GEOLOGIA Z GEOMORFOLOGI
Spis treści
12.10.09...................................................................................................................................................................... 1
MINERALOGIA ................................................................................................................................................... 2
19.10.2009.................................................................................................................................................................. 9
26.10.2009................................................................................................................................................................16
PROCESY GEOLOGICZNE -MAGMATYZM .................................................................................................16
PLUTONIZM ......................................................................................................................................................19
WULKANIZM.....................................................................................................................................................21
9.11.2009..................................................................................................................................................................22
SKAAY OSADOWE ...........................................................................................................................................23
16.11.2009................................................................................................................................................................26
METAMORFOZIM .............................................................................................................................................28
GEOLOGIA HISTORYCZNA ............................................................................................................................32
23.11.2009................................................................................................................................................................32
30.11.2009................................................................................................................................................................36
GEOLOGIA STRUKTURALNA ........................................................................................................................38
7.12.09......................................................................................................................................................................38
14.12.2009................................................................................................................................................................41
WIETRZENIE FIZYCZNE .................................................................................................................................41
4.01.2010..................................................................................................................................................................44
PROCESY ENDOGENICZNE. DIASTROFIZM ...............................................................................................45
11.01.2010................................................................................................................................................................47
12.10.09
Prof. dr hab. Jerzy Weber
Literatura:
1. Geologia dynamiczna dla geografów, W. Mizerski, PWN Warszawa 1999
2. Historia Ziemi, Steven M. Stanley, PWN Warszawa 2002
3. P. A. Allen, PWN Warszawa 2000, Procesy kształtujące powierzchnię ziemi.
4. Geologia historyczna dla geografów W. Mizerski (?i ktoś?), PWN Warszawa 2001
5. http://karnet.up.wroc.pl/~weber/geology.htm
GEOLOGIA -nauka o budowie i dziejach Ziemi oraz procesach powodujących jej przeobrażenie; dotyczy
głównie skorupy ziemskiej i litosfery oraz procesów zachodzących w ich obrębie.
Heraklit z Efezu (540-480pne) Ogień skały powstają z ognia
Arystoteles (384-322pne) skały z wody mórz (skamieliny ryb)
Pliniusz Starszy (23-79r) Historia naturalna (37 tomów)
Leonardo da Vinci
Georginus Agricola- aktualizm geologiczny XIX w.
XVIII/XIX w. -Neptunizm i Plutonizm; neptunizm- wszystkie skały powstały w morzu (Werner, Lamarck),
plutonizm- początek w wulkanie i we wnętrzu Ziemi (J. Hutton, Z. von Buch)
Stanisław Staszic- O ziemorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski (1815)- pierwszy opis budowy
geologicznej polski
William Smith- skamieniałości przewodnie
str. 1
Georges Curvier- twórca paleontologii, teoria katastrof
Charles Lyell- hipoteza aktualizmu geologicznego, tj. procesy fizyczne i chemiczne były takie same wtedy, jak i
teraz i wywoływały takie same skutki
Alfred Wegener- 1912r.- teoria dryfu kontynentalnego
MINERALOGIA -nauka o minerałach i ich właściwościach oraz ich powstaniu i przekształcaniu i
występowaniu.
PETROGRAFIA (współcześnie- petrologia) -nauka o skałach
GEOLOGIA DYNAMICZNA -nauka o procesach kształtujących skorupę ziemską oraz o siłach powodujących
jej ciągłe przekształcanie
GEOLOGIA SUROWCOWA (ZAOŻOWA) -zajmuje się poszukiwaniem, rozpoznawaniem i obliczaniem
zasobów złóż mineralnych oraz określaniem warunków ich eksploatacji
GEOLOGIA HISTORYCZNA -nauka o rozwoju skorupy ziemskiej oraz świata organicznego w przeszłości
geologicznej; -historia Ziemi od jej powstania do dzisiaj
GEOCHEMIA -nauka o występowaniu i roli pierwiastków chemicznych w budowie Ziemi
TEKTONIKA -nauka o budowie i ogólnym ułożeniu skał w skorupie ziemskiej
HYDROLOGIA -nauka o pochodzeniu i ruchach wód krążących w skałach
PALEONTOLOGIA nauka o organizmach żyjących w przeszłości geologicznej i ich ewolucja
SEJSMOLOGIA nauka o rozchodzeniu się fal sejsmicznych oraz o trzęsieniach Ziemi
KRYSTALOGRAFIA nauka o kryształach, ich powstawaniu, budowie oraz ich klasyfikowaniu
GEOFIZYKA dziedzina nauki, w której Ziemię bada się jako planetę, stosując metody fizyki, Ziemia
traktowana jest jako ciało fizyczne
GEOLOGIA REGIONALNA zajmuje się badaniem historii budowy geologicznej poszczególnych fragmentów
skorupy ziemskiej
Zakres wykładów:
Mineralogia
Petrografia
Magmatyzm
Wulkanizm
Metamorfizm
Wietrzenie
Erozja
Sedymentacja (osadzanie)
Powierzchniowe ruchy masowe
Powstanie wszechświata i historia Ziemi
Deformacje tektoniczne
Diastrofizm- ruchy i deformacje skorupy ziemskiej
Budowa wnętrza kuli ziemskiej
Budowa skorupy ziemskiej
Przyczyny i skutki trzęsień ziemi
Powstawanie gór i przemieszczanie kontynentów
MINERAA -pierwiastek lub związek chemiczny powstały na drodze naturalnych procesów geologicznych.
Każdy minerał posiada określone właściwości chemiczne i fizyczne, ale też określony sposób powstawania,
występowania oraz przekształcania(>3tys. minerałów, około20 minerałów skałotwórczych).
Makroskopowe cechy minerałów:
Postać występowania
·ð CiaÅ‚a krystaliczne (diament, krysztaÅ‚ górski; majÄ… sieć krystalicznÄ…)
·ð CiaÅ‚a bezpostaciowe (opal przypadkowe Å‚Ä…czenie siÄ™ atomów)
str. 2
Pokrój (kształt)
·ð Blaszkowy (pokrój blaszkowy Å‚yszczyków)
·ð Tabliczkowy (gips
·ð SÅ‚upkowy
·ð PrÄ™cikowy
·ð Włóknisty
·ð Izometryczny (równo wymiarowy)
Skupienia drobnokrystaliczne- zbite, ziarniste, naciekowe (stalaktyty, stalagmity), konkrecje i inne.
Barwa jest funkcją pochłaniania i odbijania promieni świetlnych przez minerał i zależy od rodzaju atomów oraz
charakteru ich ułożenia w przestrzeni; minerały:
·ð Bezbarwne
·ð Barwne
·ð Zabarwione (o barwach pochodzÄ…cych od domieszek innych substancji- ten sam mineraÅ‚ może mieć różnÄ…
barwÄ™)
Rysa jest barwą sproszkowanego minerału
·ð MineraÅ‚y barwne rysa jest barwna, choć niekoniecznie zgodna z barwÄ… niestartego mineraÅ‚u (np. piryt ma
czarną rysę, hematyt- wiśniową, limonit- rdzawa, magnetyt- czarna)
·ð MineraÅ‚y bezbarwne i zabarwione majÄ… rysÄ™ biaÅ‚Ä…
Przezroczystość zależy od stopnia, w jakim minerał przepuszcza promienie świetlne. Utrata przezroczystości
wskutek obecności drobnych próżni, banieczek gazów lub spękań, które powodują zmętnieni np. kwarc mleczny,
biały kalcyt; minerały:
Przezroczyste (kwarc, muskowit, gips)
Przeświecające (chalcedon, gips)
Nieprzeświecające (większość minerałów)
Twardość opór jaki stawia minerał przy próbie jego zarysowania
Twardość względna wg skali Mohsa:
NAZWA WZÓR CZY MOŻNA ZARYSOWAĆ?
1. Talk Mg3[(OH)2Si4O10
Paznokciem
2. Gips CaSO4*2H2O
3. Kalcyt CaCO3
4. Fluoryt CaF2 Ostrzem stalowym
5. Apetyt Ca5F(PO4)3
6. Ortoklaz K[AlS3O8] ---------------------
7. Kwarc SiO2
8. Topaz Al2(OH,F)2[SiO4]
Rysuje szkło
9. Korund Al2O3
10. Diament C
Aupliwość zdolność minerału do pękania wzdłuż określonych płaszczyzn pod wpływem uderzenia lub nacisku
-ð DoskonaÅ‚a (kalcyt, ortoklaz, Å‚yszczyki, gips)
-ð DokÅ‚adna
-ð Wyrazna (oliwin)
-ð Niewyrazna
-ð PrzeÅ‚am brak Å‚upliwoÅ›ci (np. kwarc), niekiedy jest charakterystyczny np. muszlowy przeÅ‚am chalcedonu
Połysk sposób, w jaki światło odbija się od gładkich powierzchni minerału
a) Metaliczny
a. Metaliczny właściwy (lśni; galena)
b. Półmetaliczny (błyszczy; hematyt)
b) Niemetaliczny
a. Diamentowy (jak brylant; diament)
b. Szklisty (kalcyt, gips tabliczkowy)
str. 3
c. Jedwabisty (gips włóknisty)
d. Perłowy (muskowit)
e. Tłusty (siarka, chalcedon, kwarc na przełamie)
f. Matowy (brak połysku; limonit)
Reakcje chemiczne
Np. CaCO3 + HCl CaCl2 + CO2Ä™!
