwołał Sobór Watykaoski II 1961-1965. Papież ogłosił dogmat o nieomylności papieża, co wywołało
zawód liberałów. Ponadto opór protestantów wywołało ogłoszenia dogmatu o niepokalanym poczęciu Maryi.
o Sobór Watykaoski II był wielkim wydarzeniem. Obecnie jest przedmiotem dyskusji, w których często pojawiają się
krytyczne głosy.
ż� Sobór obradował w szczególnym okresie: w latach 60. szereg paostw dotychczas będących koloniami
uzyskało niepodległośd. Kościół był kojarzony z kolonizatorami. Z drugiej strony na wschodzie trwał
komunizm Kościół więc musiał odnieśd się w jakiś sposób do tego stanu rzeczy.
ż� Reforma liturgii - w czasie Soboru Watykaoskiego II odstąpiono od łacioskiej liturgii na rzecz języków
narodowych.
ż� Ekumenizm zbliżenie wszystkich wyznao chrześcijaoskich. Pewne zmiany w prawie kanonicznym nie
powtarza się np. chrztu w przypadku zmiany innego wyznania chrześcijaoskiego na katolickie.
31
ż� Zmiana stosunku do religii niechrześcijaoskich deklaracja Nostra aetate o stanowisku wobec Żydów:
Chrystus umarł na krzyżu z powodu grzechów wszystkich ludzi, a nie z powodu Żydów. Potępienie
katolickiego antysemityzmu.
ż� W Soborze uczestniczyli także świeccy: akademicy, filozofowie katoliccy. Po raz pierwszy otwarto też
obrady Soboru dla mediów.
o Konstytucja soborowa O Kościele w świecie współczesnym sygnowana przez nowego papieża Pawła VI. Cytowano
w niej często encyklikę Jana XXIII Pacem in Terris (1963). Papież adresuje swoje nauczanie społeczne do
wszystkich ludzi dobrej woli .
ż� Encyklika wymienia prawa człowieka, powołując się na świecki dokument! Deklarację Praw Człowieka
ONZ:
�� prawo do życia i do godnego poziomu życia;
�� prawo zabezpieczenia społecznego w wypadku choroby i niezdolności do pracy;
�� prawo do korzystania z wartości kulturalnych i moralnych;
�� do wyboru stanu i sposobu życia rodzinnego;
�� prawo do zajmowania się działalnością gospodarczą;
�� prawo do posiadania na własnośd dóbr, lub środków do ich wytwarzania;
�� z własnością prywatną wiążą się jednak obowiązki;
�� prawa do ochrony swoich praw;
�� prawo do emigracji i imigracji.
ż� Częśd poświęcona władzy politycznej: zasada suwerenności ludu, jeśli miałaby byd rozumiana w ten
sposób, że zródłem praw jest prawo ustanowione przez ludzi jest nie do przyjęcia. Musi się to odbywad w
ramach prawa naturalnego.
ż� Stosunki między paostwami i narodami.
ż� Zasada pomocniczości w stosunkach między władzą publiczną i obywatelami.
o Konstytucja Gaudium et spes
ż� Określenie relacji między Kościołem i paostwem: Kościół nie wiąże się z żadną wspólnotą polityczną.
Kościół jest gotów zrezygnowad ze swoich przywilejów, jeśli miałoby to dad świadectwo prawdzie.
ż� Kościół wzywa katolików do udziału w życiu politycznym dla załatwiania spraw ziemskich. Współpraca
katolików z władzami zawsze odbywa się na własny rachunek jednostek. Zadaniem Kościoła jest troska o
zbawienie człowieka.
ż� Prawa człowieka powtórzenie z encykliki Jana XXIII.
ż� Życie gospodarcze: powszechnośd przeznaczenia dóbr ziemskich. W Ameryce Południowej rozwijały się
ideologie wyzwolenia. Kościół twierdził, że jakiekolwiek byłyby formy własności, to zawsze trzeba brad
pod uwagę powszechnośd przeznaczenia dóbr ziemskich i obowiązki wynikające z własności. Kościół cały
czas mocno podkreśla istotę własności prywatnej, jednak zwraca uwagę na obowiązki wobec
potrzebujących.
ż� Kościół uznaje różne formy własności formy dysponowania własnością również są różne. Prawo do
własności prywatnej nie sprzeciwia się własności publicznej. Prawo do odbierania własności prywatnej ma
tylko kompetentna władza, w słusznym celu i za odpowiednim odszkodowaniem.
ż� Kościół podkreśla prawo do informacji i uczestnictwa w życiu publicznym.
o 1967 - Popularum progressio . Encyklika powstała w odniesieniu do teologii wyzwolenia. Papież pisał o tym, że
czasami wspólne dobro wymaga wywłaszczenia własności prywatnej. Nie można pozwolid na to, że bogatsi
obywatele, wzbogacając się kosztem swojego narodu, umieszczali zyski zagranicą.
ż� Obowiązek pomocy w drodze transferu technologii.
ż� Papież wykluczył rewolucję, nawet w sytuacjach skrajnie niesprawiedliwych.
�� Jan Paweł II
o 1981 encyklika Laborem exercens wydana przecież w czasach Solidarności. Pośrednio odnosiła się do sytuacji
w Polsce. Zajmuje się ona problemem pracy ludzkiej. Papież poświęcił wiele uwagi:
ż� Krytyce liberalnej koncepcji pracy wg której wartośd pracy jest regulowana grą podaży i popytu.
ż� Krytyka marksizmu
ż� Podkreślenie antropologicznego wymiaru pracy jest ona pewną wartością, niezależnie od tego, że daje
też środki do utrzymania. W encyklice pada sformułowanie o moralnym pierwszeostwie pracy przed
kapitałem .
32
ż� Pracodawca pośredni ci, którzy określają ogólne warunki pracy a więc instytucje paostwowe,
zbiorowe umowy o pracę, cały ustrój społeczno-ekonomiczny. Pracodawca pośredni musi mied na
uwadze, że praca jest formą uczestnictwa w życiu społecznym.
ż� Płaca musi byd sprawiedliwa.
ż� Program wolności pracy zakaz pracy przymusowej.
ż� Problem związków zawodowych i organizacji pracy encyklika dopuszcza strajk bez sankcji karnych jako
uprawniona metoda walki o słuszne uprawnienia pod odpowiednimi warunkami: musi byd statecznym
środkiem, nie może byd nadużywany, także do rozgrywek politycznych.
o 1991 encyklika Centesimus annus ogłoszona w stulecie Rerum Novarum . Dokument wydany przecież już po
upadku socjalizmu, w momencie transformacji ku kapitalizmowi.
ż� Papież ostrzega w niej przed liberalizmem gospodarczym przeradzającym się w konsumpcjonizm.
ż� Przyznając, że społeczeostwo posługuje się zyskiem jako wskaznikiem wartości przedsiębiorstwa. Ma ono
przecież znaczenie nie tylko, jako zyskowne, ale także ze względu na miejsca pracy.
ż� Papież przyznaje, że wydaje się że dla naszych czasów najlepszym ustrojem jest demokracja oparta na
podziale władzy i zasady paostwa prawnego.
ż� Nie stroni jednak od krytyki demokracji: może ona przecież stad się totalitaryzmem, jeśli nie jest oparta na
prawdzie. Kościół podkreśla, że istnieją obiektywne ograniczenia władzy nie jest tak, że demokratycznie
wybrana władza nie ma żadnych ograniczeo.
Wykład 11
5 maja 2010
Republikanizm
Doktryna ta stała się ostatnio bardzo modna. Jest to doktryna uznająca jako formę paostwa republikę w klasycznym znaczeniu: res
publica - rzecz wspólna. Władza należy do obywateli tej republiki. W tym sensie idea republikanizmu jest bardzo stara: narodziła się
przecież w Atenach, istniała republika rzymska, która upadła pod wpływem wiatru dziejów. Ustroje quasi-republikaoskie przetrwały w
paostwach-miastach jeszcze w renesansie (w Rosji Nowogród). Specyficzną postacią res publica była angielska commonwealth.
�� Kryje się za tym pewna wizja człowieka-obywatela. Prawdziwa wolnośd człowieka realizuje się w wolności politycznej a więc
nie w wolności osobistej, ale w wolnościach politycznych, tj. możliwośd np. brania udziału w stanowieniu prawa. Wolnośd
zasadza się na tym, że biorę udział, a nie na osobistej niezależności od paostwa (wolności negatywnej myślenie
charakterystyczne dla liberałów). Wg republikanów wolnośd negatywna może byd co najwyżej skutkiem wolności pozytywnej.
�� Uznanie republiki (paostwa) za najwyższe dobro, ważniejsze od jednostki zakłada się, że żeby jednostka mogła w ogóle
funkcjonowad musi byd członkiem społeczności politycznej.
�� Przykłady historyczne:
o W różnych epokach pojęcie obywatela zmieniało się w demokracji ateoskiej i rzymskiej republice dotyczyło
nielicznej grupy.
o Charakterystycznym dla polskiej myśli politycznej był republikanizm szlachecki w XVI-XVIII w.
