CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
Specyfika zaburzeń mowy ...
Autor: Magdalena Briss
09.06.2008.
Zmieniony 16.06.2008.
Specyfika zaburzeń mowy związanych z jąkaniem oraz teoretyczne podstawy diagnozy i terapii osoby
jąkającej się w świetle literatury 1. Niepłynność mówienia Według Chęćka1 niepłynność mówienia jest
rezultatem synchronizacji w obrębie trzech poziomów organizacji wypowiedzi: treści, formy językowej i
substancji fonicznej. Na tej podstawie Chęciek wyróżnia trzy rodzaje płynności mówienia:
- płynność semantyczną, polegającą na swobodnym przechodzeniu od jednej myśli (komunikatu) do
drugiej,
- płynność syntaktyczną, polegającą na swobodnym przechodzeniu od jednej struktury składniowej do
drugiej,
- płynność fonetyczną, polegającą na swobodnym przechodzeniu od jednej artykulacji do drugiej.
Płynność mówienia wynika więc z synchronizacji płynności semantycznej, syntaktycznej i fonetycznej,
czyli na utrzymanym w odpowiednim tempie i rytmie swobodnym przechodzeniu od jednego elementu
wypowiedzi do drugiego.Normalne jednak jest to, że każdy mówca wypowiada się czasem niepłynnie,
szczególnie gdy jest zmęczony lub zdenerwowany. Dlatego niepłynność mówienia jest zjawiskiem
uniwersalnym. Do podstawowych objawów zwyczajnej niepłynności mówienia, według Tarkowskiego2
należą:
- powtarzanie głosek (m-m-m- mama), sylab (ma- ma- mama), słów (mama- mama), części zdań
(mama idzie- mama idzie),
- przeciąganie głosek (mmmmmmmmmama),
- blokowanie (m…..ama),
- embolofazje (yyy, eee),
- pauzy (momenty ciszy),
- rewizje (mama poszedł….. poszła do sklepu),
- tachylalia (zbyt szybkie mówienie),
- bradylalia (zbyt wolne mówienie),
- dysrytmia (nierytmiczne mówienie). Wyżej opisane objawy mogą występować oddzielnie od
siebie, z przerwami wypełnionymi płynnie wymawianymi głoskami, bądz
w formie łącznej, gdy kilka
objawów pojawia się obok siebie. Według tego samego autora niepłynność mówienia można podzielić na:
- niepłynność spastyczną występującą na tle nadmiernych skurczów mięśni aparatu mowy,
- niepłynność niespastyczną, której nie towarzyszą takie skurcze.3 Powyższy podział stanowi kryterium
różnicujące niepłynność zwykłą od niepłynności patologicznej. Niepłynność spastyczna jest patologiczna,
przeważnie uświadomiona i logofobiczna. Natomiast niepłynność niespastyczna jest zwykła, zazwyczaj
nieuświadomiona i nielogofobiczna.Patologicznej niepłynności mówienia towarzyszą reakcje fizjologiczne,
psychiczne i społeczne. Reakcje fizjologiczne, zlokalizowane w aparacie oddechowym objawiają się
oddychaniem asymetrycznym, skróceniem fazy wydechowej oraz zwiększoną liczbą oddechów w
jednostce czasu. Reakcje fizjologiczne, zlokalizowane w aparacie fonacyjnym mogą objawiać się silnym
zaciskaniem strun głosowych i gwałtownymi ruchami krtani. Reakcje fizjologiczne zlokalizowane w
aparacie artykulacyjnym objawiają się tak zwanymi klonusami, czyli krótkimi, powtarzającymi się
skurczami języka, warg; tonusami, czyli wzmożonymi, przedłużającymi się skurczami języka, warg;
tremorami, szybkimi drganiami czubka języka. Opisanym powyżej reakcjom fizjologicznym niepłynności
mówienia towarzyszyć mogą współruchy- czyli zbędne ruchy ciała. Może to być odwracanie i wysuwanie
głowy, marszczenie czoła, podnoszenie brwi, marszczenie brwi, przymykanie oczu, drganie policzków lub
nozdrzy, zaciskanie warg, wysuwanie lub drganie języka, drganie podbródka lub żuchwy, napinanie
mięśni szyi, drżenie lub załamanie głosu, zbędne ruchy torsu, potrząsanie ramionami, zaciskanie rąk,
przebieranie palcami, tupanie nogami, kołysanie się. Do współruchów dołączają się często reakcje
wegetatywne, takie jak: czerwienienie się, blednięcie, pocenie się, oziębienie dłoni, przyspieszone bicie
serca. Psychospołeczne reakcje na niepłynność mówienia możemy podzielić na pozytywne, takie jak:
zaniepokojenie, troska, empatia, zaangażowanie, pomoc, wsparcie; oraz na negatywne: dezorientacje,
niepokój, obwinianie, poczucie winy, lęk, frustracje, wyśmiewanie.4 2. Definicja i objawy giełkotu Giełkot
jest mową bezładną, potocznie określaną mówieniem „bez ładu i składu”. Zdaniem
Tarkowskiego: „Istotą giełkotu jest niewspółmierność między przeciętnymi lub wysokimi
zdolnościami umysłowymi a niską sprawnością językową.5” Według autora dysonans ten zakłóca
komunikację słowną: mówca rozumie siebie, ale nie jest rozumiany przez otoczenie. Jego sposób
mówienia wywołuje stres u słuchacza, natomiast osoba z giełkotem często jest nieświadoma swojego
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:33
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
problemu. Charakterystyczną cechą giełkotu jest bardzo szybkie tempo mówienia, powodujące