Gęstość właściwa (np. złoto, galena-duża gęstość)
Sprężystość (muskowit)
Magnetyzm (magnetyt)
Smak (halit)
Kowalność (srebro, złoto)
Systematyka minerałów na podstawie:
·ð WÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci makroskopowych
·ð WÅ‚aÅ›ciwość krystalograficznych
·ð WÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci optycznych
·ð SkÅ‚adu chemicznego najpowszechniejsza
I. pierwiastki rodzime
II. siarczki, siarkosole
III. halogenki
IV. tlenki, wodorotlenki
V. sole kwasów tlenowych
VI. minerały organiczne
I.PIERWIASTKI RODZIME
·ð Siarka S
·ð Grafit i diament C
·ð Miedz rodzima Cu
·ð ZÅ‚oto rodzime Au
·ð Srebro rodzime Ag
·ð Platyna rodzima Pt
·ð Rtęć rodzima Hg
·ð I inne
SIARKA RODZIMA S
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: siarka krystalizuje w układzie rombowym.
Pokrój kryształów: podwójna piramida rombowa w kombinacji z innymi formami prostymi, skupienia ziarniste,
zbite, naciekowe lub ziemiste.
Barwa: żółta, brunatnawożółta, zielonawożółta.
Połysk: tłusty, na ścianach kryształu diamentowy.
Rysa: biała, żółtawa.
Twardość: 2,0.
Aupliwość: doskonała.
Gęstość: 2,0 - 2,1 g . cm-1.
Inne cechy: zapala siÄ™ w temperaturze 270°C.
WYSTPOWANIE
Siarka rodzima może gromadzić się jako produkt sublimacji ekshalacji wulkanicznych
(Pozzuoli pod Neapolem, na Etnie, Yellowstone Park w Ameryce Północnej). Większe znaczenie gospodarcze ma
jednak siarka pochodzenia osadowego, powstająca na drodze redukcji siarczanów:
2CaSO4 + C + H2O CaSH2 + CaCO3 + 2CO2,
2CaSH2 + 2CaSO4 + 5CO2 + H2O 5CaCO3 + 6H2O + 8S
Takie powstawanie siarki odbywa się przy współudziale bakterii beztlenowych (anaerobowych), zwanych
bakteriami siarkowymi. Bakterie te na drodze redukcji siarczanów przeprowadzają procesy oddychania
komórkowego. Niektóre bakterie mogą również asymilować siarkę z wód siarkowodorowych. Gromadząc ją w
str. 4
swoich komórkach, dają początek złożom siarki. Osadowe złoża siarki, powstałe dzięki działalności bakterii
znajdują się m.in. w Ameryce Północnej (Luizjana i Teksas), na Sycylii (prowincje Girgenti i Caltanisette) oraz w
Polsce (rejon Tarnobrzegu).
DIAMENT C
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: diament krystalizuje w układzie regularnym.
Pokrój kryształów: ośmiościan, rzadziej sześcian lub 48-ścian.
Barwa: diamenty są bezbarwne i przezroczyste, występują tez odmiany zabarwione (bardzo cenione w
jubilerstwie) oraz czarna (carbonado - majÄ…cy zastosowanie techniczne).
Połysk: diamentowy
Rysa: biała
Twardość: 10,0 - wzorcowa w skali Mohsa.
Aupliwość: doskonała
Gęstość: 3,47 - 3,55 g . cm-1
WYSTPOWANIE
Diamenty eksploatowane są ze złóż pierwotnych i wtórnych. Największe złoża diamentu znane są przede
wszystkim z południowej Afryki (wzdłuż rzeki Vaal i Oranje), Brazylii (Minas Gerais i Bahia), Indii (wschodnia
część wyżyny Dekan), Australii (Nowa Południowa Walia) oraz okolic Jakucka (złoża uralskie i syberyjskie).
II. SIARCZKI, SIARKOSOLE
·ð piryt i markasyt FeS2
·ð galenit (galena) PbS
·ð sfaleryt (blenda cyrkowa) ZnS
·ð chalkozyn Cu2S
·ð chalkopiryt CuFeS2
·ð arsenopiryt FeAsS
·ð kowelin CuS
·ð bornit Cu2S(Fe,Cu)S
·ð argentyt AgS
·ð cynober HgS i inne
PIRYT FeS2
CECHY MAKROSKOPOWE :
Postać występowania: piryt krystalizuje w układzie regularnym.
Pokrój kryształów: izometryczny, kryształy w postaci sześcianów lub dwunastościanów pięciokątnych.
Barwa: mosiężnożółta, niekiedy złocista.
Połysk: metaliczny.
Rysa: czarna.
Twardość: 6 - 6,5.
Aupliwość: brak, przełam muszlowy.
Gęstość: 4,9 - 5,2 g . cm-1.
WYSTPOWANIE
Pod względem chemicznym piryt jest dwusiarczkiem żelazawym o zawartości siarki 53,4%. Zawiera domieszki
innych metali, w tym złota. Piryt jest najbardziej rozpowszechnionym minerałem z grupy siarczków. Występuje
w skałach magmowych, złożach hydrotermalnych, a także w skałach i złożach pochodzenia osadowego.
MARKASYT FeS2
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: markasyt krystalizuje w układzie rombowym.
Pokrój kryształów: kryształy słupkowe lub tabliczkowe.
Barwa: bladomosiężnożółta, z odcieniem zielonym.
Połysk: metaliczny.
Rysa: szara do czarnej.
Twardość: 6,5.
Aupliwość: brak.
Gęstość: 4,6 - 4,9 g . cm-1.
str. 5
WYSTPOWANIE
Markasyt stanowi nietrwałą modyfikację pirytu. W podwyższonych temperaturach przechodzi nieodwracalnie w
piryt. Markasyt jest minerałem dość pospolitym, lecz nie tak rozpowszechnionym jak piryt. Spotkać go można w
utworach żyłowych, hydrotermalnych niskotemperaturowych. Najczęściej jednak występuje w utworach
osadowych np. wapieniach, marglach, skałach ilastych, a także w pokładach węgla w postaci konkrecji.
GALENIT PbS
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: galenit krystalizuje w układzie regularnym.
Pokrój kryształów: kryształy sześcienne w kombinacji z ośmiościanami, często osiągające znaczne rozmiary.
Barwa: ołowianoszara.
Połysk: metaliczny.
Rysa: szaroczarna.
Twardość: 2,5 - 3,0.
Aupliwość: doskonała, kostkowa.
Gęstość: 7,4 - 7,6 g . cm-1.
WYSTPOWANIE
Galenit jest dwusiarczkiem ołowiu, o zawartości tego pierwiastka 86,6%. Często zawiera domieszki srebra
dochodzące do 1%. Jest on najpospolitszym minerałem zawierającym ołów. Występuje w skupieniach
ziarnistych, naciekowych oraz w postaci wpryśnięć w innych minerałach. Często obecny jest w złożach
hydrotermalnych oraz w złożach typu osadowego. W Polsce występuje w złożach cynkowo-ołowiowych obszaru
śląsko-krakowskiego.
SFALERYT ZnS
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: sfaleryt krystalizuje w układzie regularnym.
Pokrój kryształów: kryształy najczęściej dwunastościenne w kombinacji z czworościanami.
Barwa: bladożółta, żółtobrunatna do czarnej, w zależności od zawartośći domieszek żelaza.
Połysk: na ścianach kryształów diamentowy, w zbitych skupieniach tłusty .
Rysa: biała, przy większych zawartościach żelaza żółta do brunatnej.
Twardość: 3,5 - 4,0.
Aupliwość: bardzo dobra.
Gęstość: 3,9 - 4,1 g . cm-1.
WYSTPOWANIE
Sfaleryt jest siarczkiem cynku o ogólnej zawartości tego pierwiastka 69%. Często
zawiera izomorficzne domieszki żelaza (do 20%) i kadmu (do 0,5%). Zwykle tworzy zbite, ziarniste, nerkowate
formy naciekowe bądz wrostki i wpryśnięcia w innych minerałach. Powstaje on w złożach hydrotermalnych a
także w warunkach osadowych w środowisku redukcyjnym. Sfaleryt jest głównym zródłem cynku, w Polsce
występuje w złożach cynkowo-ołowiowych obszaru śląsko-krakowskiego.
CHALKOZYN Cu2S
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: chalkozyn krystalizuje w układzie rombowym.
Pokrój kryształów: kryształy w postaci krótkich, pseudoheksagonalnych słupków lub
grubych tabliczek.
Barwa: ciemnoszara.
Połysk: metaliczny.
Rysa: czarna do ciemnoszarej, połyskująca.
Twardość: 2,5 - 3,0.
Aupliwość: brak, przełam muszlowy.
Gęstość: 5,5 - 5,8 g . cm-1.
WYSTPOWANIE
Chalkozyn jest siarczkiem miedzi, o ogólnej zawartości tego pierwiastka 79,8%.
Występuje głównie w skupieniach zbitych, tworzy także naloty na innych minerałach kruszcowych. Powstaje
jako produkt krystalizacji z wód hydrotermalnych w temperaturach dość niskich lub w warunkach osadowych w
środowisku redukcyjnym. Chalkozyn jest ważnym kruszcem miedzi, występującym na terenie zagłębia
miedziowego niecki północno sudeckiej (rejon Bolesławca) oraz zagłębia legnicko-głogowskiego (monoklina
przedsudecka).
str. 6
???halkopityr?
III. HALOGENKI (SOLOWCE)
·ð Halit NaCl
·ð Karnalit KMgCl3*6H2O
·ð Sylwin KCl
·ð fluoryt CaF2 i inne
FLUORYT CaF2
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: fluoryt krystalizuje w układzie regularnym.
Pokrój kryształów: kryształy zwykle sześcienne w kombinacji z ośmiościanem lub dwunastościanem.
Barwa: występują osobniki bezbarwne i zabarwione: żółte, niebieskie, zielone lub fioletowe; przezroczyste.
Połysk: szklisty.
Rysa: biała.
Twardość: 4,0 - wzorcowa w skali Mohsa.
Aupliwość: dobra.