ż� Wolnośd ma polegad na tym, że obywatele stanowią sami dla siebie prawa.
ż� Stan szlachecki był dośd szeroki, bardzo istotna była zasada równości szlachty w obrębie stanu
szlacheckiego (w 1690 r., gdy w konstytucji sejmowej pojawił się zwrot mniejsza szlachta został on
natychmiast oprotestowany i zaskarżony w sądach).
ż� Istniało też przeświadczenie, iż należy dążyd do jednomyślności (liberum veto).
ż� Na całej szlachcie ciążył obowiązek obrony.
o Republikanizm amerykaoski przeświadczenie, iż obywatele sami nadają sobie konstytucję, co łączyło się z
koncepcjami prawa natury (wolnośd i równośd).
ż� Stopniowo forma republikaoska była podporządkowywana ideom liberalnym. W USA w latach 80.
wykształcił się komunitaryzm pogląd mślicieli amerykaoskich, którzy uważali, iż należy przypomnied
obywatelom, że rzecz wspólna wymaga ponoszenia wspólnych ciężarów podkreśla się obowiązki
obywateli. Argumentują, że wolności obywatelskie istnieją tylko dlatego, że paostwo je gwarantuje,
dlatego obowiązkiem obywatela jest dbanie o paostwie nie można jedynie żądad, ale trzeba też dawad.
ż� Stąd podkreślanie, że człowiek jest istotą polityczną. Hannah Arendt wiele swojej uwagi poświęciła
początkom USA na Mayflower spisano umowę, która miała leżed u podstaw amerykaoskiego
społeczeostwa. Człowiek jest człowiekiem jedynie we wspólnocie politycznej. Arendt twierdziła, że
33
podstawowym elementem rewolucji amerykaoskiej było uczestnictwo obywateli w życiu politycznej
przede wszystkim w formie debat politycznych.
�� Arendt uważała, że w Europie republikanizm uległ wypaczeniu już w czasie rewolucji
francuskiej, ze względu na dyktaturę jakobinów. Poszło to w kierunku postulatu paostwa
socjalnego, co wchodzi w kolizję z odpowiedzialnością za paostwo.
ż� Alasdair McIntyre nie ma zgody między konsekwentnym liberałem, który twierdzi, że nie ma
usprawiedliwienia dla pogwałcenia praw jednostki, a republikaninem, który uważa, że dobro wspólne
wymaga czasem naruszenia indywidualnych swobód.
�� Spór ten ujawnił się przy okazji ustaw wydanych po 09/11 szczególnie tych umożliwiających
podsłuchiwanie obywateli, aresztowania prewencyjne. W tej sprawie głośno oponowali
liberałowie, twierdzący, że wolności trzeba chronid za wszelką cenę; republikanie natomiast
argumentowali, że należy chronid paostwo i wspólnotę.
o Republikanizm francuski francuscy republikanie w pierwszej poł. XIX w. popierali Rewolucję Francuską. Myśliciele
republikaoscy (z którymi sympatyzował Mickiewicz Adam) podkreślali wyjątkowośd paostwa francuskiego, ponieważ
ono właśnie miało gwarantowad wolnośd i równośd pomimo tego, że Francja w tym okresie była monarchią.
ż� Jules Michelet
ż� Edgar Quinet
XX-wieczne totalitaryzmy
Doktryny uzasadniające nazizm i faszyzm
Ani faszyzm, ani narodowy socjalizm nie stworzyły własnej myśli politycznej.
�� Autorzy i oponenci ideologii faszystowskiej podkreślali, że czerpała ona z myśli politycznej, która rozwinęła się w Europie pod
koniec lat 30. XIX w. wynikało to z nowości, które wypłynęły pod wpływem Darwina i teorii ewolucji.
�� Ideologiom tym sprzyjała jednak także sytuacja społeczna.
o W połowie XIX w. na fali Wiosny Ludów pojawiły się po raz kolejny ideały wspólnej wolności za wolnośd naszą i
waszą .
o W drugiej połowie XIX w. okazało się, że o wolnośd należy rywalizowad czego przejawem był agresywny
nacjonalizm wsparty uzasadnieniami rasistowskimi o podłożu darwinowskim. Nacjonalizm był próbą stworzenia
wspólnoty uzasadnioną zupełnie inaczej, niż to robili republikanie.
o Z jednej strony nurt nacjonalistyczny próbował wyciszyd konflikty klasowe, a z drugiej łączył się z wielką krytyką
demokracji i idei równości ludzi. Liberalizm pod koniec XIX w. na pewno nie był wiodącą doktryną musiał bronid
się zarówno przed nacjonalizmem, jak i przed socjalizmem.
Darwinizm
Dwie zasadnicze tezy Darwina:
�� O dobrze naturalnym świat stworzeo ewoluuje przez przystosowanie do zmiennych warunków.
�� O walce o byt przetrwad muszą tylko najsilniejsze gatunki.
Darwin nie napisał jednak nic o człowieku w kontekście ewolucji i selekcji naturalnej. Postawione zostały jednak pewne tezy nastąpiło
przeniesienie odkryd darwinizmu na życie społeczne. Druga połowa XIX w. jest epoką rozwoju socjologii i szukania naukowych reguł, które
mówiłyby coś o społecznym życiu człowieka.
�� Herbert Spencer opublikował szereg dzieł poświęconych człowiekowi rozwijającemu się w społeczeostwie. Autor książki
Jednostka przeciw paostwu . Dochodził do wniosku, iż zasady ewolucji obowiązują również w stosunku do społeczeostwa.
Walka w społeczeostwie nie toczy się o fizyczne przetrwanie, tylko o sukces materialny. Twierdził, że żeby człowiek dał z
siebie musi byd silna konkurencja, wobec czego:
o Paostwo nie powinno się troszczyd o tych, którzy sobie nie radzą
o Nie powinno byd też żadnej religii paostwowej, ponieważ Kościół reprezentuje postawy dobroczynne, które także
zakłócają wolną konkurencję
�� Ludwik Gumplowicz konflikt między rasami jest stałym elementem rzeczywistości społecznej. Paostwo jest najczęściej
efektem podboju rasy niżej stojącej, przez rasę silniejszą, która narzuca i egzekwuje prawo, stanowi prawo.
o Teoria o podboju była często wykorzystywana przez doktrynę niemiecką. Historiografia niemiecka stale podkreślała,
że stworzenie paostwowości słowiaoskiej było dziełem ludów germaoskich.
34
Sam Gumplowicz przyznawał, że na początku XX w. w naukach społecznych nie można było powiedzied niczego sprzecznego z
darwinizmem. Tak jak wcześniej trzeba było się zastrzec przeciw sprzeczności z Biblią, tak w ówczesnej socjologii trzeba było
się zastrzec przeciwko niezgodności z Darwinem .
Gumplowicz twierdził, że wiedza o człowieku nie ma nic wspólnego z wiedzą o człowieku. Społeczeostwo jako całośd nie jest
sumą jednostek.
Rasizm
Rasizm pojawił się w połowie XIX w. Wcześniej wiadomym było zróżnicowanie między ludzmi. Rasizm jednak musi zawierad dwa
elementy:
�� Cechom somatycznym (zewnętrznym) odpowiadają cechy psychiczne
�� Istnieją rasy lepsze i gorsze a w konsekwencji stopniowalne są także społeczeostwa.
�� Pierwszym teoretykiem rasizmu był Gobineau całe dzieje ludzkości widział przez pryzmat rasy. Wyróżnił trzy rasy: białą,
żółtą i czarna. Istotne było przypisanie cech intelektualnych i psychicznych.
o Rasa biała rasa ludzi inteligentnych, zdolnych do panowania nad sobą i przewodzenia, tworzenia paostwa
o Rasa żółta zdolności kupieckie, ale nie paostwotwórcze.
o Rasa czarna emocjonalnośd, brak zdolności abstrakcyjnego myślenia, zdolności arystyczne.
Oczywiście teoria Gobineau zaprzeczała równości i wolności ludzi.
�� George de Lapouge dokonał podziału rasy białej:
o Nordycka
o Śródziemnomorska
o Alpejska
Wyrażał przekonanie, że arystokracja pochodzi z najlepszych ras.
�� Jeżeli rasy nie są równe, to wykluczone jest stwierdzenie o równości ludzi, naturalny staje się sprzeciw wobec demokracji.
Także w Ameryce rasizm był silnie rozwinięty uważano, że czarni są jak dzieci, stąd koniecznośd ich paternalistycznego
traktowania.
�� W drugiej połowie XIX w. pojawił się rasistowski antysemityzm, o którym pisała Hannah Arendt.
o Wskazała na antyjudaizm dyskryminacja na gruncie religijnym traktowano Żydów jako lud, który zabił Chrystusa,
jednak ochrzczony Żyd był akceptowalny.
o Jednak właśnie w drugiej połowie XIX w. pojawił się ponownie problem asymilacji od tego momentu zaczęto
rozumied żydostwo jako rasę. Jej cechą charakterystyczną jest pasożytowanie na rasie aryjskiej. Wszystkie
nieszczęścia w Europie były wywołane przez rasę żydowską (łącznie z wojną francusko-pruską). Ten sposób myślenia
był widoczny w Protokołach Mędrców Syjonu (spreparowanych przez rosyjską Ochranę).
o Taki antysemityzm przejawiał się w Rosji, przez który próbowano wygnad Żydów z ziem rdzennie rosyjskich.