opuszczanie sylab, słów oraz zniekształcanie głosek. Inna definicja podaje, że ”Giełkot to
zaburzenie procesów myślowych programujących mowę, wynikające z dziedzicznych predyspozycji;
oddziaływujące na wszystkie kanały komunikacji, tj. czytanie, pisanie, mówienie, rytm, muzykalność i
zwykłe zachowanie. To zaburzenie mowy charakteryzuje się jego nieświadomością, małym zakresem
uwagi, zakłóceniem percepcji artykułowania i formułowania wypowiedzi.”6 Kaczmarek twierdzi,
że: „Giełkot to organiczne zaburzenie centralnego mechanizmu mowy, który charakteryzuje się:
- szybkim tempem mówienia,
- powtórzeniami,
- opuszczaniem, a także krzyżowaniem sylab i wyrazów, szczególnie podczas czytania i pisania,
- redukcją grup spółgłoskowych,
- licznymi przejęzyczeniami w mówieniu, czytaniu i pisaniu.7 Z przedstawionych powyżej definicji
giełkotu wynika, że zaburzenie to nie jest izolowana jednostką nozologiczną, lecz przypomina syndrom,
więc stanowić może kombinację następujących zaburzeń:
- Psychologicznych, np. zaburzeń koncentracji uwagi i chaotyczności myślenia, nieświadomości lub
obojętnego stosunku do swego zaburzenia mowy;
- Lingwistycznych, w postaci niepłynności mówienia i dysgramatyzmów, trudności w czytaniu i pisaniu,
trudności w językowym formułowaniu wypowiedzi, nieprawidłowego poczucia rytmu i melodii mowy;
- Fizjologicznych, np. dysrytmie oddechowe oraz subtelne zaburzenia w zakresie motoryki.A zatem, im
więcej występuje symptomów, tym wzrasta prawdopodobieństwo rozpoznania rzeczywistego giełkotu. Nie
ma giełkotu bez objawów niepłynności mówienia. Jak podaje Tarkowski: „Giełkot to niepłynność
niespastyczna, nielogofobiczna, nieuświadomiona, prosta lub złożona. Dominuje tu niepłynność
semantyczno- gramatyczna wynikająca z trudności w językowym formułowaniu chaotycznych
myśli.”8 Diagnozowanie giełkotu przysparza wielu trudności. Próbę zweryfikowania podstawowych
wiadomości o tym zaburzeniu podjęli K.O. Louis, A. Hinzman oraz F. M. Hul, którzy opracowali listę
symptomów giełkotu. Symptomy, te, owi autorzy podzielili na podstawowe i dodatkowe. Przedstawia je
poniższa tabela.Symptomy podstawowe % Symptomy dodatkowe %
Szybkie tempo mówienia
Niepoprawne zdania
Dezorganizacja myślenia
Nieregularne tempo mówienia
Nieświadomość problemu
Powtarzanie słów
Powtarzanie głosek, sylab
Powtarzanie fraz
Słabe rozumienie wypowiedzi
Ograniczenie koncentracji uwagi
Rewizje
Brak zdolności szkolnych
Błędna artykulacja
Uboga składnia
Mowa bez treści
Embołofrazje
Zaburzenia koordynacji motorycznej
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:33
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
Opóz
niony rozwój języka
Trudności w uczeniu się
Walka z niepłynnością mówienia
Uszkodzenia neurologiczne
Napięcie podczas mówienia
Przedłużanie głosek
Trudności w pisaniu
Rodzinny giełkot
Monotonne mówienie
Wszystkie pozostałe
Nieprzystosowanie społeczne
Wtórne objawy zaburzeń zachowania
Brak zdolności muzycznych
88,96
62,99
59,74
59,7
57,8
47,4
44,8
41,5
40,9
38,9
33,7
26,6
25,9
25,3
25,3
24,6
21,4
20,1
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:33
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
20,1
19,5
16,8
12,9
11,6
11,0
9,10
7,80
7,80
7,14
3,25
1,30
Błędna artykulacja
Uszkodzenia neurologiczne
Rodzinny giełkot
Opóz
niony rozwój języka
Zaburzenia koordynacji motorycznej
Brak zdolności szkolnych
Nieprzystosowanie społeczne
Powtarzanie fraz
Walka z niepłynnością mówienia
Trudności w uczeniu się
Słabe rozumienie wypowiedzi
Uboga składnia
Powtarzanie słów
Ograniczona koncentracja uwagi
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:33
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
Powtarzanie głosek, sylab
Przedłużanie głosek
Niepoprawne zdania
Trudności w pisaniu
Dezorganizacja myślenia
Napięcie podczas mówienia
Nieregularne tempo mówienia
Nieświadomość problemu
Mowa bez treści
Rewizje
Monotonne mówienie
Brak zdolności muzycznych
Wtórne objawy zaburzeń zachowania
Embołofrazje
Szybkie tempo mówienia
Wszystkie pozostałe
40,00
35,71
33,57
30,00
29,29
24,85
27,14
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:33
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
27,14
27,14
27,14
27,14
27,14
26,43
23,57
21,43
20,71
20,71
20,00
20,00
18,57
17,86
17,14
16,43
16,43
15,71
15,00
15,00
13,57
6,43
3,57 Zdaniem Louis i Hinzman, symptomatyka giełkotu stanowi kombinację najczęściej występujących
objawów:
- podstawowych (szybkie lub nieregularne tempo mówienia, niepoprawna budowa zdań, dezorganizacja
mylenia, powtarzanie głosek, sylab, wyrazów, fraz),
- dodatkowych (błędna artykulacja, uszkodzenia neurologiczne, rodzinny giełkot, opóz
niony rozwój