Gęstość: 3,0 - 3,2 g . cm-1.
WYSTPOWANIE
Fluoryt występuje najczęściej w skupieniach ziarnistych lub zbitych w żyłach hydrotermalnych, pustkach skał
krzemianowych i w skałach osadowych.
HALIT NaCl
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: halit krystalizuje w układzie regularnym.
Pokrój kryształów: kryształy sześcienne, niekiedy osiągające znaczne rozmiary.
Barwa: kryształy halitu są zazwyczaj bezbarwne i przezroczyste, znane są także formy zabarwione na żółto,
niebiesko, czerwono i szaro, w zależności od chemicznych i mineralnych domieszek.
Połysk: szklisty.
Rysa: biała.
Twardość: 4,5.
Aupliwość: doskonała, kostkowa.
Gęstość: 2,1- 2,2 g . cm-1.
Inne cechy: charakterystyczny słony smak.
WYSTPOWANIE
Halit, zwany potocznie solą kuchenną, jest najważniejszym minerałem solnym. Jest on zródłem otrzymywania
sody i kwasu solnego oraz chloru i jego związków. Używany jest powszechnie do celów spożywczych i do
konserwowania żywności. Halit najczęściej występuje w skupieniach ziarnistych i zbitych. Tworzy także formy
szkieletowe, stalaktytowe oraz włosowate wykwity. Minerał ten powstaje w wyniku odparowania wody morskiej
lub słonych jezior (złoża solne), często tworzy wykwity pustynne. W Polsce złoża soli kamiennej występują w
okolicach Inowrocławia (permskie wysady solne) oraz Bochni i Wieliczki (trzeciorzędowe osady solne).
W glebach halit krystalizuje in situ ze słonych roztworów glebowych, szczególnie na obszarach aridowych i
semi-aridowych. Kryształy zwykle akumulują sie w porach glebowych lub tworzą naskorupienia na powierzchni
gleby.
IV. TLENKI I WODOROTLENKI
Tlenki i wodorotlenki żelaza
·ð Magnetyt FeO*Fe2O3
·ð Hematyt Fe2O3
·ð Limonit Fe2O3*NH2O
·ð getyt Ä…FeOOH
·ð lepidokrokoit Å‚FeOOH
Tlenki i wodorotlenki glinu
·ð Gibbsyt (hydrargillit) Al(OH)3
·ð Diaspor (bohemit) AlOOH
·ð Korund Al2O3 (szafir oraz rubin)
str. 7
Minerały z grupy krzemionki SiO2
·ð Lód H2O
·ð Kupryt Cu2O
·ð Piroluzyt MnO2
·ð Rutyl i anataz TiO2
·ð Ilmenit FeTiO3 i inne
MAGNETYT FeO . Fe2O3
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: magnetyt krystalizuje w układzie regularnym.
Pokrój kryształów: kryształy zwykle w postaci ośmiościanów.
Barwa: żelazistoczarna.
Połysk: metaliczny.
Rysa: czarna.
Twardość: 5,5.
Aupliwość: brak, przełam muszlowy.
Gęstość: 4,9 - 5,2 g . cm-1.
Inne właściwości: wykazuje wyrazne właściwości magnetyczne.
WYSTPOWANIE
Magnetyt jest tlenkiem żelazowo-żelazawym, o zawartości żelaza 72,4%. Jest on pospolitym minerałem
pobocznym wielu skał magmowych, np. gabra i bazaltu, obecny jest w wielu skałach osadowych i
metamorficznych. Magnetyt występuje w postaci złóż o różnej genezie, które eksploatowane są w celach
gospodarczych.
W glebach magnetyt pochodzi z utworów macierzystych i przyjmuje postać pojedynczych, nieregularnych ziarn.
Obecny jest niemal we wszystkich glebach, lecz jego zawartość jest zwykle bardzo niewielka.
HEMATYT Fe2O3
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: hematyt krystalizuje w układzie trygonalnym.
Pokrój kryształów: różny, w zależności od warunków krystalizacji: w wysokich
temperaturach tworzą się osobniki o pokroju podwójnej piramidy przypominającej ośmiościan, w temperaturach
niskich powstają kryształy o pokroju tabliczkowym.
Barwa: stalowoszara, ciemnoczerwona lub prawie czarna.
Połysk: metaliczny do matowego.
Rysa: charakterystyczna - wiśniowoczerwona.
Twardość: 6,5.
Aupliwość: brak, przełam muszlowy.
Gęstość: 5,0 - 5,5 g . cm-1.
WYSTPOWANIE
Hematyt jest tlenkiem żelazowym o zawartości żelaza 70,0%. Tworzy on skupienia ziarniste, zbite, a także
naciekowe i ziemiste. W zależności od wykształcenia ziarn i skupień wyróżnia sie następujące odmiany: błyszcz
żelaza - kryształy lub skupienia grubokrystaliczne o stalowej barwie i połysku metalicznym, mika żelazna -
skupienia drobnołuseczkowe, połyskliwe, żelaziak czerwony - zbita, skrytokrystaliczna lub ziemista odmiana o
barwie czerwonej i matowym połysku, śmietana hematytowa - luzne, pylaste skupienia, barwa terakoty.
Hematyt jest bardzo pospolitym minerałem, występującym w ryolitach, którym nadaje charakterystyczne,
czerwone zabarwienie oraz w wielu skałach osadowych i metamorficznych. Występuje on również w złożach
hydrotermalnych i w miejscach ujścia gazów wulkanicznych.
W glebach hematyt obecny jest w postaci submikroskopowych ziarn, powstałych najczęściej w wyniku
wietrzenia innych minerałów zawierających żelazo. W wielu glebach tropikalnych i subtropikalnych stanowi
pospolity składnik, nadający im jasnoczerwone zabarwienie.
LIMONIT Fe2O3. nH2O
Limonit jest mieszaniną mineralną o różnym stopniu uwodnienia, której głównym składnikiem jest getyt. Zawiera
domieszki innych minerałów takich jak kwarc, wiwianit, minerały ilaste. Najpospolitszą odmianą limonitu jest
żelaziak brunatny, występujący w skupieniach ziemistych, zbitych. Jest to getytowa ruda żelaza. Inne odmiany
limonitu to: limonit włóknisty, ruda darniowa, ruda bagienna i jeziorna, żelaziak oolitowy i inne. Limonit
wykazuje pochodzenie podobne do getytu.
str. 8
KORUND Al2O3
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: korund krystalizuje w układzie trygonalnym.
Pokrój kryształów: kryształy piramidalne, słupkowe, rzadziej tabliczkowe.
Barwa: korund może występować w wielu odmianach barwnych, odmiana czerwona nazywana jest rubinem,
niebieska -szafirem, rzadsze są odmiany barwy żółtawej, zielonej lub fioletowej.
Połysk: szklisty .
Rysa: biała.
Twardość: 9,0 - wzorcowa w skali Mohsa.
Aupliwość: brak, przełam muszlowy.
Gęstość: 3,9 - 4,1 g . cm-1.
WYSTPOWANIE
Korund występuje jako minerał akcesoryczny w niektórych skałach magmowych i metamorficznych. Szlachetne
odmiany - rubiny i szafiry, znajdowane są najczęściej na wtórnych złożach wśród piasków i żwirów.
19.10.2009
V. SOLE KWASÓW TLENOWYCH
1)Azotany
2)Węglany
3)Siarczany
4)Fosforany
5)Krzemiany i glinokrzemiany
1) Azotany
Saletra chilijska NaNO3
Saletra indyjska KNO3
Azotany są związkami łatwo rozpuszczalnymi w wodzie. Występują prawie wyłącznie we współczesnych
utworach obszarów pustynnych o klimacie gorącym. Nie mają znaczenia glebotwórczego; mają znaczenie
gospodarcze podstawa produkcji nawozów azotowych.
2) WGLANY
Kalcyt i argonit CaCO3
Dolomit CaMg(CO3)2
Syderyt FeCO3
Magnezyt MgCO3
Malachit Cu2(OH)2(CO3)
Azuryt Cu3(OH)2(CO3)2
KALCYT CaCO3
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: kalcyt krystalizuje w układzie trygonalnym.
Pokrój kryształów: kryształy dobrze wykształcone, nieraz znacznych rozmiarów, odznaczające się bogactwem
postaci.
Barwa: najczęściej bezbarwny, biały, szary, brunatny lub rozmaicie zabarwiony przez domieszki chemiczne i
mineralne.
Połysk: szklisty.
Rysa: biała.
Twardość: 3,0 - wzorcowa w skali Mohsa.
Aupliwość: doskonała.
Gęstość: 2,6 - 2,8 g . cm-1.
Inne właściwości: silnie burzy z 10% HCl.
WYSTPOWANIE
Kalcyt jest ważnym minerałem skałotwórczym. Tworzy on bardzo urozmaicone formy skupień. Oprócz skupień
ziarnistych, zbitych i włóknistych występują formy naciekowe - stalaktyty i stalagmity. Minerał ten jest głównym
składnikiem osadowych skał wapiennych, pochodzenia zarówno organicznego jak i chemicznego. Obecny jest w
str. 9
złożach żyłowych pochodzenia hydrotermalnego. W grupie skał metamorficznych stanowi podstawowy składnik
marmurów.
W glebach kalcyt odgrywa również bardzo istotną rolę, wpływając na szereg ich właściwości
(przede wszystkim przeciwdziała zakwaszaniu gleb, działa również strukturotwórczo).
W warunkach klimatu humidowego kalcyt jest łatwo wypłukiwany w głąb profilu glebowego, ze względu na
łatwą rozpuszczalność w roztworze kwasu węglowego. W klimacie aridowym dochodzi do nagromadzenia
dużych jego ilości w górnych poziomach profilu glebowego.
DOLOMIT CaMg(CO3)2
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: dolomit krystalizuje w układzie trygonalnym.