Elitaryzm
Przeciwko demokracji był także elitaryzm, którego przedstawicielem był Vilfredo Pareto, twierdzący, iż socjologia jednoznacznie
dowodzi, iż demokracja jest nonsensem.
�� Wynika to z faktu, iż rozkład zdolności jest nierówny, ponieważ nierówne jest rozłożenie tzw. residuów osadów", w postaci
wychowania, kultury, wykształcenia, które determinują osobiste zdolności oraz poglądy teoretyczne i ideologiczne (tzw.
derywacje). Należy wyróżnid klasę ludzi, która w swej dziedzinie działania osiąga najwyższe wskazniki warstwa wyższa jest
elitą.
�� Postulat demokracji jest twierdzeniem, które ma przykryd stan rzeczy że ludzie nie są równi i jest instrumentem zdobycia
władzy przez ludzi mających zdolności polityczne. Postulaty te nie zostaną nigdy zrealizowane przez rządzące elity.
�� Każdy człowiek ma wrodzoną godnośd, jednak to elicie przyznaje się większe prawa na mocy wspomnianych residuów.
�� Polityka nie jest więc sztuką współżycia, ale sposobem narzucania swojej woli.
Nietsche
Ideę wolności negował także Fryderyk Nietsche, który zmarł w 1900 r., jednak jego dzieła oddziaływały na ideologię nazizmu. Pod jego
silnym wpływem byli intelektualiści pierwszych dekad XX w.
�� Był wybitnym znawcą języków wschodnich, a z drugiej strony zajmował się filozofią kultury. Stworzył rozróżnienie na kulturę:
o Apollioską ze wszystkimi jej zasadami i regułami
o Dionizyjską opierająca się na ekspresji
35
�� W jego filozofii znajdujemy pochwałę człowieka witalnego, który dąży do wielkich celów. Konsekwencją jest pogarda i
lekceważenie przeciętnych kanonów moralności i prawa. Ludzie, którzy trzymają się ich nigdy nie dokonają niczego wielkiego.
Wprowadził też słynne rozróżnienie między:
o Ubermensch nadczłowiek
o Untermenschen podludzie
�� Podkreślid jednak należy, że podziały tego nigdy nie łączył z rasizmem.
�� Nadczłowiek jest poza dobrem i złem, co oznacza, że nie musimy trzymad się moralnych konwencji dążąc do rzeczy wielkich
jest ponad to, stąd też nie można do niego przykład przeciętnych miar.
�� Kwiat ludzkości wyrasta na mierzwie przeciętnych ludzi, jakim jest np. proletariat.
�� Przedmiotem jego krytyki było chrześcijaostwo jako religia współczucia, religia ludzi słabych. Kilkanaście wieków
chrześcijaostwa zdegenerowało myśl europejską.
Nowy nacjonalizm
Wskazuje się na dwa początki tego nacjonalizmu wspartego rasizmem, darwinizmem z jego konkurencją między narodami i
przesiąkniętego antysemityzmem:
�� 1866 wojna francusko-pruska
�� 1871 powstanie Cesarstwa Francuskiego
Naturalnie nacjonalizm ten jest połączony z wielką krytyką demokracji.
Klęska Francji została przypisana demokracji i procesom liberalizacji. Nacjonalizm domagał się reformy paostwa:
�� z odejściem od demokracji,
�� uwzględnienia czynnika rasy
�� usunięcia Żydów
�� Gobineau twierdził wtedy, że nierównośd ras tłumaczy wszelkie zawirowania historii.
o Dokonał charakterystyki ras, która, chod nie była wartościująca w sposób dosłowny, to jednak takie wnioski
można było z niej wysnud (czarna rasa, określana jaka kobieca, żółta rasa kupców, biała rasa przywódców).
o Historia degeneruje się wraz z mieszaniem się ras najwartościowsze są rasy czyste w całej ich różnorodności.
o Uznawał też powszechny determinizm.
o Następcy Gobineau nie ograniczali się do charakterystyki, ale jawnie wartościowali i dokonywali podziału ras
ze względu na wartościowośd
Republika przeżywała swoją klęskę Francuzi utracili Alzację i Lotaryngię, powstała II Rzesza Niemiecka. Sama republika przetrwała w
ustroju prezydenckim, ale szybko wykształcił się system parlamentarno-gabinetowy, szerzyła się korupcja i degrengolada w polityce.
Równośd wobec prawa oznaczała, że prawo wyborcze mieli wszyscy, także osoby pochodzenia żydowskiego stąd też zaczęto w Żydach
upatrywad przyczyn porażek. W 1866 roku powstała książka Francja Żydowska Żydów obarczano odpowiedzialnością za pasożytnictwo
na rasie aryjskiej i tej grupie, która najbardziej skorzystała na rewolucji.
Dwóch ideologów nowego nacjonalizmu:
�� Maurice Barres stworzył termin zakorzenienie polegające na bliskości i poczuciu związku z ziemią ojczystą. Uważał, że
nacjonalizm to akceptacja determinizmu nie ma nawet wolności myśli.
�� Charles Maurras Był teoretykiem rasizmu, nacjonalizmu. Stworzył Action Francese , którą uważa się za protoplastę
rasizmu. Czasopismo było wydawane do 1944 r., kiedy został skazany na pozbawienie praw publicznych.
o Na początku wieku opublikował dwa tomy: Ankiety nt. monarchii , które były wielką krytyką demokracji. Krytyka
demokracji jako rządów ciemnych mas.
ż� Francja musi byd monarchią w swojej argumentacji odwoływał się do argumentacji naukowej ze
zróżnicowania wynika postęp. Opowiadał się za monarchią burbooską.
ż� Społeczeostwo jest zhierarchizowane.
ż� Władza musi byd silna.
ż� Demokracja nie ma korzeni narodowych to twór hebrajski i germaoski.
ż� Społeczeostwo musi byd zorganizowane w naturalnej hierarchii: oczywistym jest, że syn dyplomaty będzie
lepszym dyplomatą, niż syn szewca; lepszym rolnikiem będzie syn rolnika, niż syn dyplomaty.
ż� Republika we Francji to panowanie obcych to znaczy Żydów.
o Katolicyzm Francja jest i musi pozostad katolicka.
36
ż� Maurras powiada, że katolicyzm wyrasta z francuskiej tradycji.
ż� Nie wierzył w chrześcijaostwo, bo jest zbyt indywidualistyczne, natomiast katolicyzm jest sensowny,
ponieważ zakłada porządek, w którym król jest zarządcą i przewodnikiem.
o Krytyka liberalizmu w gospodarce wolnośd ekonomiczna oznacza wolnośd do śmierci głodowej .
Sprawa Dreyfusa6
W 1894 roku Alfred Dreyfus, francuski oficer artylerii pochodzenia żydowskiego został na podstawie spreparowanych dowodów
oskarżony o zdradę na rzecz Niemiec. Koronnym dowodem w procesie był rękopis pisma do ambasady niemieckiej przypisywany
Dreyfusowi i przysięga jednego świadka oskarżenia. Wyrokiem sądu wojskowego Dreyfus skazany został na dożywotni karny obóz na
"Diabelskiej Wyspie" w Gujanie w Ameryce Południowej.
Gdy fałszerstwo zostało ujawnione, wyżsi oficerowie armii usiłowali ukryd swoje błędy. Aferę ujawnił na forum publicznym pisarz Emil
Zola, publikując 13 stycznia 1898 roku, na łamach gazety L'Aurore ("Świt"), słynny list otwarty do prezydenta Republiki Francuskiej F�lixa
Faure'a, zatytułowany J'accuse...! (Oskarżam!), podpisany również przez setki intelektualistów francuskich. Jednak kolejne procesy
rewizyjne utrzymywały wyrok skazujący, zaś Emil Zola został skazany na rok więzienia i zmuszony pogróżkami do wyjazdu do Wielkiej
Brytanii. Dreyfus został ułaskawiony w 1899 roku i przywrócony do armii - w okresie I wojny światowej został awansowany do stopnia
pułkownika i otrzymał Legię Honorową.
Afera Dreyfusa podzieliła Francję na "dreyfusistów" i "antydreyfusistów". Spór był wyjątkowo gwałtowny, gdyż dotyczył wielu wysoce
kontrowersyjnych kwestii w zaognionym klimacie politycznym Francji. Podziały przebiegały, do pewnego stopnia, między prawicowymi,
monarchistycznymi i klerykalnymi kręgami społeczeostwa, a kręgami republikaoskimi, antymonarchistycznymi i silnie antyklerykalnymi.