języka, zaburzenia koordynacji motorycznej, brak zdolności szkolnych).9 3. Jąkanie, jego rodzaje,
przyczyny powstania oraz przebieg rozwoju Wiele jest definicji jąkania, jako pierwszą przedstawię
najprostszą, moim zdaniem najlepiej oddającą istotę tego zaburzenia: „Jąkanie to zaburzenie
płynności, tempa i rytmu mówienia spowodowane nadmiernym napięciem mięśni oddechowych,
fonacyjnych i artykulacyjnych.”10 Według autora tej definicji- Z. Tarkowskiego jest ona tylko
jednym z aspektów jąkania, a mianowicie aspektem prozodycznym. Autor wyróżnia jeszcze aspekt
neuropsycholingwistyczny, w którym jąkanie jest kombinacją niepłynności semantyczno-syntaktycznej
(niespastycznej) i niepłynności fizjologicznej (spastycznej), powstałych na skutek desynchronizacji trzech
poziomów (planów) organizacji wypowiedzi: treści (plan psychologiczny), formy językowej (plan
gramatyczny) i substancji fonicznej (plan fizjologiczny). Kierując się aspektem osobowościowym,
możemy założyć, że nie mamy do czynienia z jąkaniem, lecz z jednostką jąkającą się, której osobowość
funkcjonuje niewłaściwie. Aspekt medyczny głosi, iż jąkanie jest nerwicą mówienia. Ostatnim z aspektów
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:33
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
jąkania opisanych przez Tarkowskiego, jest aspekt socjolingwistyczny. Według tego aspektu jąkanie jest
zaburzeniem sprawności językowej. Kaczmarek określa jąkanie jako zaburzenie mowy na płaszczyz
nie
suprasegmentalnej (akcent, melodia, rytm). Określając jąkanie jako: balbuties, dysfemia, spazmofemia,
laloneuroza, podaje, iż charakteryzuje się ono zakłóceniami rytmu i melodii wypowiedzi, przerwami,
zacinaniem się, powtarzaniem i wydłużaniem głosek i występuje często w wypowiedzi spontanicznej, a
czasem w czytaniu, powtarzaniu, recytacji, nigdy zaś w śpiewie czy mowy chóralnej.11
Istnieje kilka podziałów jąkania. Ze względu na występujące objawy, jąkanie dzielimy na:
- kloniczne, gdzie dominują skurcze kloniczne, które cechują krótkie zahamowania mowy i wielokrotne
powtarzanie sylab;
- toniczne, gdzie dominują skurcze toniczne, cechujące się dłuższymi zahamowaniami i wielokrotnym
powtarzaniem głosek;
- kloniczno- toniczne, gdzie występują skurcze mieszane.12 Skurcze kloniczne lub toniczne mogą
lokalizować się w różnych częściach aparatu mowy i dlatego wyróżniamy:
- jąkanie oddechowe, gdy skurcze umiejscowiły się w aparacie oddechowym;
- jąkanie fonacyjne, gdy skurcze umiejscowione są w aparacie fonacyjnym;
- jąkanie artykulacyjne, gdy skurcze powstają w aparacie artykulacyjnym.13 Najczęściej jednak
skurcze występują równocześnie w dwóch lub nawet trzech częściach aparatu mowy. Na podstawie lęku
przed mówieniem, czyli logofobii, jąkanie dzielimy na:
- preneurotyczne, gdy nie występuje logofobia;
- neurotyczne, gdy występuje logofobia. Podkreślić należy, że pojawienie się logofobii świadczy o
patologizacji jąkania i jest kluczowym momentem w jego rozwoju. Istnieje wiele teorii próbujących
wyjaśnić przyczyny powstania jąkania, zostały one usystematyzowane w ramach:
- teorii biologicznych,
- teorii psychologicznych,
- teorii behawioralnych,
- teorii lingwistycznych. Jeżeli chodzi o przyczyny biologiczne, a ściślej genetyczne, to badania
dotyczące dziedzicznego tła tego zaburzenia zakwestionowały wyłączny udział czynników genetycznych w
powstawaniu jąkania. Dziedziczy się najprawdopodobniej nie samą niepłynność mowy, ale obniżoną
sprawność językową albo typ układu nerwowego, co może, ale nie musi przyczynić się do powstania
jąkania. Specjaliści badający to zagadnienie są zdania, iż jąkający się rodzice mogą być również
prowokującym modelem do naśladowania. Mogą oni również wprost lub bezpośrednio przekazywać lęk
przed rozwojem niepłynności, który może wyzwolić jąkanie. Według teorii psychologicznych jąkanie ma
rodowód psychogenny i jest traktowane jako objaw nerwicy. Uważa się, że z
ródło jąkania tkwi w
podświadomości. Według behawiorystów jąkanie jest wyuczonym zachowaniem. Natomiast lingwistyczne
teorie podkreślają fakt, że dzieci najczęściej zaczynają mówić niepłynnie w okresie kształtowania się
mowy.14Jąkanie jest zaburzeniem dynamicznym, sytuacyjnym i okresowym, dlatego przebieg jego
rozwoju przypomina sinusoidę. W konkretnym przypadku rozwój tego zaburzenia mowy jest albo typowy-
stopniowy, albo nietypowy- nagły. W typowym rozwoju jąkania na początku pojawia się powtarzanie,
głównie sylab rozpoczynających wypowiedz
. Po pewnym czasie występuje przeciąganie, a finałem tego
procesu jest blokowanie. Tym objawom towarzyszą patologiczne skurcze narządów mowy. W fazie
początkowej występują skurcze kloniczne, póz
niej toniczne, a na końcu pojawiają się współruchy.