Pokrój kryształów: kryształy romboerdyczne.
Barwa: biała, szara, żółtawa, brunatna aż do prawie czarnej, w zależności od domieszek.
Połysk: szklisty lub perłowy.
Rysa: biała.
Twardość: 3,5 - 4,0.
Aupliwość: doskonała.
Gęstość: 2,85 - 2,95 g . cm-1.
Inne właściwości: burzy z 10% HCl po sproszkowaniu lub po podgrzaniu kwasu.
WYSTPOWANIE
Dolomit jest solą podwójną MgCO3 . CaCO3, prawie zawsze zawierającą domieszki żelaza, czasem również
cynku, niklu i kobaltu. Jest on głównym składnikiem skał o tej samej nazwie tj. dolomitów, a także marmurów
dolomitowych. Znany jest ponadto z żyłowych utworów hydrotermalnych.
3) SIARCZANY
Gips CaSO4*2H2O
Anhydryt CaSO4
Baryt BaSO4
Jarosyt KFe3(OH)6(SO4)2
Kainit KMgSO4Cl*3H2O
Kizeryt MgSO4*H2O
GIPS CaSO4 . 2H2O
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: gips krystalizuje w układzie jednoskośnym.
Pokrój kryształów: kryształy dobrze wykształcone, nieraz znacznych rozmiarów, o pokroju tabliczkowym, a także
włóknistym.
Barwa: gips może być bezbarwny, biały, szary, lub żółtawy. Przezroczyste, czyste odmiany gipsu nazywa się
selenitem, zaś drobnokrystaliczne, zbite, o białej barwie - alabastrem.
Połysk: szklisty, jedwabisty, perłowy.
Rysa: biała.
Twardość: 2,0 - wzorcowa w skali Mohsa.
Aupliwość: doskonała.
Gęstość: 2,3 - 2,4 g . cm-1.
WYSTPOWANIE
Gips występuje w skupieniach grubotabliczkowych, ziarnistych, zbitych, a także włóknistych i łuskowatych. Jest
on pospolitym minerałem w złożach solnych, gdzie tworzy nieraz pokłady, określane również jako gips. Powstaje
głównie wskutek wytrącenia z wody morskiej, może się równiez tworzyć jako produkt uwodnienia anhydrytu.
Obecność gipsu wśród margli i łupków wapnistych tłumaczy się jako wynik działania kwasu solnego (H2SO4) na
węglan wapnia (kalcyt) W Polsce największe złoża gipsu występują w Niecce Nidziańskiej.
Gips stosowany jest w przemyśle cementowym jako dodatek przy produkcji cementu portlandzkiego, częściowo
wypalony jest materiałem powszechnie stosowanym w budownictwie. Dodatkowo gips znajduje zastosowanie w
rolnictwie do "gipsowania" gleb słonych.
Odmiany gipsu: selenit (kamień księżycowy), róża pustyni, kwiat gipsowy.
4) FOSFORANY
Apatyt Ca5[(F,Cl)/(PO4)3]
Wiwianit Fe3(PO4)2*8H2O
str. 10
5) KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY
5a)Krzemiany wyspowe
5b)Krzemiany grupowe
5c)Krzemiany pierścieniowe
5d)Krzemiany łańcuchowe
5e)Krzemiany wstęgowe
5f)Krzemiany warstwowe
5g)Krzemiany szkieletowe
5a) KRZEMIANY WYSPOWE [SiO4]-4
Oliwiny - (Mg,Fe)2[SiO4]: Forsteryt - Mg2[SiO4] i fojait Fe2[SiO4].
Granaty - (Mg,Fe)3Al2[SiO4]3: krzemiany Mg, Fe, Mn, Ca, Cl, Al
Topaz - Al2(OH,F)2[SiO]4
Sylimanit Al2O[SiO4]
Andaluzyt Al2O[SiO4]
Staurolit (uwolniony krzemian Al, Fe)
5b) KRZEMIANY GRUPOWE[Si2O7]-6
Epidot Ca2(Al,Fe3+)Al2O[SiO4][Si2O7](OH)
5c) KRZEMIANY PIERÅšCIENIOWE
[Si3O9]-6
[Si4O12]-8
[Si6O18]-12
Minerały należące do tej grupy nie są zbyt rozpowszechnione w przyrodzie. W ich strukturze wewnętrznej
występuje pierścieniowy rodnik [SinO3n].
Najważniejszymi z rolniczego punktu widzenia krzemianami pierścieniowymi są zeolity.
Beryl, akwamaryn, szmaragd, turmalin, epidot- krzemian Ca, Al, Fe
5d) KRZEMIANY AACCUCHOWE
Pirokseny (glinokrzemiany Ca, Mg, Fe, Al)
Augit
Diallag
AUGIT: (Ca,Na,Mg,Fe2+,Al,Ti)2[(Si,Al)2O6]
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać kryształów: augit krystalizuje w układzie jednoskośnym.
Pokrój kryształów: bardzo grubotabliczkowy lub bardzo krótkosłupkowy,
nieraz prawie izometryczny.
Barwa: przewżnie czarna, niekiedy o odcieniach jaśniejszych szarawych lub
brunatnawych.
Połysk: szklisty, ziemisty.
Rysa: szara.
Twardość: 6,0.
Aupliwość: doskonała.
Gęstość: 3,2 - 3,6 g . cm-1.
WYSTPOWANIE
Augit jest bezwodnym glinokrzemianem wapnia, magnezu, żelaza dwu - i trójwartoścoiwego oraz glinu. Część
jonów magnezowo-żelazawych jest podstawiona jonami żelazowymi i tytanowymi, a wapń może być częściowo
podstawiony sodem. Ogniwa o odmiennym składzie traktowane są jako osobne odmiany, a nawet minerały np.
augit zwyczajny, augit diopsydowy.
Augit jest pospolitym składnikiem wielu skał magmowych, takich jak gabra, dioryty oraz bazalty i andezyty. W
skałach ulega on przeobrażeniu w minerały z grupy amfiboli. W glebach występuje stosunkowo rzadko, ponieważ
łatwo ulega rozpuszczeniu i wymyciu. Sporadycznie występuje tu w postaci nieregularnych, pojedynczych ziarn.
Zależnie od warunków środowiska, przechodzić może w wodorotlenek żelaza, getyt, hematyt, oprócz tego
montmorillonit, wermikulit, chloryt, uwalniając w trakcie wietrzenia wiele cennych składników pokarmowych
dla roślin.
str. 11
5E) KRZEMIANY WSTGOWE [SI4O11]6-
HORNBLENDA
Hornblenda jest bardzo skomplikowanym uwodnionym krzemianem rozmaitych metali (Ca, Na, Fe, Mg, Mn, Ti
itp.). Możliwości podstawienia jonów są bardzo duże, wskutek czego wyróżnia się kilka odmian hornblendy,
które różnią się składem chemicznym i innymi właściwościami. Z tego względu hornblendzie przypisuje się
zazwyczaj bardzo uproszczony wzór ogólny: (Ca,Na)2(Fe2+,Mg)2[(OH)(Si,Al) Si2O11]2
Tworzenie się hornblendy wymaga obecności pary wodnej. Dlatego też minerał ten występuje w skałach
magmowych głębinowych, a w skałach wylewnych należy do składników powstałych w głębi ziemi
(prakryształy), przed wylaniem lawy. Brak jej natomiast wśród składników krystalizujących z lawy w warunkach
wulkanicznych.
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: hornblenda krystalizuje w układzie jednoskośnym. Obserwacje ścian kryształu rzadko są
możliwe, gdyż minerał ten w zasadzie tworzy tylko kryształy wrosłe. Dobrze wykształcone osobniki można
spotkać w andezytach.
Pokrój kryształów: najczęściej słupowy lub długosłupowy (kryształy o kształcie wydłużonym).
Barwa: najczęściej zielonoczarna , brunatnoczarna lub zupełnie czarna.
Połysk: szklisty, ziemisty.
Rysa: szara.
Twardość: 5,5.
Aupliwość: doskonała.
Gęstość: 3,0-3,5 g . cm-1.
WYSTPOWANIE
Hornblenda jest bardzo pospolitym minerałem występującym w wielu skałach
magmowych takich jak dioryty, sjenity, sjenodioryty, andezyty, trachity, latyty, a także w licznych skałach
metamorficznych - amfibolitach, Å‚upkach amfibolowych, gnejsach hornblendowych.
Hornblenda zalicza sie do minerałów o średniej odporności na wietrzenie. W glebach
występuje ona niezbyt często w postaci pojedynczych nieregularnych ziarn. Pod wpływem procesów wietrzenia
hornblenda z czasem ulega rozkładowi, dostarczając zwietrzelinie wielu składników pokarmowych dla roślin.
Produktami procesu wietrzenia hornblendy są najczęściej chloryty, wermikulit, montmorillonit, getyt.
5F) KRZEMIANY WARSTWOWE [SI4O10]4-:
W zależności, od wzajemnego układu tych warstw wyróżnia się krzemiany:
·ð dwuwarstwowe
·ð trójwarstwowe
·ð czterowarstwowe
Minerały należące do tej grupy zaliczane są do najważniejszych zarówno z gleboznawczego, jak i skałotwórczego
punktu widzenia. Głównymi przedstawicielami krzemianów warstwowych są:
* Å‚yszczyki (miki): muskowit, serycyt, biotyt
* minerały ilaste: kaolinit, illit, wermikulit, montmorylonit
* chloryty (glinokrzemiany Mg, Fe, i Al)
* minerały serpentynowe: antygoryt, chryzotyl
* talk i glaukonit
AYSZCZYKI (MIKI)
MUSKOWIT KAl2[(OH,F)2AlSi3O10]
CECHY MAKROSKOPOWE :
Postać występowania: muskowit krystalizuje w układzie jednoskośnym.