W nacjonalizmach wspólne było odwołanie się do rasy także w pismach Dmowskiego twierdził, że Żydzi powinni zostad wykluczeni,
nie ze względu na urodzenie, ale na niemożnośd asymilacji z kulturą polską. Dmowski uważał, że władza powinna byd w rękach elit, która
jest najbardziej świadoma narodowy. Jednostka świadoma narodowa zachowuje się zgodnie z bezwiednym egoizmem narodowym
który przejawia się w każdym działaniu. Dmowski uważał, że polski romantyzm był błędem, Polacy powinni skupid się na wspomnianym
egoizmie narodowym. Katolicyzm musi stad się podstawą narodu polskiego Watykan jest jedynym miejscem, gdzie można poruszyd
sprawę polską. Zaborcy byli w koocu albo protestantami, a prawosławni katolicyzm nas odróżnia.
Wykład 12
19 maja 2010
Faszyzm
Po I Wojnie Światowej w 1919 i 1920 zrodził się nowy fenomen w Europie Środkowej i zachodniej faszyzm. Niektórzy badacze stosują
wyłącznie do zjawiska włoskiego, jednak jest wystarczająco dużo podobieostw między rozmaitymi jego przejawami. To nazizm był
specyficznym przejawem faszyzmu.
Geneza faszyzmu
�� Ogólny klimat załamania po wojnie po I wojnie światowej upadło wiele paostw, wielkie zmiany na mapie geopolitycznej,
m.in. upadek carskiej Rosji, zniknięcie Austro-Węgier, utrata Alzacji i Lotaryngii przez Niemcy
�� Powszechne rozczarowanie Traktem Wersalskim całe masy ludności były sfrustrowane tym rozwiązaniem
o Szczególnie w Niemczech. Traktat był symbolem zdrady, Hitler powiadał, że trzeba rozprawid się ze zdrajcami
listopadowymi (w listopadzie podpisano rozejm w Compiegne).
o Włosi nie dostali, wbrew oczekiwaniom, wybrzeża Dalmacji.
o Francuzi także byli rozczarowani, ponieważ z ich zwycięstwa także niewiele uzyskali. To wrażenie zostało wzmożone
przez Wielki Kryzys
o Paostwa po rozpadzie Austro-Węgier, jak Austria.
ż� Czechosłowacja Słowacy byli ogromnie niezadowoleni, że nie uzyskali swojego paostwa, które stworzyli
w 1939 r. przy pomocy Hitlera.
ż� Węgry odjęto im 1/3 terytorium, oddano je Rumunii. 1/3 ludności Węgier mieszkała za poza granicami
Wilson stwierdził, że każdy naród ma prawo do swojego paostwa. Jednak naród w jego rozumieniu był tworem
politycznym, natomiast w Europie Środkowo-Wschodniej naród rozumiano pod względem etnicznym
o Wielka Brytania ubolewała, nad utratą roli największego mocarstwa na rzecz Stanów Zjednoczonych
6
Wikipedia
37
ż� Dekolonizacja Afryki
o Hiszpania, jako jedyna nie brała udziału w I Wojnie Światowej, jednak miała swoją traumę utrata Kuby na rzecz
USA.
�� Kryzys ekonomiczny
�� Powszechne oczekiwanie głębokich zmian społecznych zrażenie kapitalizmem i strach przed bolszewizmem
Falangi nie były to tradycyjne partie polityczne, raczej ruch społeczny oparty na wierności wodzowi, a nie normalnych procedurach
wyborczych. Ruch skupiał się wokół wodza, który organizuje go.
�� Do takich wodzów należał Mussolini.
�� W Wielkiej Brytanii British Fascist (BF).
�� Falanga Hiszpaoska Jose Antonio de Rivera
Opierając się na klasyfikacji Maxa Webera możemy scharakteryzowad paostwa faszystowskie, jako te opierające się na władzy
charyzmatycznej.
�� Władzę opartą na tradycji np. władza dynastyczna
�� Władza demokratyczna
�� Władza charyzmatyczna władzę uzasadnia się charyzmą przywódcy, opiera się ją na wierze i osobistym przywiązaniu do
danej osoby, najczęściej z tego względu, że uważa się go za osobę genialną. Władza oparta na charyzmie jest trudna do
pogodzenia z demokracją.
Ruchy faszystowskie - charakterystyka
�� Charyzmatyczni przywódcy w faszyzmie posługiwali się swoimi drużynami , których zadaniem było uwypuklanie charyzmy
wodza.
�� Ruchy faszystowskie unikały określania siebie jako partie, jednak musiały zarejestrowad się jako takowe, aby stanąd do walki o
władzę.
�� Odrzucanie pojęcia partii wynikało z przyjęcia zasady, że faszyści reprezentują cały naród, a nie tylko jego częśd. I rzeczywiście
w ruchach tych znajdowało się całe spektrum społeczne: robotnicy, bezrobotni, mieszczanie, jednak stosunkowo
nadreprezentowani byli zdemobilizowani wojskowi, sfrustrowani swoją obecną pozycją.
o Były to jednak organizacje męskie trudno znalezd tam kobiety, szczególnie na wyższych stanowiskach. Mężczyzni
powoływali się na przyjazo okopów
�� Ścisła dyscyplina partyjna silne podporządkowanie wodzowi
�� Wykorzystywanie organizacji paramilitarnych służących do manifestacji siły i rozprawiania z przeciwnikami
�� Popularnośd jednolitych strojów czarne, brunatne, ale także niebieskie koszule.
Styl działania
�� Zawsze mówiło się, że ważniejszy jest czyn i siła, niż myślenie nie było miejsca na intelektualistów
�� Faszyści mieli zawsze program społeczny co zbliżało ich do lewicy.
o Postulowali budowę solidarnego i sprawiedliwego społeczeostwa.
o Falanga hiszpaoska zapowiadała wielką reformę rolną
�� Ruchy faszystowskie były dosyd zróżnicowane w swoich postulatach
�� Jednak łączyło ich kilka elementów, zaczerpniętych szczególnie z włoskiego faszyzmu.
o Mussolini był bardzo niechętny tworzeniu jakiejkolwiek doktryny nie chodzi o intelektualnie skonstruowane
ideologie, ale o samo działanie
o Pojmowanie doktryny Mussolini twierdził, że faszyzm to nie jest tylko doktryna polityczna, ale rodzaj filozofii,
światopoglądu, ze swoją ogólną koncepcją życia. Sam kształt tej doktryny dawał punkt wyjścia do roszczeo
totalitarnych. Jeżeli w faszyzm się wierzy, to przez pryzmat tej doktryny można rozwiązad wszystkie problemy.
o Decydujące zdanie o kształcie doktryny ma wódz dlatego wodza nie można zaatakowad na płaszczyznie
doktrynalnej. Przywódca jest przecież uosobieniem doktryny
o Istotna warstwa negacji i holizmu (poglądu, według którego wszelkie zjawiska tworzą układy całościowe,
podlegające swoistym prawidłowościom, których nie można wywnioskowad na podstawie wiedzy o
prawidłowościach rządzących ich składnikami7)
o Z punktu widzenia paostwowości faszyzm jest antyindywidualistyczny. Stawianie jednostki w drugiej kolejności, za
wspólnotą. Jednostka o tyle tylko ma wartośd, o ile jest świadomą częścią narodu
7
Wikipedia
38
o Sprzeciw wobec koncepcji liberalnych. Położenie nacisku na obowiązki jednostki wobec paostwa pomijanie jej
praw
o Krytyka demokracji demokracja jest złem.
ż� Przedmiotem krytyki jest istnienie partii i parlamentu ponieważ rozbijają jednośd
ż� Partie nie reprezentują prawdziwej woli narodu
ż� Tendencja do zastępowania legislatywy silną egzekutywą powierzoną wodzowi
Naturalnie wynikało to ze złej jakości rządów demokratycznych w Europie
o Przywiązanie do koncepcji heglowskich i kult siły. Pochwała siły, czynu i woli w gruncie rzeczy przemocy
ż� We Włoszech: Akcja bezpośrednia przemoc wobec przedstawicieli lewicowych środowisk, zastraszanie
strajkujących i przeciwników politycznych
ż� Takim czynem był marsz na Rzym faszyści grozili, że gdy wejdą do Rzymu zrobią porządek król
przestraszył się i wręczył nominację Mussoliniemu, po czym odbyła się defilada podobne manifestacje
odbywały się wszędzie, gdzie silny był ruch faszystowski
o Odrzucenie pokojowej wizji współżycia narodów. Mussolini twierdził, że faszyzm nie wierzy w możliwośd, ani
użytecznośd wieczystego pokoju. Odrzuca pacyfizm, który jest czymś podłym, wojna natomiast uszlachetnia,
oczyszcza.
o Krytyka liberalizmu gospodarczego, który uznawano za przeżytek. Paostwo faszystowskie ma przejąd kontrolę nad
gospodarką. Dla faszyzmu paostwo nie jest tylko stróżem nocnym.