Rozwojowi niepłynności mówienia początkowo nie towarzyszy logo fobia, szczególnie u małych dzieci. Lęk
przed mówieniem pojawia się dopiero w jąkaniu zaawansowanym. W nietypowym rozwoju jąkania
niepłynność mówienia pojawia się nagle, w postaci kombinacji powtarzania, przeciągania, a nawet
blokowania. Pełny obraz jąkania może powstać w ciągu doby. Występują od razu skurcze kloniczno-
toniczne. Po niedługim czasie pojawiają się współruchy i występuje logofobia.15 4. Podstawy diagnozy
osoby jąkającej się Ziemski podaje, że diagnoza to rozpoznanie stanu rzeczy na podstawie objawów oraz
znajomości ogólnych prawidłowości; składa się z dwóch etapów: eksploracyjnego (poznawanie badanego
zjawiska) i weryfikacyjnego (sprawdzanie trafności postawionej diagnozy).16 Natomiast diagnoza
logopedyczna, w opinii Jastrzębowskiej i Pelc- Pękały to określony sposób postępowania badawczego,
którego celem jest potwierdzenie bądz
wykluczenie istnienia zjawisk logopedycznych oraz przewidywanie
ich tendencji rozwojowych na podstawie objawów, patogenezy i patomechanizmu. Opierając się na
danych z obserwacji i wywiadu, prób i testów językowych, można wnioskować o objawach. Badania
uzupełniające dostarczają wielu danych pomocnych do stworzenia jakościowo-ilościowej oceny zachowań
językowych.17 Zdaniem Tarkowskiego głównymi celami procesu diagnozowania osoby jąkającej się jest
określenie:
- niepłynności mówienia,
- reakcji jej towarzyszących. Aby zrealizować te cele należy ustalić przyczyny oraz mechanizm
zaburzenia mowy u badanej osoby jąkającej się i opisać objawy jąkania. Prawidłowo przeprowadzony
proces diagnozowania powinien obejmować trzy fazy:
- obserwację,
- wywiad,
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:33
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
- badania testowe lub eksperymentalne. Na podstawie obserwacji otoczenie stwierdza, że dana osoba
mówi niepłynnie oraz rejestruje najbardziej widoczne reakcje towarzyszące jąkaniu. Podczas obserwacji
bardzo korzystny jest zapis video, dzięki któremu dane mogą być utrwalone i wielokrotnie
analizowane.Spostrzeżenia poczynione w czasie obserwacji są wykorzystane podczas wywiadu specjalisty
z osobą jąkającą się lub jego rodzicem (opiekunem). Wywiad może być mniej lub bardziej
sformalizowany, ale na ogół zmierza do uzyskania o osobie jąkającej się danych dotyczących:
- jej biografii,
- jej rodziny,
- jej rozwoju,
- rozwoju niepłynności mówienia,
- rozwoju reakcji towarzyszących niepłynności mówienia,
- obecnego stanu mowy osoby jąkającej się,
- dotychczasowych metod jej leczenia,
- oczekiwań pacjenta i jego rodziny wobec terapeuty. Obserwacja i wywiad uzupełniane są
badaniami kwestionariuszowymi, testowymi i eksperymentalnymi. W Polsce stosowane są dwie metody,
a mianowicie:
- Kwestionariusz Cooperów do Oceny Jąkania- został on adaptowany przez Chęćka i przeznaczony jest
dla pacjentów w wieku powyżej 11 roku życia. Składa się z siedmiu prób oceniających następujące
elementy:
- odsetek objawów niepłynności mówienia,
- średni czas trwania najdłuższych niepłynności,
- unikanie sytuacji komunikacyjnych,
- lokalizację i nasilenie współruchów,
- akceptację jąkania.