Pokrój kryształów: blaszkowy lub tabliczkowy o zarysie heksagonalnym.
Barwa: muskowit najczęściej jest bezbarwny, niekiedy biały, żółtawy, szary lub brunatny.
Połysk: perłowy.
Rysa: biała.
Twardość: 2 - 2,5.
Aupliwość: doskonała.
Gęstość: 2,8 - 2,9 g . cm-1.
WYSTPOWANIE
str. 12
Muskowit jest pospolitym minerałem skałotwórczym. Występuje w skałach magmowych
i metamorficznych. Znany jest także ze skał osadowych, gdzie występuje jako składnik allogeniczny, w postaci
drobnych łusek i blaszek. W skałach magmowych pojawia się głównie w dwumikowych granitach i
granodiorytach. W skałach wulkanicznych jest nieobecny. W utworach pegmatytowych kryształy muskowitu
osiągają niekiedy znaczne rozmiary, tworząc złoża o znaczeniu gospodarczym. Muskowit jest również
pospolitym składnikiem skał metamorficznych, głównie łupków łyszczykowych (mikowych) oraz gnejsów. Jest
on ważnym komponentem materiału glebowego, gdzie występuje w postaci pojedynczych ziarn.
BIOTYT K(Mg,Fe2+)3[(OH,F)2AlSi3O10]
CECHY MAKROSKOPOWE :
Postać występowania: biotyt krystalizuje w układzie jednoskośnym.
Pokrój kryształów: blaszkowy lub tabliczkowy o zarysie heksagonalnym.
Barwa: zawsze ciemna, brunatna z odcieniem zielonawym lub czerwonawym lub całkiem czarna.
Rysa: biała.
Twardość: 2,5 - 3,0.
Aupliwość: doskonała.
Gęstość: 2,8 - 3,4 g . cm-1.
WYSTPOWANIE
Biotyt jest najbardziej pospolitym minerałem wśród łyszczyków, posiadającym duże znaczenie skałotwórcze.
Podobnie jak muskowit występuje głównie w granitach i granodiorytach, znany jest również z ciemnych skał
żyłowych. Biotyt powszechnie występuje w niektórych skałach metamorficznych, takich jak łupki łyszczykowe
(mikowe) czy gnejsy. W budowie skał osadowych odgrywa znacznie mniejszą rolę niż muskowit, ponieważ
charakteryzuje się mniejszą odpornością na wietrzenie chemiczne.
Obecność biotytu w glebach zaznacza się jedynie tam, gdzie procesy wietrzenia zachodzą bardzo powoli.
Przyjmuje tam postać wydłużonych, blaszkowatych ziarn.
MINERAAY ILASTE
·ð PowstajÄ… w wyniku wietrzenia (tzw. mineraÅ‚y wtórne)
·ð SkÅ‚adniki zwietrzelin i materiaÅ‚u glebowego
·ð WielkoÅ›ci koloidalne <0,001mm
·ð MineraÅ‚y ilaste na podstawie budowy dzieli siÄ™ na:
o Dwuwarstwowe-grupa kaolinitu: (kandyty) - kaolinit, hydrohaloizyt i dickit.
o Trójwarstwowe-
o Grupa hydromik: illit i hydromuskowit,
o Grupa montmorillonitu (smektyty): montmorillonit i beidellit,
o Grupa wermikulitu: wermikulit.
o Allofany- formy bezpostaciowe, al2 . Sio2 . Nh2o.
Budowa i właściwości minerałów ilastych:
Odległość Powierzchnia Pojemność
międzypakietowa Pakiety właściwa wymie**
(nm) m2*g-1 me/100g
Kaolinit 0,72 1:1 sztywne 14-23 0-15
Hydrohaloizyt 1,01 1:1 kurczÄ…ce siÄ™ 4-30 5-50
Illit 1 2:1 sztywne 67-100 5-40
Wermikulit 1,4 2:1 rozszerzajÄ…ce siÄ™ 10-300 100-170
Montmorillonit 1,4 2:1 rozszerzajÄ…ce siÄ™ 600-800 60-130
Alofany ---- bezpostaciowe 260 50-200
Oznaczanie minerałów ilastych:
·ð Zdyspergowanie mineraÅ‚u
·ð Wydzielenie funkcji koloidalnej
·ð Spalanie substancji organicznej
·ð Oczyszczenie wydzielonej frakcji koloidalnej
·ð Preparowanie próbek: wysuszenie, nasycenie glicerynÄ…, prażenie w temperaturze 550stC
·ð Analiza rentgenostrukturalna
str. 13
Odległość międzypakietowa minerałów ilastych
Po prażeniu w temp.
W stanie naturalnym Po nasyceniu glicerynÄ…
550stC
Kaolinit 0,72(0,35) 0,72 ----
Illit 1(0,5) 1 1
Wermikulit 1,4 1,4 1
Monmorillonit 1,4 1,8 1
kwarc 0,33(0,42) 0,33 0,33
5g) KRZEMIANY SZKIELETOWE (PRZESTRZENNE SiO2)
·ð mineraÅ‚y z grupy krzemionki (zaliczane niekiedy do tlenków): kwarc, chalcedon (agat, chryzopraz), opal
·ð skalenie
·ð skaleniowce (skalenoidy)
KWARC SiO2
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: kwarc a krystalizuje w układzie heksagonalnym, zaś kwarc b -
w trygonalnym.
Pokrój kryształów: kryształy kwarcu mają formę złożoną (słup heksagonalny, romboedr, trapezoedr, ściany
piramidy podwójnej).
Barwa: kwarc a - bezbarwny, szarawy, czasem aż do czarniawego, rzadziej lekko
niebieskawy, z odcieniem sinawym. Kwarc b - w zasadzie także bezbarwny, choć mnogość wszelkich domieszek
powoduje powstawanie form niekiedy silnie zabarwionych, które traktuje się zazwyczaj jako odmiany o
odmiennych nazwach mineralogicznych. Odmianę bezbarwną nazywa się kryształem górskim, białą -kwarcem
mlecznym, szaroczarną -kwarcem dymnym, intensywnie czarną -morionem, żółtą -cytrynem, czerwonawą -
krwawnikiem, wreszcie fioletową -ametystem. Osobniki barwne (np. cytryn, ametyst) używane są jako kamienie
ozdobne.
Połysk: na ścianach kryształów typowo szklisty, na powierzchni przełamu - tłusty (jednakowo dla obu odmian).
Rysa: biała.
Twardość: 7,0 - wzorcowa w skali Mohsa.
Aupliwość: brak, posiadają tylko przełam: kwarc a - muszlowy, kwarc b - muszlowy lub nieregularny, w obu
przypadkach o gładkiej powierzchni.
Gęstość: 2,65 g . cm-1.
WYSTPOWANIE
Znane sÄ… trzy polimorficzne odmiany krystalicznej krzemionki:
kwarc, krystobalit
i trydymit, różniące się między sobą temperaturą krystalizacji, według schematu przedstawionego na poniższym
wykresie:
str. 14
Podczas gdy krystobalit i trydymit są minerałami typowymi prawie wyłącznie dla skał metamorficznych,
powstałych w strefie metamorfizmu termicznego (kontaktowego), kwarc należy do najbardziej
rozpowszechnionych minerałów w skorupie ziemskiej. W temperaturze poniżej 575stC krystalizuje kwarc b
(niskotemperaturowy). Powyżej tej temperatury tworzy się kwarc a (wysokotemperaturowy). Kwarc
niskotemperaturowy krystalizuje w układzie trygonalnym, bezpośrednio z gorących roztworów i par związanych
z działalnością pomagmową. Kwarc wysokotemperaturowy krystalizuje w układzie heksagonalnym. Tworzy się
głównie w lawach wulkanicznych. W dacytach i ryolitach tworzy prakryształy, w postaci dobrze wykształconych
ziarn, powstałych we wczesnej fazie krystalizacji lawy (przed wybuchem). Po obniżeniu temperatury do 575stC
kwarc a samorzutnie przechodzi w postać trygonalną (kwarc b). Przebudowie ulega jedynie struktura
wewnętrzna, podczas gdy forma zewnętrzna kryształów (ziarn) zostaje zachowana.
Tak więc, w normalnych warunkach mamy do czynienia z kwarcem niskotemperaturowym
(kwarc b) powstałym z przebudowy pierwotnego kwarcu wysokotemperaturowego (kwarc a).
Właściwości kwarcu są bardzo charakterystyczne i pozwalają na łatwe odróżnienie go od innych minerałów. Z
chemicznego punktu widzenia kwarc jest czystym dwutlenkiem krzemu -SiO2. Jego sieć krystaliczna nie sprzyja
występowaniu domieszek innych pierwiastków. Często jednak zawiera pęcherzyki gazów, inkluzje cieczy lub
wrostki innych minerałów, co powoduje powstawanie osobników nieprzezroczystych lub zabarwionych. Ze
względu na skład chemiczny kwarc jest odporny na działanie wszelkich pospolitych substancji chemicznych, w
tym silnych kwasów i zasad. Istnieje tylko jeden związek chemiczny zdolny do rozłożenia tego minerału - kwas
fluorowodorowy.
Kwarc występuje w dużych ilościach w skałach magmowych przesyconych krzemionką, jest częstym
składnikiem skał metamorficznych, tworzy także samodzielne żyły przecinające inne utwory. Kwarc jest
głównym minerałem osadowych skał okruchowych, niemal wyłącznym składnikiem niektórych piasków i
piaskowców. Jego okruchy mogą wykazywać różny stopień rozdrobnienia - od bardzo drobnych ziarn
występujących w iłach do dużych odłamków żwirowych i kamienistych.