ż� Mussolini zorganizował społeczeostwo włoskie w korporacje (korporacja robotników, pracowników
morza, biurokratyczna, nauczycielska, itd.) każdy Włoch musiał do takiej korporacji przynależed.
Korporacje miały tworzyd z pracodawcami układy zbiorowe pracy, ale pod kontrolą odpowiedniego
ministra.
o Paostwo jest absolutem, wszechobejmujące. Paostwo faszystowskie ma swoistą świadomośd.
ż� To Mussolini jest autorem określenia paostwo totalitarne .
ż� Faszyzm stoi na stanowisku wolności, ale rozumie ją jako wolnośd paostwa i jednostki w paostwie . Poza
paostwem nic nie posiada jakiejkolwiek wartości
o We włoskim faszyzmie brak jest elementu rasistowskiego dla Mussoliniego płaszczyzną zjednoczenia jest paostwo
ż� W 1938 r., po związaniu się z Hitlerem Włosi przyjęli jednak akt na wzór ustaw norymberskich
o Badacze stwierdzają jednak, że faszyzm włoski nie zrealizował doktrynalnych założeo był co prawda dyktaturą
Duce, jednak nie był to system totalitarny.
ż� Upadek Mussoliniego w 1943 w wyniku zwołania przez króla kongresu faszystowskiego. Wejście Włoch
pod pełną zależnośd od Hitlera
o Faszyzm wprowadził system, w który jedynym kryterium awansu była służba paostwu.
o Faszyści byli w konflikcie z Kościołem.
ż� Układy Lateraoskie w 1929 r., które dawały Kościołowi szereg przywilejów, m.in. obietnica odszkodowania
za utracone ziemie Paostwa Kościelnego. Jednak papież ogłosił non possumus wobec stawiania paostwa
na ołtarzu, zamiast Boga
Nazizm narodowy socjalizm
�� Walka jest ojcem wszechrzeczy
�� Rasizm połączony z darwinizmem społecznym
o Z definicji istnieją rasy lepsze i gorsze. Krzyżowanie się istot daje osobnika będącego wypadkową stąd
przestępstwa pohaobienia rasy.
o Hitler odrzucał koncepcję jednego gatunku ludzkiego.
o Zarezerwowanie Europy dla rasy Aryjskiej w pierwszej kolejności plany eksterminacji Żydów i uczynienia ze
Słowian niewolników
�� Wspólnota narodowa zjednoczona wokół wodza
�� Kult woli walki, pogarda pacyfizmu
�� Paostwo miało byd tylko środkiem do celu w postaci wojny.
�� Program społeczny. W programie NSDAP z 1929 zapowiadano:
o Upowszechnienie oświaty
o Troskę o niższe klasy
o Reforma rolna
o Wiele elementów socjalnych solidarnośd narodu niemieckiego.
39
�� Naród niemiecki skrzywdzony Traktatami Wersalskimi musi zdobyd przestrzeo życiową Lebensraum obejmujący całą
Europę aż po Ural.
�� Program wychowania w duchu narodowego socjalizmu.
�� Poza usunięciem niższych ras planowano usunięcie słabszych przedstawicieli rasy aryjskiej w drodze eugeniki.
�� Gospodarka sterowania:
o Paostwo przejęcie kontrolę nad produkcją i wysokością cen
o Własnośd nie może byd prawem absolutnym. Zadaniem własności jest służba narodowi
o Nacjonalizacja przedsiębiorstw
o Przymus pracy
�� Sprzeciw wobec prawa, które ma zostad w przyszłości zastąpione przez moralnośd narodowo-socjalistyczną. Jeżeli już
akceptujemy jakieś prawo, to nie kapitalistyczne, ale stare prawo germaoskie
o Pomimo, że formalnie obowiązywał BGB, to nazizm tłumaczył, że wystarczy odpowiednia interpretacja posługując
się klauzulami generalnymi, aby osiągnąd zamierzony cel (jak dyskryminacja Żydów w gospodarce).
Stare demokracje obroniły się przed faszyzmem i nazizmem. W słabszych krajach powstały zwyczajne dyktatury (Polska, Węgry) tutaj
ruchy faszystowskie nie mogły stad się masowe. Warunkiem masowości były silne, uprzemysłowione miasta. Specyficznym przypadkiem
była Hiszpania po wybuchy wojny domowej Franco pokonał republikanów, jednak pozwolił zginąd także przywódcom faszystowskim.
Generał Franco ogłosił się szefem falangi, który nie pełnił roli politycznej, był raczej swoistym frontem popierania jedności narodu. Stąd
była to zwyczajna dyktatura, a nie ustrój faszystowski.
Totalitaryzm
�� Autorytaryzm nie opiera wychowania na charyzmacie przywódcy
�� Autorytaryzm nie musi koniecznie uciekad się do gloryfikacji przemocy
�� Stosunek do prawa autorytaryzm jest zasadniczo praworządny, chod oczywiście prawo nie ma nic wspólnego z
liberalizmem
�� 6 podstawowych cech totalitaryzmu wg Friedricha i Brzezioskiego:
1. Monopartia, kult wodza, ideologia ciesząca się społecznym uznaniem
2. Monopol środków informacji i kontrola zgromadzeo
3. Monopol środków przymusu
4. Monopol w gospodarce nie ma żadnej sfery poza paostwem
5. Brak rozróżnienia między aparatem paostwowym i partyjnym szczególnie w faszyzmie włoskim
6. Terror bo przecież każde paostwo stosuje przymus, natomiast w systemach totalitarnych nigdy się nie kooczy nie
chodzi o wyeliminowanie wrogów klasowych. Przez terror dokonuje się stałe zastraszenie ludności, a z drugiej
strony ciągła mobilizacja mas.
a. Stąd różnica między autorytaryzmem i totalitaryzmem: w autorytaryzmie obywatel może zapewnid sobie
pewną swobodę, jeżeli nie przekracza prawa. W systemach totalitarnych kontrola wymaga od obywatela
wykazywania lojalnością. Dlatego uważa się, że we Włoszech taki system totalitarny nie powstał
�� Pojęcie totalitaryzmu było modne w Niemczech zaraz po wojnie, służyło swoistemu usprawiedliwieniu społeczeostwa:
skoro w totalitaryzmie społeczeostwo jest zniewolone, to znaczy, że jest niewinne.
Wykład 13
26 maja 20108
Krytyka totalitaryzmu
Erich Fromm
Autor Ucieczki od wolności . W swojej krytyce totalitaryzmu odwoływał się do freudowskiej psychoanalizy.
�� Scharakteryzował osobowośd autorytarną społeczeostwa niemieckiego:
o Sadomasochizm masochistyczne pragnienie poddania się silnej władzy i sadystyczne dążenie do dominacji.
o Infantylizm, wiara w mity9, podatnośd na manipulację, nieodpowiedzialnośd, strach.
8
[pozdrawiamy mamy! Yay!]
9
[Które w zasadzie można by samemu Frommowi przypisad poniekąd, hehe red.]
40
�� Załamanie przyszło, gdy Republika Weimarska, swoją demokracją zmiotła wcześniejsze struktury. Człowiek uzyskał
wolnośd, a jednocześnie utracił poczucie bezpieczeostwa szczególnie bezpieczeostwa socjalnego, w postaci
zatrudnienia. Niemcy pragnęli odzyskad to poczucie i odsunąd wrażenie samotności. Wolnośd staje się ciężarem.
�� Wg niego Niemcy byli zawsze wychowani w kulcie wodza, głównie w postaci ojca. Fromm tłumaczył karierę Hitlera i
posłuch w narodzie: Fuhrer stał się magicznym pomocnikiem obiecywał pracę, środki do życia i był dośd skuteczny. W
obliczu kryzysu społecznego przywódcy zapowiadający ograniczenie lub zniesienie wolności, ale przejęcie na siebie
odpowiedzialności osiągają sukces polityczny.
Arendt
Hannah Arendt Korzenie totalitaryzmu i Eichmann w Jerozolimie . Arendt wskazywała, że w eksterminacji Żydów uczestniczyli zwykli
obywatele, którzy nie mieli sobie nic do zarzucenia. Arendt zastanawiała się, jak to się dzieje, że tacy ludzie brali udział w zbrodniach. Jej
krytyka totalitaryzmu opierała się na doktrynie republikaoskiej.
�� Badania nad osobowością autorytarną wykazały, że większośd ludzi jest niezwykle skłonna podporządkowad się
autorytetom ( nauka języków za pomocą karania wstrząsami elektrycznymi, także eksperyment stanfordzki Zimbardo).
Nad totalitaryzmem badania prowadziła także Hannah Arendt w Korzeniach totalitaryzmu oraz w książce Eichmann w
Jerozolimie rzeczy o banalności zła.
o Zastanawiała się nad przyczynami społecznymi: totalitaryzmy zaczynają się od wielkich ruchów. Co ciekawe,
uważała, że Mussoliniemu nie udało się stworzyd systemu totalitarnego. Wskazywała na 1938 r. jako moment
pełnej władzy Hitlera, kiedy przejął kontrolę nad Sztabem Generalnym.