- Kwestionariusz Niepłynności Mówienia i Logofobii opracowany przez Tarkowskiego składa się z trzech
części oceniających:
- nasilenie niepłynności mówienia,
- nasilenie logofobii,
- lokalizację współruchów i objawów wegetatywnychDo kwestionariusza Tarkowskiego dołączony jest
program terapii osób jąkających się. 5. Podstawy terapii osoby jąkającej się Terapia to umiejętność
rozwiązywania problemów pacjenta w celu osiągnięcia pozytywnej zmiany, czyli poprawy jego
funkcjonowania. Proces ten obejmuje trzy główne etapy:
- dostrzeżenie i sformułowanie problemu,
- postawienie hipotez diagnostycznych i terapeutycznych,
- weryfikacja tych hipotez zgodnie z planem terapii. Terapia osób jąkających się obejmuje trening
płynności mówienia oraz psychoterapię. Seeman uważa, że celem terapii jąkających się jest zmienianie
ich osobowości i poprawa płynności mówienia, a to wymaga metody kompleksowej, składającej się z
psychoterapii, terapii logopedycznej i leczenia farmakologicznego.18 Trening płynności mówienia stanowi
zbiór metod poprawiających płynność mówienia osób jąkających się. Metody te można podzielić na:
- bezpośrednie, w których stosuje się wiele technik płynnego mówienia;
- pośrednie, które nie zawierają ćwiczeń mowy, lecz poprawiają płynność mówienia poprzez
oddziaływanie na środowisko domowe lub szkolne, poprzez poprawianie sprawności ruchowej lub
językowej;
- kompleksowe, łączące metody bezpośredniej i pośredniej terapii. Do najczęściej stosowanych metod
i technik bezpośrednio poprawiających płynność mówienia należą:
- Metoda Gutzmana. Jej istotą jest poprawa koordynacji aparatu oddechowo- fonacyjno-
artykulacyjnego. W czasie oddychania jąkający się kładzie ręce na swojej piersi i wdycha bezszelestnie
powietrze przez otwarte usta. Nie wolno mu chlipać powietrza. Jego wydech powinien być długi i
równomierny. Jąkający się wykonuje ćwiczenia głosowe rozpoczynając od chuchania i przechodząc do
szepty, a póz
niej od szeptu do pełnego głosu. Te przejścia powinny być łagodne, aby nie dopuścić do
bloku krtaniowego. W czasie ćwiczeń artykulacyjnych jąkający się wymawia głoski zgodnie z zasadą
stopniowania trudności. A zatem rozpoczyna od głosek szczelinowych, póz
niej wymawia zwarto-
szczelinowe, a na końcu zwarte. Wymawia je najpierw w izolacji, a następnie w sylabach, wyrazach.
- Kontrolowane oddychanie. Jest to jedna z najbardziej kontrowersyjnych metod zmniejszania
niepłynności mówienia. y
le zastosowana prowadzi do patologizacji oddychania, które jest przecież
podświadomym automatyzmem. Dlatego należy ją stosować niezwykle ostrożnie, w przypadkach, gdy
oddech w czasie mówienia jest rzeczywiście zaburzony, a występuje to tylko u niektórych jąkających się.
Należy wówczas dążyć do wypracowania oddechu brzuszno-przeponowego oraz umiejętności świadomego
zwolnienia fazy oddechowej za pomocą kontroli napięcia mięśni oddechowych, co wydłuża i reguluje fazę
oddechową (appoggio). Wyróżnia się dwa rodzaje podparcia oddechowego:
1. przepona zatrzymuje się w fazie wdechowej, podczas gdy klatka piersiowa powoli wykonuje
czynność wydechową. Po 8 – 10 sekundach przepona powoli przesuwa się ku górze i łączy swoje
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:33
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
działanie z działaniem mięśni oddechowych klatki piersiowej. Jest to podparcie przeponowe.
2. Drugi rodzaj podparcia polega na tym, że klatka piersiowa znajduje się w czasie emisji głosu w
pozycji wdechowej, podczas gdy przepona unosi powoli ku górze, tj. spełnia czynność wdechową. Jest to
podparcie klatką piersiową, nazwane podparciem piersiowym.
- Metoda Echo. Adamczyk był pierwszym autorem, który wykorzystał efekt Lee (DAF) w terapii osób
jąkających się. Istotą jego metody jest mówienie w sposób zsynchronizowany z własnym echem
opóz
nionym o 0,1-0,3 sek. Dzięki temu niepłynność mówienia nie pojawia się, ale tempo mówienia jest
przesadnie zwolnione. Echokorekcja zakłada prowadzenie ćwiczeń w sytuacji:
- emocjonalnie sztucznej, czyli mówienie z echokorektorem, w gabinecie logopedy,
- emocjonalnie łatwej, czyli mówienie z echem zapamiętanym w domu rodzinnym,
- emocjonalnie trudnej, czyli mówienie w szkole z echem zapamiętanym.
- Metoda Chęćka. Chęciek przedstawił zmodyfikowany program psychofizjologicznej terapii jąkającej się
młodzieży i dorosłych i opracował jego wersję filmową. Program ten obejmuje 4 fazy, realizowane w
ciągu 5-6 miesięcy. Sesja terapeutyczna odbywa się 1-2 razy w tygodniu. Początkowo są to spotkania
indywidualne, a potem grupowe (4-5 osób). Faza pierwsza jest przeznaczona na diagnozę, ćwiczenia
oddechowe, głosowe i artykulacyjne. Faza druga koncentruje się na ćwiczeniach delikatnego ustawienia
narządów artykulacyjnych przy starcie mowy. Faza trzecia jest skupiona na ćwiczeniach miękkiego,
przydechowego nastawienie głosu. Faza czwarta ma na celu utrwalenie opanowanych zasad mówienia.