Kwarc charakteryzuje się największą ze wszystkich minerałów odpornością na wietrzenie, dlatego też jest
głównym składnikiem materiału glebowego.
CHALCEDON SiO2
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: skrytokrystaliczna
Barwa: oprócz osobników bezbarwnych, szarych, białych występują odmiany rozmaicie zabarwione: odmianę
czerwona nazywa siÄ™ karneolem, czarnÄ… -onyksem, jasnozielonÄ… -chryzoprazem, zielonÄ… z czerwonymi plamami -
heliotropem, o wstęgowym, zmiennym zabarwieniu -agatem. Wiele z barwnych odmian chalcedonu stosuje się
jako kamienie ozdobne.
Połysk: matowy, ziemisty, tłusty
Rysa: szara.
Twardość: 7,0.
Aupliwość: brak, występuje przełam muszlowy.
Gęstość: 2,55 - 2,63 g . cm-1.
WYSTPOWANIE
Chalcedon stanowi skrytokrystaliczną odmianę kwarcu. Występuje on w wielu skałach osadowych
takich jak opoki i gezy. Minerał ten tworzy spoiwo w niektórych piaskowcach kwarcowych. Występuje także w
skałach magmowych (głównie wulkanicznych), gdzie jest wtórnym minerałem wytrąconym z gorących
roztworów w szczelinach, pęcherzykach pogazowych, i innych wolnych przestrzeniach skalnych.
OPAL SiO2 . nH2O
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: koloidalna, sztywny żel
Barwa: bezbarwny -hialit, barwy białej -opal mleczny, oprócz tego występują odmiany rozmaicie zabarwione (np.
żółta, zielona, czerwona). Mieniący się różnymi barwami opal szlachetny zawdzięcza tę właściwość
zróżnicowanej budowie fizycznej wywołującej interferencję fal świetlnych.
Połysk: szklisty, woskowy.
Rysa: szara.
Twardość: 5,5-6,0.
Aupliwość: brak.
Gęstość: 1,9-2,2 g . cm-1.
WYSTPOWANIE
Opal jest koloidalną, bezpostaciową krzemionką (stwardniałym żelem), zawierającą
str. 15
zmienne ilości wody. Występuje on w skałach wulkanicznych jako produkt wtórny, wydzielony z wód
hydrotermalnych w szczelinach i próżniach skalnych, w osadach gejzerów i gorących zródeł oraz jako produkt
uboczny wietrzenia krzemianów. W skałach osadowych występuje w formie szczątków szkieletów okrzemek,
radiolarii i igieł gąbek krzemionkowych. Czasami występuje także w spoiwie piaskowców i mułowców.
SKALENIE
* skalenie potasowe (ortoklaz i mikroklin)
* plagioklazy (skalenie sodowo-wapniowe)
ORTOKLAZ K[AlSi3O8]
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać występowania: ortoklaz krystalizuje w układzie jednoskośnym.
Pokrój kryształów: grubotabliczkowy.
Barwa: od białej, szarej, żółtawej, poprzez różową , aż po ceglastoczerwoną.
Połysk: szklisty.
Rysa: biała.
Twardość: 6,0 - wzorcowa w skali Mohsa.
Aupliwość: doskonała.
Gęstość: 2,53 - 2,56 g . cm-3.
WYSTPOWANIE
Ortoklaz występuje w skałach magmowych takich jak granity, sjenity, ryolity, trachity,
fojaity, fonolity, oraz w skałach metamorficznych (gnejsy) i osadowych (arkozy i szarogłazy). Ortoklaz jest
również głównym zródłem potasu glebowego.
PLAGIOKLAZY
Plagioklazy sÄ… glinokrzemianami sodu i wapnia. TworzÄ… one szereg izomorficzny albit -
anortyt. Albit jest glinokrzemianem sodu - Na[AlSi3O8], zaÅ› anortyt glinokrzemianem wapnia - Ca[Al2Si2O8].
Ogniwa pośrednie szeregu izomorficznego plagioklazów stanowią mieszaninę albitu i anortytu, o różnej
zawartości tych minerałów:
albit może zawierać 0 - 10% anortytu
oligoklaz może zawierać 10 - 30% anortytu
andezyn może zawierać 30 - 50% anortytu
labrador może zawierać 50 - 70% anortytu
bytownit może zawierać 70 - 90% anortytu
anortyt może zawierać 90 - 100% anortytu
Plagioklazy zasobne w albit określane są jako kwaśne, zaś zasobne w anortyt jako zasadowe.
Skalenie alkaliczne, czyli potasowe i albit razem.
SKALENIOWCE
Powstają wtedy, gdy magma jest uboższa w krzemionkę
Leucyt K[AlSi2O6]
Nefelin Na[AlSiO4]
VI. MINERAAY ORGANICZNE
·ð sole kwasów organicznych (np. szczawiany)
·ð wÄ™glowodory (skÅ‚adniki wÄ™gli, torfów, ropy naftowej, żywice, itp.)
·ð kompleksy organiczno- mineralne
o bursztyn
26.10.2009
PROCESY GEOLOGICZNE -MAGMATYZM
str. 16
PROCESY GEOLOGICZNE- zespół procesów fizycznych i chemicznych, które prowadzą do zmian
powierzchni Ziemi i skorupy ziemskiej. ZachodzÄ…:
·ð Na powierzchni skorupy ziemskiej
·ð WewnÄ…trz skorupy ziemskiej
·ð W gÅ‚Ä™bszych warstwach ziemi
Przyczyny: energia pochodząca z wnętrza Ziemi (energia cieplna wnętrza Ziemi) i z zewnątrz Ziemi
(promieniowanie słoneczne, siły grawitacji)
Procesy geologiczne
Endogeniczne Egzogeniczne
(Wewnętrzne) (Zewnętrzne)
Magmatyzm Wietrzenie
Metamorfizm Erozja
Diastrofizm Sedymentacja
Powierzchniowe ruchy masowe
Skały
Magmowe
Osadowe
Metamorficzne
Cykl skalny
Deformacja i rekrystalizacja
Wietrzenie i sedymentacja Wietrzenie i sedymentacja
Skała
Skała
Deformacja i rekrystalizacja
metamorficz
osadowa
na
Wietrzenie i sedymentacja Stopnienie i rekrystalizacja
Deformacja i rekrystalizacja
Stopnienie i rekrystalizacja
Skała
magmowa
Stopnienie i rekrystalizacja
MAGMATYZM
Magma- ciekły stop krzemianowy o wysokiej temperaturze (1000-1200stC), tworzący się wgłębi skorupy
Ziemskiej. Mieszanina cieczy kryształów i gazów, składająca się głównie z Si, O, a także Al, Fe, Ca, Mg, K, Na.
Minerały skałotwórcze skał magmowych:
1. GAÓWNE:
Skalenie 2. POBOCZNE:
Kwarc Hematyt
Skaleniowce Magnetyt
Ayszczyki Apatyt
Pirokseny
Amfibole 3. AKCESORYCZNE:
Oliwiny Granaty
str. 17
Turmalin
Fontanna płaszczowa- strumień gorącej materii unoszący się z płaszcza ziemskiego
Lawa
Magma
Skały astenosfery i litosfery
MAGMATYZM
Plutonizm- procesy przemieszczania się i zastygania magmy w głębi skorupy ziemskiej (skały magmowe
głębinowe- plutoniczne)
Wulkanizm- procesy przemieszczania się magmy na powierzchnię skorupy ziemskiej i wylewania lawy (skały
magmowe wylewne)
Dyferencja magmy- różnicowanie się magmy (zmiana składu chemicznego i mineralogicznego)
·ð Grawitacyjna
o Dyferencjacja grawitacyjna
żð Likwidacja (odmieszanie)
o Frakcjonalna krystalizacja
o Przemieszczanie pęcherzyków gazowych
·ð Przez asymilacjÄ™
Kolejność krystalizacji minerałów z magmy (szereg krystalizacyjny Bowena)
Procesy magmowe
·ð Procesy ortomagmowe (temp. >600stC)
·ð Procesy pomagmowe (temp. <600stC)
Procesy ortomagmowe:
·ð Stadium wczesne
o Tlenki (magnetyt, cyrkon), fosforany (apatyt)
o Oliwiny, pirokseny, anortyt-bytownit
·ð Stadium główne
o Pirokseny, labrador-andezyt
o Amfibole
o Biotyt, oligoklaz-albit, skaleń, kwarc
·ð Stadium resztkowe
o Skalenie alkaliczne, muskowit, kwarc
Procesy pomagmowe:
·ð Stadium pegnatytowe (Å‚ugi pomagmowe temp.400-600stC) skÅ‚ad mineralny nieco kwaÅ›niejszy, struktura
gruboziarnista
str. 18
·ð Stadium pneumatolityczne (gazy+ woda, temp. 100-400stC) topaz, turmalin i inne mineraÅ‚y zawierajÄ…ce
pierwiastki łatwo tworzące połączenia lotne (F, B)
·ð Stadium hydrotermalne (gorÄ…ca woda, temp. 50-100stC) żyÅ‚owe zÅ‚ożasiarczkowe Cu, Ag, Zn, Pb i inne
PLUTONIZM
Intruzje (formy występowania skał magmowych)
·ð Zgodne:
Sille- żyły między warstwami skał
Lakolity- takie grzyby
Lopolity- grzyby w dół
Fakolity- na przegubach warstw
·ð Niezgodne:
Dajki- przecina warstwy
Batolity-olbrzymie ciała
Kominy (pnie)- tzw. czop
Podział skał magmowych
·ð Szkliste bardzo rzadkie
·ð Półkrystaliczne (półszkliste)
·ð Krystaliczne
o Jawno krystaliczne (głębinowe)- widać gołym okiem wszystkie składniki (kryształy)
żð Równowymiarowe
-ð Gruboziarniste
-ð Åšrednioziarniste
-ð Drobnoziarniste
żð Różno wymiarowe, czyli porfirowate
o Skrytokrystaliczne (wylewna)- nie możemy rozróżnić gołym okiem
o Porfirowa (wylewna)- pośrednia- część skrystalizowała, część nie- ciasto z oczkami
Skały magmowe
-ð GÅ‚Ä™binowe
-ð Wylewne
~ð Å»yÅ‚owe
Podziała skał magmowych oraz magmy na podstawie składu chemicznego
Kwaśna >65% SiO2
Obojętna 54-65% SiO2
Zasadowa 44-53% SiO2
Ultrazasadowa <44% SiO2
Podział skał magmowych na podstawie składu mineralogicznego:
Te co sÄ… zawierajÄ…<90% ciemnych (biotyt, oliwiny, amfibole& ) majÄ… 3(???)