�� Przyczyny totalitaryzmów sięgały XIX w.
o Do tego czasu ludzie mieli dośd jasno przypisane role społeczne, z którymi wiązały się ich wybory polityczne. Na ogół
większośd robotników głosowało na partie lewicowe.
o Na skutek wielkiej mobilności role społeczne stały się niejasne, podziały zaczęły przebiegad w poprzek klas.
o Stąd, gdy znalezli się charyzmatyczni przywódcy, mogli oni łatwo skanalizowad ich ruchy masowe. Max Weber
wskazywał przy tym, że legitymacja charyzmatyczna i demokratyczna (która może byd weryfikowana) wykluczają
się.
o Gdy masowe ruchy są dostatecznie silne, można im podporządkowad paostwo. Arendt podkreślała rolę terroru,
który w przeciwieostwie do zinstytucjonalizowanego i koniecznego aparatu przymusu paostw nietotalitarnych
służy wyłącznie zastraszaniu i podporządkowaniu obywateli.
o Wskazywała na rolę ideologii nie chodzi w niej o prawdę, ideologia jest pewną zakłamaną rzeczywistością, którą
system totalitarny się posługuje.
ż� Taką ideologią jest antysemityzm, służący wykluczeniu części społeczeostwa i zrobienia z niej kozła
ofiarnego totalitaryzmu potrzebują przecież wroga.
�� Arendt jako republikanka wskazywała, że społeczeostwo potrzebuje debaty politycznej człowiek jako istota społeczna
musi interesowad się polityką.
o Zwróciła uwagę, że w Ameryce wojna o niepodległośd poszła w kierunku pewnych gwarancji. Uważała, że istotą
społeczeostwa amerykaoskiego jest umowa, w której obywatele dają sobie prawo do zabierania głosu w sprawach
publicznych.
o W Europie natomiast rewolucja francuska kładła nacisk na równośd ekonomiczną w zamian ze oddanie inicjatywy w
polityce wąskiej grupie ludzi. Nie wymagano od obywateli aktywności. To jej zdaniem pozwoliło na wykluczenie
części ludzi z debaty publicznej. Niebezpiecznym zjawiskiem jest koncentrowanie się przez zwykłych obywateli na
własnej sytuacji ekonomicznej przypisała to swoistej europejskiej mentalności. Europejczycy gotowi są oddad
równośd ekonomiczną za wolności polityczne.
ż� W konsekwencji biurokracja zastąpiła funkcjonowanie sfery publicznej.
ż� Rozbicie społeczeostwa na zwalczające się grupy wzmagało wrogośd. Na tym gruncie pozbawionym więzi i
tradycji powstał totalitaryzm. Jego sukces tkwił w umiejętności skupiania zatomizowanych jednostek.
Popper
Autor książek pt.:
�� Nędza historycyzmu którą dedykował pamięci ofiar faszystowskiej i komunistycznej wiary w Niezłomne Prawa
Historycznego Przeznaczenia .
�� Społeczeostwo otwarte i jego wrogowie
Popper, w przeciwieostwie do Arendt, krytykował totalitaryzm z pozycji liberalnych.
�� Poglądy na naukę i jej rolę w kształtowaniu ideologii
41
o Zarzucił dotychczasowej socjologii posługiwanie się metodą indukcyjną, która uogólnia wyniki obserwacji i tworzy w
ten sposób hipotezę.
o Popper uważał, że należy posługiwad się metodą dedukcyjną, która umożliwia weryfikację hipotezy.
o Metoda ta poddaje się stałej weryfikacji i pozwala uniknąd manipulacji
�� Na tej podstawie Popper uznał systemy opierające się na historycyzmie za wadliwe.
�� Jego zdaniem totalitaryzm wynikał z filozofii, która zakładała, że istnieją pewne prawa historycznego rozwoju.
o W swojej pracy Nędza historycyzmu wskazywał, że niemożliwym jest naukowe przewidywanie przyszłości
błędem jest uznanie, że historia rządzi się swoimi prawami.
o Twierdził, iż wykazał logicznie, że bieg dziejów jest nieprzewidywalny. Zależy on od rozwoju wiedzy, którego nie da
się przewidzied żadnymi racjonalnymi, czy naukowymi metodami (bardzo wiele odkryd dokonywano przecież przez
przypadek). Oznacza to, że należy odrzucid rozwój historii jako nauki teoretycznej.
o Wielkie filozofie społeczne zdobywały zwolenników opierając się na:
ż� Pewnej wizji przyszłego społeczeostwa
ż� Twierdząc, że musi się ona zrealizowad, ponieważ wynika to z prawa historycznego rozwoju.
Za przykład dawał Marksa, który tłumaczył, że dlaczego musi upaśd kapitalizm, aby nastąpił komunizm. Marks
twierdził, że odkrył prawo historycznego rozwoju, tak pewne, jak prawa naukowe. Jeżeli więc koniecznośd
komunizmu, albo panowanie rasy aryjskiej jest nieuchronna, to nie należy liczyd się z kosztami w realizacji danej
idei. Ideologie totalitarne twierdząc, iż jakiś proces jest naukowo udowodniony nie znoszą sprzeciwu.
�� Popper zestawiał tzw. społeczeostwo otwarte ze społeczeostwem zamkniętym . Przywołał przykład Platona, który także
twierdził, iż historycznie konieczne są rządy mędrców. W imię tego celu dokonuje się manipulacji (w procesie wychowania
niby małżeostwa powinny byd losowane, jednak Platon dopuszczał oszustwa, aby otrzymad najlepszy materiał genetyczny).
Obok Platona postawił Popper Marksa i Hegla.
o W społeczeostwie zamkniętym, postulowanym przez Platona (wroga demokracji) nie miejsca na wolnośd i wybór
jednostki, która ma określone miejsce w paostwie.
ż� Brak jest krytycznego myślenia ze strony jednostek
ż� Paostwo ma możliwośd poddawania obywateli dowolnym represjom
ż� Społeczeostwo zamknięte cechuje brak rozwoju
ż� Ogranicza się mobilnośd ludzi
ż� System hierarchii oraz kar i nagród
ż� Narzucenie określonej wizji historii i celu, któremu podporządkowuje się cały system społeczny
o Społeczeostwo otwarte rozwinęło się w wyniku rozwoju handlu, który doprowadził z kolei do poszerzenia
horyzontów i nauczył krytycznego myślenia. Dzięki temu rozwinął się racjonalizm oraz indywidualizm.
�� Popper uważał, że ludzie są zbyt różnorodni i ze względu na te różnice nie da się ustalid co chcemy osiągnąd. Konsensus
można uzyskad jedynie w kwestii tego, czego nie chcemy. Jesteśmy w stanie wskazad jedynie konkretne zło, co do którego
godzimy się, że należy je zwalczad.
Na temat totalitaryzmu pisało wielu autorów, ponieważ był to niezwykły fenomen na skalę światową i naturalna była chęd poznania
jego przyczyn. Współcześni badacze mają teorie, iż totalitaryzmami są świeckimi odmianami religii. W zlaicyzowanym świecie ideologie
totalitarne zastępują religię, ponieważ ludzie mają potrzebę wyznawania jakiejś religii.
Wskutek rozważao nad totalitaryzmami wysnuto pewne wnioski praktyczne: mówi się o jednakowej godności człowieka, wyklucza się
przemoc wobec niewinnych przedstawicieli danej grupy społecznej.
Między pozytywizmem i koncepcjami prawnonaturalnymi
Filozofia prawa zawsze była częścią ogólnej filozofii. W XIX w. myślenie o prawie wyodrębniło się z filozofii w momencie początków
pozytywizmu prawniczego. W opinii pozytywistów takie oceny jak sprawiedliwe, czy słuszne prawo nie są naukowe.
August Comte
Uszeregował filozofię na stadia postępu:
�� Epokę teologiczną dominują fikcyjne zasady wiary. Dzieli się na podokresy:
o Fetyszyzmu oddawanie czci przedmiotom
o Politeizmu wielobóstwo
o Monoteizmu
�� Epokę metafizyczną oparte na założeniach abstrakcyjnych. Wiąże się ze wzrostem indywidualizmu i krytycyzmu.
42
�� Epokę pozytywną zajmująca się tylko tym, co można stwierdzid. Nie bazuje ani na metafizyce, ani na religii. Opiera się na
ścisłych twierdzeniach. Ludzkośd w sposób dojrzały kształtuje swoje poglądy w oparciu o badania naukowe.
Z nurtu filozofii pozytywnej wyrastał pozytywizm prawny, który miał zajmowad się tylko tym prawem, które obowiązuje. Zajmował się
pytaniem o to, czym jest prawo, a nie jakie prawo byd powinno. W ten sposób przełożono pozytywizm na dziedzinę prawoznawstwa.
John Austin początek pozytywizmu, prawo jako rozkaz
Pozytywizm nie musi wiązad się z systemem prawa stanowionego właściwemu prawu kontynentalnemu.