Podczas całego kursu stosuje się techniki: relaks, echokorekcję, inscenizację, socjoterapię.
- Metoda van Ripera. Jest on twórcą metody jąkania się bardziej płynnego, która zrewolucjonizowała
terapię osób jąkających się. Jej istota wynika z prawa paradoksu. Jąkający się zgłasza się do terapeuty w
celu zmniejszenia niepłynności mówienia, a ten radzi mu, aby mówił bardziej niepłynnie, co najmniej w
początkowym okresie leczenia. Ten pomysł budzi zrozumiały sprzeciw jąkającego się. Terapeuta wyjaśnia
mu jednak, że aby pozbyć się jąkania należy je poznać (faza identyfikacji), uodpornić się (faza
odczuwania), zmienić zachowanie (faza modyfikacji) i utrwalić je (faza utrwalania). Celem tego
postępowania terapeutycznego jest jednak nie płynność, lecz płynna niepłynność. Aby osiągnąć ten cel
jąkający się musi powtarzać lub przeciągać nie tylko te pierwsze głoski lub sylaby w wyrazach, których
obawia się, lecz także ma wymawiać niepłynnie te elementy wypowiedzi, których się nie lęka. To
pseudojąkanie daje dwie podstawowe korzyści. Po pierwsze, jest formą zapanowania nad własnym
mówieniem, podczas gdy rzeczywiste jąkanie jest zaburzeniem mimowolnym. Po drugie, im większa jest
biegłość w pseudojąkaniu, tym rzadsze jest jąkanie. Tak działa paradoks w metodzie van Ripera. Zaleca
on, aby jąkający analizowali każdą niepłynność i próbowali mówić inaczej. Chodzi tu o świadome jąkanie
się ze zmniejszoną niepłynnością. Służy temu także łagodne wychodzenie z niepłynności dzięki kończeniu
wyrazu z gładkim, powolnym przedłużaniem. Kiedy jąkający się czuje, że zaraz zacznie się jąkać, ma
przygotować się do tego w ten sposób, iż ma łagodnie skandować, po to by rozluz
nić mięśnie aparatu
mowy. Metoda van Ripera budzi opór tych jąkających się, którzy są podatni na krytykę i przeżywają silny
lęk przed ośmieszeniem się.
- Metoda Engiel. Engiel kwalifikuje pacjenta na leczenie, gdy jąkanie jest nawykowe, objawy niepłynności
są nasilone, widoczna jest logofobia, a kontakt z chorym jest utrudniony. Umieszcza się go w
terapeutycznej (do 8 osób) dobranej według wieku. Schemat ćwiczeń jest we wszystkich grupach
jednakowy, różni się jedynie formą dostosowaną do wieku. Tylko w wyjątkowych sytuacjach terapia
indywidualna poprzedza terapię grupową. Niezależnie od jej fory spotkania odbywają się dwa razy w
tygodniu. Jąkający się zobowiązany jest ćwiczyć w domu 6 razy dziennie po 10 minut a jego postępy są
odnotowane w zeszycie kontrolnym. Cały program realizowany jest w ciągu 3 – 4 miesięcy. W tym
czasie rola rodziców ogranicz się do pilnowania, czy ćwiczenia są wykonywane w domu. Z kolei logopeda
występuje w roli wymagającego, konkretnego i obdarzonego wyobraz
nią trenera. Kontakt jąkającego się
z logopedą nie zakłada zbytniego współczucia lecz rzeczowego podejścia do jego problemu. Już na
pierwszym spotkaniu jąkający się ma otrzymać zastrzyk terapeutyczny, to znaczy ma on przekonać się,
że w prosty sposób można pozbyć się niepłynności. Na wstępie uczy się on analizować swoje jąkanie i
orientować w tzw. Błędach technicznych, które są rozpoznawane wzrokowa (w lustrze), słuchowo i
czuciowo. Ta umiejętność autoanalizy niepłynności stanowi podstawę jej autokorelacji. Odbywa się ona
dzięki ćwiczeniom startu i toku mowy. Ćwiczenia startu mowy przeprowadzane są w trzech wersjach.
Wersja pierwsza wykonana jest za pomocą ruchów wiodących obu rąk, wersja druga – przy
pomocy gumowej gruszki, wersja trzecia- za pomocą ruchów palcami wskazującym i kciukiem. W
ćwiczeniu toku mowy ruchem wiodącym jest wahadłowy ruch prawego przedramienia. Dyrygując sobie
ręką, jąkający się zakreśla w powietrzu półkola, które są skoordynowane z jedną grupą rytmiczną.