I. Skrajnie melanokratyczne brak minerałów jasnych -bardzo niedosycone SiO2
II. Skrajnie zasadowe- skaleniowce -niedosycone SiO2
III. Zasadowe- skalnie i skaleniowce
IV. Obojętne- skalenie, brak skaleniowców i kwarcu -nasycone SiO2
V. Kwaśne- skaleniowce+ kwarc -przesycone SiO2
Skały skrajnie melanokratyczne
Głębinowe Wylewne Główne minerały
Dunit --- Oliwiny
Perydotyt --- Oliwiny, pirokseny
Piroksenit --- Pirokseny, hornblenda
Hornblendyt --- Hornblenda
Ciemna barwa, struktura jawno krystaliczna
str. 19
Skały zasadowe
Głębinowe Wylewne Główne minerały
Syonitoidy Fonolit (Zgorzelec)
Diorytoidy Tefryt Skalenie, skaleniowce, pirokseny, hornblenda
Gabroidy Baralit
Skały obojętne
Głębinowe Wylewne Główne minerały
Sjenit Trachit Skaleń potasowy
Monzonit Lotyt Skaleń potasowy>, plagioklaz kwaśny
Syenodioryt Skaleń potasowy,
Dioryt Andezyt Plagioklaz kwaśny
Gabro Bazalt Plagioklaz zasadowy
SYENODIORYT (MONOZOIT)
Sjenodioryt jest skałą głębinową, obojętna, zbudowana z:
·ð Plagioklazu kwaÅ›nych
·ð Skalenia potasowego
·ð Biotytu
·ð Hornblendy
Sjenodioryty są skałami o szarej barwie, ziarnistej strukturze i teksturze masywnej, bezładnej.
Ze zwietrzeliny sjenodiorytowej powstają gleby gliniaste, zasobne w składniki pokarmowe dla roślin.
W Polsce skały sjenodiorytowe występują w okolicach Niemczy oraz w masywie Kłodzko - Złotostockim.
DIORYT
·ð Dioryt jest skaÅ‚Ä… gÅ‚Ä™binowÄ… zbudowanÄ… głównie z plagioklazów kwaÅ›nych zasobnych w albit (oligoklaz -
andezyn) i hornblendy.
·ð Barwa jest szara lub ciemnoszara, struktura drobnoziarnista, tekstura masywna, bezÅ‚adna. Przeważnie
towarzyszÄ… one masywom granitowym i gabrowym, tworzÄ…c lokalne wystÄ…pienia.
·ð Ze zwietrzeliny diorytowej tworzÄ… siÄ™ gleby gliniaste, Å›redniogÅ‚Ä™bokie, zasobne w żelazo, wapÅ„ i magnez,
z dostateczną ilością potasu i fosforu.
ANDEZYT
·ð Andezyt jest skaÅ‚Ä… wylewnÄ… o skÅ‚adzie mineralogicznym zbliżonym do diorytu.
·ð Charakteryzuje siÄ™ on szarÄ… barwÄ… i wyraznÄ… porfirowÄ… strukturÄ… z prakrysztaÅ‚ami plagioklazów, amfiboli
i piroksenów. Dobrze wykształcone są zwłaszcza kryształy hornblendy, tworzące czarne, słupkowe
osobniki.
·ð W Polsce andezyty wystÄ™pujÄ… w niewielkich masywach ciÄ…gnÄ…cych siÄ™ wzdÅ‚uż Pienin i w Karpatach
fliszowych.
·ð SkaÅ‚y andezytowe stosunkowo Å‚atwo wietrzejÄ…, dajÄ…c gleby gliniaste, zasobne w skÅ‚adniki pokarmowe
dla roślin (głównie wapń i magnez).
GABRO
·ð Gabro jest skaÅ‚Ä… gÅ‚Ä™binowÄ… zbudowanÄ… głównie z plagioklazów zasadowych (labrador -
·ð bytownit) oraz piroksenów (diallag, czasem augit).
·ð SkaÅ‚y gabrowe w wiÄ™kszoÅ›ci majÄ… barwÄ™ ciemnÄ… (ciemnozielonÄ… lub prawie czarnÄ…). WykazujÄ… strukturÄ™
gruboziarnistą, a teksturę masywną i bezładną.
·ð PowstajÄ…ce z nich gleby sÄ… na ogół gÅ‚Ä™bokie, gliniaste, zasobne w żelazo, magnez i wapÅ„, wykazujÄ…ce
jednak często niedobór potasu.
·ð Gabra wystÄ™pujÄ… w Sudetach (masyw Nowa Ruda - SÅ‚upiec, Góry Sowie) oraz w masywie
·ð Åšlęży.
BAZALT
·ð Bazalt jest skaÅ‚Ä… wylewnÄ… zbudowanÄ… głównie z plagioklazów zasadowych (labrador - bytownit),
piroksenów (diallag, czasem augit) oraz niewielkiej ilości silnie rozproszonego magnetytu. Z
występowaniem magnetytu związana jest charakterystyczna, prawie czarna barwa skał bazaltowych.
str. 20
Wykazują one strukturę afanitową, rzadziej porfirową z prakryształami oliwinów i teksturę masywną,
bezładną.
·ð SkaÅ‚y bazaltowe wietrzejÄ… nieco wolniej niż gabra, dajÄ…c gleby gliniaste i pyÅ‚owe, zasobne w skÅ‚adniki
pokarmowe dla roślin, zasobne w Ca, Mg, ubogie w K.
·ð W Polsce wystÄ™pujÄ… powszechnie na terenie Dolnego ÅšlÄ…ska, od zachodniej granicy Polski po okolice
Opola, tworząc z innymi skałami wylewnymi tzw. trzeciorzędową formację bazaltową.
Skały kwaśne
Głębinowe Wylewne Główne minerały
Granit amorficzny Ryolit amorficzny Skaleń kwaśny
Granit Ryolit Skaleń potasowy, skaleń kwaśny
Granodioryt Ryodacyt Skaleń kwaśny, plagioklaz kwaśny
Tonolit Dacyt Plagioklaz zasadowy
GRANIT
·ð Granity, należą do dużej grupy skaÅ‚ plutonicznych okreÅ›lanych mianem granitoidów. Do grupy
·ð tej należą również skaÅ‚y gÅ‚Ä™binowe z innych klas, m.in. granodioryty i tonality.
·ð Granity sÄ… skaÅ‚ami gÅ‚Ä™binowymi przesyconymi krzemionkÄ…, w których skÅ‚ad mineralogiczny wchodzÄ…:
kwarc, skalenie potasowe, plagioklazy, biotyt (niekiedy również muskowit). Pobocznie występuje tu
hornblenda i pirokseny, akcesorycznie zaś mogą pojawiać się turmaliny i granaty.
·ð Barwa skaÅ‚ granitowych może być różna. Najczęściej sÄ… one jasnoszare lub szare, czasem
·ð różowe, czerwone, a nawet brunatno-czerwone. OdznaczajÄ… siÄ™ strukturÄ… fanerytowÄ…, równoziarnistÄ…,
czasem porfirowatą i teksturą masywną, bezładną.
·ð W Polsce granity (wraz z granodiorytami) wystÄ™pujÄ… na Dolnym ÅšlÄ…sku w postaci potężnych masywów
(np. masyw Strzelin - Otmuchów, masyw Strzegom - Sobótka, masyw Karkonoszy) oraz w Tatrach.
RYOLITY
·ð Ryolity sÄ… skaÅ‚ami wylewnymi przesyconymi krzemionkÄ…. ZwiÄ…zane sÄ… one z magmami granitowymi, co
decyduje o tym, że ich chemizm oraz skład mineralny zbliżony jest do granitów.
·ð CharakteryzujÄ… siÄ™ strukturÄ… porfirowÄ… z prakrysztaÅ‚ami kwarcu, plagioklazów lub ortoklazu. Ciasto
skalne jest mikrokrystaliczne lub szkliste (częściowo lub całkowicie), co częstokroć utrudnia ustalenie
składu mineralogicznego ryolitów. Tekstura tych skał jest masywna i bezładna bądz kierunkowa.
·ð Ich ciemniejsza od granitów barwa jest wynikiem obecnoÅ›ci rozproszomych minerałów ciemnych, zaÅ›
czerwonawe zabarwienie może pochodzić od utlenionego żelaza.