�� Austin twierdził, że nauka prawa ma zajmowad prawem pozytywnym. Prawem pozytywnym nie jest:
o Moralnośd pozytywne zasady, które ludzie wyznają.
o Prawa fizyki
o Prawo boże prawa ustanawiane przez Boga nie są przedmiotem prawoznawstwa.
�� Prawo pozytywne jest więc rozkazem zwierzchnika politycznego popartym sankcją skierowanym do poddanych. Istotą prawa
jest więc rozkaz. Bez sankcji nie ma rozkazu.
o Już ta częśd była krytykowana obecnie wskazuje się, że istnieje wiele norm prawnych, pozbawionych sankcji tzw.
leges imperfectae.
�� Kim jest zwierzchnik? Jeżeli mamy społeczeostwo S, w którym jakaś osoba wydaje rozkazy, a sam nie podlega rozkazom, to ta
osoba jest zwierzchnikiem. Bycie suwerenem polega na tym, że jest się słuchanym, samemu nikogo nie słuchając. W ten
sposób nie jest naszym zainteresowaniem legalnośd, czy nielegalnośd zwierzchnika ktoś jest, albo nie jest zwierzchnikiem.
Stąd też nie interesuje nas sens, czy słusznośd jego rozkazu. Rozkazy zwierzchnika odtwarzamy z aktów prawnych.
Odtworzenie tego rozkazu wymaga zastosowania logiki prawniczej.
�� Austin odrzucał pytanie o sprawiedliwośd lub niesprawiedliwośd zwierzchnika. O tym co jest prawem przesądza fakt, przez
kogo zostało wydane, a nie jego treśd. Argumentem praktycznym za tą koncepcją była zasada pewności prawa.
�� Austin co prawda był utylitarystą (przyjaznił się z Benthamem i Johnem Millsem) - uważał, że ustawodawca musi się liczyd z
użytecznością, a także głosem społeczeostwa. Jednak nie był to warunek obowiązywania prawa.
�� W procesie stosowania prawa Austin zaproponował stosowanie logiki formalnej, w szczególności sylogizmu
Inni pozytywiści
W Anglii nie była to najbardziej popularna doktryna prawna. Pozytywizm cieszył największym uznaniem w Niemczech. W drugiej
połowie XIX w. trwał proces jednoczenia Niemiec. Istniał problem różnic w prawie między poszczególnymi paostwami. Częściowo
ujednolicono prawo w Związku Północnoniemieckim, ale różnice nadal istniały. W tym momencie pozytywiści zaczęli twierdzid, iż prawem
jest to, co ustanowiła władza. Pozytywiści podkreślali kwestię rozróżnienia między prawem a moralnością. Najwybitniejszymi pozytywistami
byli Jellinek, Bergbohm, Laband.
Pozytywiści zajmowali się systematyką, dążyli do ujednolicenia prawa. Byli zaciekłymi przeciwnikami prawa naturalnego.
Pozytywiści rozbudowali pojęcie paostwa prawnego. Normy pochodzące od zewnętrznego autorytetu są podstawą działania organów
paostwa. Do ich działania musi istnied podstawa prawna.
W drugiej połowie XIX w., w okresie niesprawiedliwości społecznej opozycja wykorzystywała koncepcje prawnonaturalne. Przejście na
pozytywistyczne myślenie pozwalało odciąd się od żądao wynikających z prawa naturalnego (jak prawo do pracy).
Georg Jellinek norma prawna
Georg Jellinek prowadził rozważania nad normami prawnymi.
�� Normy prawne są to normy dotyczące zewnętrznego zachowania ludzi względem ludzi. Nie dotyczą więc naszych intencji,
tylko działao. Różnią się od religii, moralności i obyczajów.
o Normy opierają się na autorytecie zewnętrznym tzn. normatywnej sile faktów.
o Obowiązywanie norm gwarantuje siła zewnętrza
�� Konstruowanie norm powinno uwzględniad fakty społeczne, oraz aprobatę rządzonych.
�� Paostwo również jest związane prawem, które tworzy
�� Definicja paostwa:
o Terytorium
o Społeczeostwo łączy się, dzięki posiadaniu wspólnych celów
o Władza władza suwerenna, a więc taka, które nie ma nad sobą innej władzy
�� Liberalne poglądy na zakres funkcji paostwa
43
Rudolf von Ihering teleologiczna koncepcja prawa
�� Teleologiczna koncepcja prawa Ihering był pozytywistą, jednak wskazywał na to, że prawo ma jakiś cel. Tym celem jest
zapewnienie bezpieczeostwa i pokoju społecznego. Nie odpowiadał na pytanie: co w przypadku, gdy prawo nie realizuje tego
celu.
o Ihering ujmował cel jako interes.
�� Naukę prawa można zhierarchizowad:
o Konstrukcja synteza poprzednich szczebli. Dzięki temu powstaje niesprzeczny system prawny.
o Koncentracja formułowanie zasad prawnych
o Analiza segregacja materiału
�� Formalizm prawniczy rygorystyczne przestrzeganie formy prawa sprzyja wolności, chroniąc porządek społeczny.
�� Krytykował jednak bezwzględny formalizm prawniczy pozytywistów, sam pozostając pozytywistą.
�� Walka o prawa obowiązywanie prawa nie polega tylko na tym, że paostwo egzekwuje je sankcją. Obywatele także walczą o
egzekwowanie prawa. Dało to impuls do dążeo do wyjścia z tzw. pozytywizmu ustawowego , i doprowadziło do prób
poszukiwania istoty prawa także poza pozytywnym prawem stanowionym. Skutkiem było powstrzymanie laicyzacji i
poszukiwanie realnych korzeni stanowienia prawa. Stąd pojęcie pozytywizmu sensu largo .
Pozytywizm sensu largo
Leon Duguit solidaryzm społeczny
�� Stanowienie prawa wynika pewnej zasady zorganizowania społeczeostwa zasady solidaryzmu społecznego. Człowiek jest
istotą społeczną, dlatego warunkiem istnienia społeczeostwa jest postępowanie solidarne. W społeczeostwie obowiązuje
obiektywna norma, nakazująca respektowanie zasad solidarności. Ta reguła zawsze obowiązuje i ma swoje sankcje. Normy
prawne służą sprecyzowaniu zasady solidaryzmu społecznego. Błędem pojmowania prawa jest pojmowanie go od strony
formalnej, a nie od strony jego celu.
�� W społeczeostwie istnieje tzw. świadomośd solidarności, która powoduje, że społeczeostwo sprzeciwia się odstępstwom od
zasady solidaryzmu.
�� Paostwo i jednostka:
o Wynikiem zasady solidaryzmu jest umniejszenie roli paostwa i zanegowanie jego suwerenności. Paostwo podlega
prawu i nie ma wpływu na jego treśd jej wyznacznikiem jest realizacja zasady solidarności.
o Z drugiej strony zasada solidaryzmu podważała koncepcję praw podmiotowych jednostki. Jej obowiązkiem jest
natomiast aktywne uczestnictwo w życiu społecznym.
ż� Np. własnośd nie jest prawem. Jest funkcją społeczną. Właściciel przez fakt dzierżenia ma do spełnienia
misję społeczną. Jeśli właściciel nie wypełnia tej misji, to prawnie uzasadniona jest interwencja
rządzących, wymuszająca zgodne z przeznaczeniem używania dobra w jego ręku. Właściciel nie ma prawa
pozostawad bezczynnie. Władza ma prawo narzucid mu obowiązek pracy.
�� To jest ciągle pozytywizm nikt nie mówi o prawie naturalnym jednak solidaryzm społeczny jest pewną naczelną normą.
�� Figura solidaryzmu społecznego była wykorzystywana w cywilistyce w czasie nazizmu, nawiązywały do niego koncepcje
korporacjonistyczne faszyzmu.
Leon Petrażycki prawo jako zjawisko psychiczne
�� Pytanie o to, czym jest prawo. yródłem prawa jest psychika ludzka. Wśród wszystkich aktów psychicznych Petrażycki wyróżnił
impulsje, emocje, które nakazują pewne zachowania. Impulsje dzielą się na:
o Jednostronne normy moralne imperatywne. Zawierają wyłącznie obowiązek.
o Dwustronne normy prawne imperatywno-atrybutowe. Z jednej strony zawierają obowiązek, z drugiej
uprawnienie. Wyobrażamy sobie, że inny podmiot może czegoś się ode mnie domagad.
Oba rodzaje impulsji ograniczają wolnośd człowieka
�� Petrażycki stwierdził, że społeczeostwo wytwarza przekonanie, iż pewne zachowania są wymagane, natomiast wtórne wobec tych
przeżyd jest ich skodyfikowane. Paostwo i prawo są projekcjami naszych przeżyd.
�� Petrażycki wspierał model liberalny nie jesteśmy skłonni przypisad paostwu dużej władzy.
�� Krytyka Petrażyckiego wskazywała, że mówi on raczej o skuteczności normy. Normy stanowione przez władzę są zgodne z
naszymi odczuciami, jednak do większości norm nie mamy emocjonalnego stosunku. Jedni badacze klasyfikują teorię
Petrażyckiego jako koncepcję prawa natury o zmiennej treści, inni jako realizm prawny.