Ćwiczenia startu i toku mowy są prowadzone zgodnie z zasadą: jak najpełniej i jak najprościej. Dlatego
Engiel rezygnuje z wszelkich zbędnych form treningu, obciążających jedynie pacjenta. Za to przywiązuje
dużą uwagę do elementów psychoterapeutycznych, których, niestety nie opisała. Wiadomo jednak, że
autorka programu sama stanowi istotny czynnik terapii. Jej barwna i dynamiczna osobowość oddziaływała
na jąkających się w szczególny sposób. Engiel stwarzała w gabinecie sytuację stresową, którą dozowała i
kontrolowała. Fundowała jąkającym się dobry stres, to znaczy taki, który jest z wyboru, jest mobilizujący
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:33
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
i nad którym można zapanować. Słusznie bowiem uważała, że życie jąkającego się jest pełne stresu
komunikacyjnego, komunikacyjnego którym powinien on nauczyć się radzić sobie.19 Tarkowski opisuje
również szeroko rozumiane metody psychoterapeutyczne stosowane w terapii osób jąkających
się. Hipnoterapia Usuwać jąkanie za pomocą hipnozy próbował Kałużyński (1985), który na podstawie
poglądów różnych autorów i własnych obserwacji sformułował następujące wnioski:
- Hipnoterapię jąkających się stosować należy tylko w wyjątkowych przypadkach, kiedy inne metody
leczenia zupełnie zawadzą, a pacjent pragnie choćby chwilowej pomocy.
- Podatność na hipnozę jest mniejsza u jąkających się niż u ludzi mówiących płynnie. Jej efekty u
jednostek mówiących niepłynnie są przeważnie krótkotrwałe. Najlepsze wyniki uzyskuje się u osób w
wieku 15 – 26 lat, których jąkanie ma rodowód psychogenny i jest krótkotrwałe.
- Nabyte w czasie hipnoterapii umiejętności musi jąkający się wykorzystać poza poradnią, aby utrwalić
płynność mówienia w sytuacjach trudnych.Psychoterapia treningowa W przypadku jąkania stosuje się
najczęściej proste ćwiczenia pozytywne, trening negatywny, relaksację, desensytyzację
(desensybilizację) i technikę implozyjną. Proste ćwiczenia pozytywne Zdaniem Kratochvila ćwiczenia te
odgrywają rolę usuwaniu jąkania. Przy jąkaniu się ćwiczy się najpierw mowę szeptem, następnie czytanie
w tolerowanym przez pacjenta otoczeniu, krytyczne głoski pacjent początkowo opuszcza, albo rozpoczyna
się ćwiczenia od czytania samogłosek w tekście; ćwiczy się prawidłowy oddech przy czytaniu i mówieniu,
stopniowo przechodzi się od opowiadania przeczytanego tekstu do spontanicznej rozmowy; pacjent uczy
się mówić bez błędów i w obecności osób. Trening negatywny Polega on na celowym wywoływaniu
jąkania po to, by pacjent mógł nad nim zapanować. W tym celu terapeuta ćwiczy pacjenta dwa razy
tygodniowo po 1 godzinie. Rozmawia z chorymi i przerywa rozmowę, gdy tylko pacjent zaczyna się jąkać.
Moment jąkania pacjent powtarza potem świadomie jak najdokładniej przed lustrem, łącznie ze
wszystkimi składnikami ruchowymi. Są to ćwiczenia uciążliwe zarówno dla terapeuty, jak i jąkającego się,
budzące czasami zniechęcenie. Relaksacja W terapii osób jąkających się najczęściej łączy się zasady
relaksacji progresywnej Jacobsona i treningu autogennego Schulza, dostosowując je od specyfiki
zaburzenia. Przykładem tego połączenia jest przeznaczona dla dzieci w wieku przedszkolnym metoda
Wygotskiej i współautorów oraz dla dzieci starszych, młodzieży i dorosłych metoda Lubińskiej.
Aby relaksacja dała pożądany efekt, należy ją stosować codziennie, w różnych pozycjach (leżącej,
stojącej, siedzącej) i w różnych sytuacjach komunikacyjnych ( w domu, szkole, autobusie itp.) –
twierdzi Kałużyński. Polecał os osobom jąkającym się z silnymi objawami tremy technikę, którą można
streścić w następujących punktach:
- Należy odprężać się przed dłuższymi występami słownymi na jakieś 15 – 20 minut. Ma to być
odprężenie w chwili największego lęku, zdenerwowania i czasami złości.
- Należy uzyskane odprężenie zachować w czasie mówienia i działania przy ludziach.
- Jeżeli pojawią się trudności w mowie, to nie należy nigdy ratować się zwiększeniem wysiłku, lecz
przeciwnie, ratować się odprężeniem.
- W przypadku pojawienia się myśli o niemożliwości wypowiedzenia jakiegoś słowa, należy maksymalnie
odprężyć się i wypowiedzieć je płynnie w myśli, a następnie przy użyciu minimalnego wysiłku –
wypowiedzieć dość cicho i miękko.Trening relaksacyjny Wintreberga został włączony przez Markiewicz do
programu reedukacji psychomotorycznej dzieci jąkających się, która oddziałuje na trzy tory:
neuromięśniowy, oddechowy i psychiczny. Ćwiczenia aktywizujące tor neuromięśniowy mają na celu
uzyskanie zdolności dowolnego zwalniania napięcia mięśni szkieletowych, szkieletowych zwłaszcza mięśni
szczęki dolnej, policzków, brody, warg i języka. Natomiast zadaniem ćwiczeń oddziałujących na tor
oddechowy jest odpowiednia stymulacja i rytmizacja mięśni oddechowych, oddechowych zgłasza
przepony. Z kolei udrożnienie toru psychicznego polega na stopniowym odprężeniu psychicznym,
zarówno w sferze emocjonalnej, jak i umysłowej. Desensytyzacja Jej etapy mają w przypadku jąkania
następujący przebieg:
- Ustalenie hierarchii sytuacji i bodz
ców wyzwalających lęk przed mówieniem.
- Trening relaksacyjny według omówionych wcześniej procedur.
- Wyobrażenie sobie sytuacji logofobicznych i zastępowanie reakcji lękowych reakcjami relaksu.
Stosując metodę desensytyzacji zmierza się do tego, by najpierw określona bodz
ce utraciły moc
wyzwalania logofobii w sytuacjach wyobrażeniowych, wyobrażeniowych następnie by nastąpiła
generalizacja tej reakcji na sytuacje rzeczywiste.Psychoanaliza Postępowanie terapeutyczne jest
ukierunkowane nie na poprawę płynności mówienia, lecz na polepszenie funkcjonowania całej
osobowości. Takie podejście przedstawił Fried, który opisał przebieg terapii 19-letniego jąkającego się
chłopca, leczonego psychoanalizą i terapią behawioralną. Okazało się, że ten sam przypadek może być
rozumiany dwojako: raz jako dobrze przystosowana osoba, której zaburzenie mowy stanowi wyuczoną
reakcję na bodz
ce lękowe, a raz jako neurotyk, którego jąkanie stanowi integralną część szeroko
rozgałęzionych zaburzeń osobowości. Psychodrama Stanowi ona środek ułatwiający przeniesienie efektów
terapii osób jąkających się poza gabinet. Terapeuta proponuje pacjentom odegranie typowych sytuacji
wyzwalających jąkanie, do których Gabrijał – na podstawie badań – zaliczył:
- sytuacje podwyższonej świadomości i kontroli własnej mowy,
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:33
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
- sytuacje oczekiwania wystąpienia jąkania
- sytuacje podwyższonego napięcia,
- sytuacje wzmożonego strachu,
- sytuacje obniżonej gotowości do mówienia,
- sytuacje słabej znajomości słuchaczy. Sytuacje te występują w czasie rozmowy telefonicznej,
zakupów, występowania przed audytorium, załatwiania spraw urzędowych, kłótni, egzaminu itp. Stanowić
one mogą tematy scen psychodramatycznych. Integracja wyżej opisanych: treningu płynnego mówienia i
psychoterapii nastąpiła w Programie Tarkowskiego. Jego podstawowe założenia są następujące:
- Preferowana jest terapia krótkoterminowa, ukierunkowana na rozwiązanie problemu jąkającego się.
- Podstawową metodą są nie ćwiczenia logopedyczne, lecz myślenie terapeutyczne, umożliwiające
rozwiązanie problemu. Ćwiczenia są jedynie środkami stosowanymi zgodnie z planem terapii, który
należy dostosować do indywidualnych potrzeb jąkającego się.
- Rozwiązuje się problemy osoby, a nie tylko ćwiczy płynność mówienia.
- Techniki poprawiające płynność mówienia są wkomponowane w metody psychoterapeutyczne.
- Program może być realizowany przez kilku specjalistów, ale odpowiedzialność za przebieg terapii
przypisuje się jednej osobie, najczęściej terapeucie mowy.
- O wyborze metod logopedycznych i psychoterapeutycznych ma decydować problem i oczekiwania
pacjenta, a nie indywidualne przygotowanie i upodobania terapeuty.20
Przyp.1 Chęciek M., Jąkanie Diagnoza- Terapia- Program., Kraków, 2007, s.16.2 Cyt. Za Tarkowski Z.,
red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia- pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Tom 2,
Opole, 2003, s.177.3 Cyt. Za Tarkowski Z., jw., s.177.4 Tarkowski Z., jw., s.178.5 Cyt. Za Tarkowski Z.,
jw., s.185.6 www.plock.edu.pl7 www.plock.edu.pl8 www.plock.edu.pl9 Red. Gałkowski T., Jastrzębowska
G., Logopedia- pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Tom 2, Opole, 2003, s.186.10 Cyt. Za
Kaczmarek L., Chęciek M., Jąkanie Diagnoza- Terapia- Program., Kraków, 2007, s.47.11 Cyt. Za
Kaczmarek L., Chęciek M., Jąkanie Diagnoza- Terapia- Program., Kraków, 2007, s.47.12 Cyt. Za
Tarkowski Z., red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia- pytania i odpowiedzi. Podręcznik
akademicki., Tom 2, Opole, 2003, s.179.13 Cyt. Za Tarkowski Z., jw., s.179.14 www.obcasy.pl15 Red.
Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia- pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Tom 2, Opole,
2003, s.180.16 Ziemski S., Problemy dobrej diagnozy., Warszawa, 1973.17 Cyt. za Tarkowski Z., Red.
Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia- pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Tom 2, Opole,
2003, s.309.18 Cyt. za Tarkowski Z., Red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia- pytania i
odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Tom 2, Opole, 2003, s.430.19 Cyt. za Tarkowski Z., Red. Gałkowski
T., Jastrzębowska G., Logopedia- pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Tom 2, Opole, 2003,
s.430-434.20 Cyt. za Tarkowski Z., Red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia- pytania i
odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Tom 2, Opole, 2003, s.434- 437.
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:33