Funkcjonalizm rozróżnienie prawa w książkach i prawa w działaniu (Olivier Holmes)
�� Wynikał z pragmatyzmu filozoficznego pojęcie prawdy obiektywnej jest drugorzędne, prawdą jest to, co sprawdza się w
działaniu. Odnieśli tę koncepcję do praw społecznych i prawa.
44
�� Holmes stwierdził, że prawo jest przewidywaniem zachowao osób urzędowych. Nie jest ważne prawo w książkach. Istotne
jest prawo w działaniu (law in action). Tutaj norma prawna jest tworzona przez osoby urzędowe. Jednak w takim przypadku
nie można rozstrzygad o tym, czy działania osób urzędowych jest praworządne, czy nie.
�� Funkcjonaliści zajęli się prawem w działaniu. Stwierdzali, że pojęcie własności, prawa obywatela w praktyce różnią się od
prawa zapisanego w książkach. Prowadzi to jednak do pewnego nihilizmu prawniczego.
�� Było to bodaj najdalsze odejście od pozytywizmu prawniczego w tym ostatnim wykluczone było bagatelizowanie prawa w
książkach .
Hans Kelsen normatywizm jako odnowienie pozytywizmu
�� Te nurty spowodowały powrót do klasycznego pozytywizmu. Przyczynił się do tego Hans Kelsen, który postulował czystą
naukę prawa, której przedmiotem poznania jest wyłącznie prawo, w oderwaniu od uwarunkowao społecznych, kulturowych,
czy historycznych.
�� Nawiązał do rozróżnienia bytu i powinności. Treśd normy niczego nie mówi o rzeczywistości. Norma nie mówi nam, czy
kiedykolwiek miała zastosowanie. Jeżeli norma przewiduje sankcję za jakieś postępowanie, to norma obowiązuje, niezależnie
od tego, czy jest egzekwowana.
�� Czysta nauka prawa ma zajmowad się systemami prawnymi. Hans Kelsen stwierdził, że zajmujemy się systemem norm
prawnych, będącym zespołem norm, który jest dynamiczny. Norma należy do systemu, jeżeli została ustanowiona na
podstawie innej normy. Jest to czysto formalne pojmowanie prawa.
�� Dynamiczny system norm prawnych, odróżniał Kelsen od moralności.
o System norm moralnych jest tak zbudowany, że istnieje pewna norma nadrzędna, z której wszystkie inne normy da
się za pomocą quasi logicznych instrumentów wywnioskowad. Zależnośd między normami jest więc treściowa.
o System norm prawnych jest konstrukcją hierarchiczną, w której z normy wyższej, na podstawie kompetencji w niej
zawartej, wypływają normy niższe. Kompetencja do ustanawiania norm nie musi zawierad wskazówek co do ich
treści. Zależnośd między normami poszczególnych szczebli jest więc formalna. Na samym szczycie hierarchii
znajduje się niewypowiedziana i nieokreślona norma podstawowa. Wykracza ona poza najwyższe hierarchicznie
prawo, jakim jest konstytucja.
�� Kelsen był zwolennikiem demokracji i liberalizmu. Jednak jego teoria jest skrajnym pozytywizmem nauka i praktyka prawna
ma zajmowad się tylko prawem stanowionym. W jego teorii to z systemu norm prawnych wyłania się paostwo, co różni go od
klasycznych pozytywistów, którzy stawiali zewnętrzny autorytet na pierwszym miejscu.
Herbert L. Hart
�� Usystematyzował założenia pozytywizmu:
1. Uznaje prawo za rozkaz
2. Nie uznaje koniecznego związku między moralnością i prawem
3. Pojęcia prawne nie powinny byd analizowane w kontekście badao z dziedzin pozaprawnych (historycznych,
aksjologicznych, socjologicznych)
4. Istnieje system prawny tworzący zamknięty zbiór norm, umożliwiający logiczne wnioskowanie z zawartych w nim
reguł, bez odwoływania się do czynników zewnętrznych
5. Sądów etycznych nie można dokonywad korzystając z argumentów racjonalnych
�� Najwyższe kryterium obowiązywania prawa pozwala rozstrzygnąd, które zródło prawa jest najwyższe.
�� Najwyższe kryterium i ostateczna reguła uznania regulują wzajemne zależności norm i przepisów prawnych.
�� Wg Harta, zarówno obywatele, jak i urzędnicy muszą uznawad w swoim zachowaniu system prawa i procedury jego
stosowania.
Renesans prawa naturalnego
W czasie procesów norymberskich oskarżeni bronili się twierdząc, że ich postępowanie wynikało z przestrzegania prawa. Ten w
pewnym sensie skutek pozytywizmu prawniczego nastawił społeczeostwo negatywnie do pozytywizmu. Zaczęto więc szukad pewnych
granic w ten sposób nastąpił powrót do prawa naturalnego.
Radbruch krytyka pozytywizmu10
Gustaw Radbruch: profesor uniwersytetu w Kilonii i Heidelbergu, autor książki pt. Wprowadzenie do filozofii prawa , a także jeden z
twórców kodeksu karnego Republiki Weimarskiej, socjaldemokrata, wniósł ogromny wkład w niemiecką myśl prawnonaturalistyczną.
�� Pozostawał pod urokiem filozofii Kanta.
10
Dechnik
45
�� Był zagorzałym przeciwnikiem pozytywizmu.
�� Uważał, że ludziom dana jest idea prawa (prawem mogą byd tylko takie normy, które przynajmniej zmierzają do idei prawa)
�� Sądził, że ludzie mają pewne wyobrażenie o prawie i o naturze prawa. Idea prawa zawiera trzy elementy:
o postulat sprawiedliwości (równe traktowanie równych spraw, rzeczy i osób i odwrotnie)
o idea dobra powszechnego (prawo służy dobru powszechnemu)
o idea pewności prawa i jego bezpieczeostwa
�� Popierał stanowisko relatywizmu wartości, uważał, że taka postawa sprzyja demokracji politycznej
�� Radbruch uważał, że dla prawnika prawo nie powinno zawierad dowolnej treści (twierdził, że istnieją zasady prawne, które są
silniejsze od wszystkich przepisów prawnych)
�� Warto pamiętad, że Radburch głosił, iż odwoływanie się tylko do jakiegoś dobra powszechnego, bez ujęcia go w przepisy, jest
równie szkodliwe, jak przestrzeganie złego prawa pozytywnego
Fuller formalne prawo natury11
Lon Luvois Fuller: (1902-1978), profesor prawa, wykładowca na Uniwersytecie Harvarda, autor książki pt. Moralnośd prawa .
�� Krytyk pozytywizmu prawniczego
�� Prawo definiował jako próbę podporządkowania ludzkich zachowao pewnym zasadom
�� Daleki był od uznania, że poznanie prawa to jedynie poznanie rzeczywistości
�� Fuller uważał, że prawo, aby mogło byd w ogóle prawem, musi spełnid określone warunki te warunki początkowo określił
jako zasady eunomii (dobrego porządku), potem jednak nazwał je formalnym prawem natury bądz wewnętrzną moralnością
prawa
�� Wymogi formalne prawa, które są warunkiem wewnętrznej moralności prawa:
o byd ogólne uniwersalne
o byd ogłoszone, tzn. normy prawa powinny byd znane
o dotyczyd zdarzeo przyszłych, nie zaś przeszłych
o byd jasne, tzn. zrozumiałe w swoich sformułowaniach
o byd niesprzeczne, tzn. nie może wymagad zachowao sprzecznych
o byd możliwe do spełnienia nie może nakazywad zachowao niemożliwych do zrealizowania
o byd stabilne, tzn. nie powinno zmieniad się zbyt często
�� wszelkie działania urzędowe, wg niego, winny byd zgodne z ustanowionym prawem
�� dla Fullera wewnętrzna moralnośd prawa jest warunkiem koniecznym istnienia porządku prawnego, jest prawem
naturalnym, które trzeba spełnid, żeby prawo w ogóle istniało
11
Dechnik
46

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Doktryny polityczno prawne, ćwiczenia dr A Madeja, RENESANS, WIEK XVII
20131113113803 Sylabus doktryny polityczne i prawne
Doktryny polityczne 13 14
Filipowicz Historia myśli polityczno prawnej t 2
Doktryny Polityczne
Filipowicz Historia myśli polityczno prawnej t 1
Unia Europejska w testach i kazusach Zagadnienia ekonomiczne, polityczne i prawne ebook
Prace z mysli politycznej i prawnej oraz prawa publicznego (2)
Filozofia prawa i doktryny filozoficzno prawne
Ćwiczenia z Doktryn Polityczno Prawnych 16 11 2010 grupa 7
865 Historia doktryn politycznych
Prace z mysli politycznej i prawnej oraz prawa publicznego (3)
Historia doktryn polityczno prawnych W nst
Historia doktryn polityczno na kolosa
Prace z mysli politycznej i prawnej oraz prawa publicznego (11)

więcej podobnych podstron