·ð Ze skaÅ‚ ryolitowych powstajÄ… najczęściej gleby lekkie, wykazujÄ…ce niedobór wapnia,
GABINOWE
Kwaśne
·ð Granitoidy dolnoÅ›lÄ…skie
·ð Granitoidy tatrzaÅ„skie (wysokie tatry)
Obojętne
·ð Dolny ÅšlÄ…sk syenodioryty, dioryty, gabra
Zasadowe
·ð Sudety, Cieszyn
WYLEWNE
Kwaśne
·ð Sudety ryolity
·ð Okolice Krakowa ryolity
Obojętne
·ð Dolny ÅšlÄ…sk bazalty
·ð Pieniny andezyty
·ð Góra Åšw. Anny bazalty
WULKANIZM procesy przemieszczania siÄ™ magmy
LAWY- wylewająca się na powierzchnię Ziemi i częściowo odgazowana magma
·ð KwaÅ›ne (np. Wezuwiusz, Meropi), jasne, lepkie, spÅ‚yw ok. 5km/h
str. 21
·ð ObojÄ™tne
·ð Zasadowe (np. Hawaje), ciemne, o maÅ‚ej lepkoÅ›ci, spÅ‚yw ok. 40km/h
Lawa blokowa (aa) -szorstka, żużlowa, porowata, kruszy się i tworzy bloki
Lawa trzewiowa gładka, lśniąca, nerkowate i sznurowate formy
Lawa poduszkowa podmorskie wylewy
Erupcje
·ð Powierzchniowe
·ð Linearne
·ð Centralne
9.11.2009
PPROCESY GEOLOGICZNE WULKANIZM
Wulkany:
·ð Do koÅ‚a Pacyfiku
·ð Basen morza Åšródziemnego
·ð Sumatra
·ð Sycylia (Etna)
Wulkany:
·ð Eksplozywne (gazy+ lawa+ popioÅ‚y) np. Wezuwiusz
·ð Lawowe (lawa)
o Tarczowe np. Hawaje
o Kopuły lawowe np. Merapi, Jawa
·ð Mieszanie (stratowulkany) wiÄ™kszość wulkanów
Ekskalacje:
·ð Fumarole (200-800stC) H2O, CO2, F2, Cl2, S2, N2, oraz H2S -yródÅ‚o złóż siarki rodzimej
·ð Solfatara (100-200stC) H2O oraz H2S, CO2 czÄ™sto w drzemiÄ…cych wulkanach
·ð Mofety (<100stC) głównie CO2
TYPY WULKANÓW (zależy od pueb???? erupcji)
·ð Islandzki spokojne erupcje
·ð Stromboli czÄ™ste, rytmiczne, niezbyt gwaÅ‚towne; lawy obojÄ™tne
·ð Pliniusza krótkotrwaÅ‚e wybuchy o dużej sile, czÄ™sto niemal wyÅ‚Ä…cznie popioÅ‚y
·ð Hawajski krótkotrwaÅ‚e wybuchy, spokojne wylewy lawy bazaltowej
·ð Volcano co kilka, kilkanaÅ›cie lat chmury popiołów i lawy kwaÅ›ne
str. 22
·ð Mt. Delee bardzo gwaÅ‚townych, dużo gazów, tworzÄ… siÄ™ chmury gazowe
Batolit, lakolit, kaldera (pierścień)
Wulkan św. Heleny 1980 maj 18
Gazy, popioły wysokość 25 km, 4 km3 okruchów i pyłów, obniżenie szczytu o 400m,śmierć 60 ludzi
Anak Krakatau 1883r.-40 tys. ofiar, tsunami na całej planecie, powierzchnia x3, wynurzenie z morza 1930r.
Santoryn (morze Egejskie) -1400r. p.n.e. zagłada kultury minojskiej
Wezuwiusz 79r. n.e.- gorące popioły wulkaniczne, zastyganie Pompei, Herkulanum
Tambora (Sumbawa, Indonezja) 1815r. po erupcji obniżenie o 1000m krateru o średnicy 8 km,92 tys. ofiar
Mt. Pete (Martynika) 1902r. gorąca chmura (pyłowo- gazowa), 30 tys. miasto Saint Pierre
Bezimienny (Kamczatka) 1956r.- zniszczony wulkan
WULKANY
·ð CZYNNY 1300 (czynne erupcje):Etna, Wezuwiusz, Stromboli (wyspy Liparyjskie), Kilanera (Hawaje)
·ð DRZEMICE (czynne wyziewy): Fudni (od 1707r.)
·ð WYGASAE: Kenya, Elbras (Kaukaz), Kilimandżaro
o MAARY (resztki po wulkanach) lejowate zagłębienia wypełnione wodą, otoczone niewysokim
wałem z popiołów. Jest to wygasły wulkan eksplozywny, pozbawiony stożka w wyniku
jednorazowego wybuchu wulkanu o dużej sile eksplozji.
WULKANY BAOTNE- miejsca samoczynnego, naturalnego wypływu mieszaniny z wodą
SKAAY MAGMWE
·ð GÅ‚Ä™binowe
·ð Wylewne
·ð SkaÅ‚y piroklastyczne: popioÅ‚y, tufy, bomby, la pile, pumeks
Wielki gejzer (Islandia) wysokość do 70m
Waimangu (Nowa Zelandia) 1901-1904, wysokość 460m, jednorazowo 800000 litrów wody
SKAAY OSADOWE
·ð Wietrzenie
·ð Erozja
·ð Transport
·ð Sedymentacja
·ð Diageneza
Skały osadowe
·ð Okruchowe
·ð Ilaste
str. 23
·ð Pochodzenia organicznego
·ð Pochodzenia chemicznego
SKAAY OSADOWE
·ð Okruchowe i ilaste
o Luzne
żð Fluwioglacjalne
żð Rezydualne
żð ZwaÅ‚owe
żð Eoliczne
żð Aluwialne
żð Deluwialne
o Scementowane
·ð Pochodzenia chemicznego i organicznego
o Skały węglanowe
o Krzemionkowe
o Ewaporaty
o Skały żelaziste
o torfy
Diageneza- ruch lepiszcza (spoiwa)
·ð Detrytyczne
·ð Chemiczne-wytrÄ…cone substancje sÄ… lepiszczem
o Wapniste
o Margliste
o Dolomityczne
o Żelaziste
o Krzemionkowe
o Ilaste
o Glaukonitowe
Struktura skał okruchowych i ilastych
struktura Wielkość okruchów (mm)
Psefitowa >2
Psami twa 2-0,05
Aleurytowa 0.05-0,002
Pelitowa <0,002
Okruchowo pelitowa ---------
Skały okruchowe
Struktura mm
luzne Scementowane
Psefity >2 Żwiry, gruzy Zlepieńce, brekcje
Psamity 2-0,05 Piaski Piaskowce
Aleuryty 0,05-0,002 Pyły Mułowce
Pelity <0,002 IÅ‚y Aupki ilaste
Okruchy pelitowe Gliny
Cechy skał osadowych luznych:
·ð Warstwowanie okruchów
·ð Obtoczenie okruchów
·ð Wysortowanie
·ð Wypolerowanie okruchów
·ð Barwa okruchów
PSEFITY (>2MM)
Żwiry, gruzy
str. 24
·ð Rezydualne
·ð Aluwialne
·ð Fluwioglacjalne
·ð ZwaÅ‚owe
Zlepieńce (brak obtoczenia- brekcje), brak wysortowania
PSAMITY
Piaski
·ð Aluwialne, fluwioglacjalne (sandry)
o Warstwowanie równoległe lub przekątne
o Obtoczenie zależy od długości transportu
o Dobre wysortowanie (czasem w. frakcyjne)
o Okruchy wypolerowane
o Barwa jasna (fluwioglacjalne- czasem rdzawa)
·ð Eoliczne
o Warstwowanie przekątne lub krzyżowe
o Okruchy obtoczone
o Wysortowanie bardzo dobre
o Powierzchnia matowa
o Barwa żółta
·ð ZwaÅ‚owe
·ð Rezydualne
o Brak warstw
o Brak obtoczenia
o Okruchy ostrokrawędziste
o Brak wysortowania (obecność większych okruchów skał)
Zdiagenezowane piaski piaskowce
·ð Arkozy (5% skaleni potasowych)
·ð SzarogÅ‚azy (skaleÅ„ potasowy + skalenie drobnoziarniste)
·ð Lepiszcze żelaziste, wÄ™glanowe, krzemionkowe
Sudety, Góry Stołowe
ALEURYTY (0,05-0,002MM)
·ð Pochodzenia wodnego
o Aluwialne
o Fluwioglacjalne
·ð Eoliczne -less
W stanie suchym zwięzłe, łatwo kruszące się mączyste . W stanie wilgotnym maziste, plastyczne
Zdiagenezowane pyły-mułowce
Lessy
·ð PyÅ‚y pochodzenie eolicznego
·ð Żółta barwa, pionowa Å‚upliwość, brak warstwowania
·ð Kwarc (60-70%), glinokrzemiany (20-30%),wÄ™glany (8-12%), wodorotlenki żelaza i glinu, mineraÅ‚y
ilaste
·ð Konkrecje wÄ™glanowe(tzw. waÅ‚eczki lub kukieÅ‚ki lessowe)
·ð Duża porowatość
·ð Kanaliki po roÅ›linnoÅ›ci
·ð Bardzo wartoÅ›ciowe skaÅ‚y macierzyste gleb
·ð Duża podatność na erozje
Wyżyna Lubelska, Kielecko-Sandomierska, pas pogórzy przedkarpackich, płaskowyż
PELITY (<0,002mm)
str. 25
Iły w stanie suchym bardzo zwięzłe, brak szorstkich frakcji, w stanie wilgotnym plastyczne tłusto
połyskujące
IÅ‚y zastoiskowe (warstwowe) zasobne w CaCO3, warstwy jasne (letnie),warstwy ciemne (zimowe)
Iły jeziorne- np. trzeciorzędowe iły poznańskie (pstre)
Iły pochodzenia metasomatycznego np. skaolinizowany granit (Jaroszów)
Zdiagenezowane iły- łupki ilaste
SKAAY OKRUCHOWO-PELITOWE
Gliny- w stanie suchym zwięzłe , szorstkie , w stanie wilgotnym plastyczne matowe
·ð ZwaÅ‚owe
·ð Rezydualne
·ð Deluwialne
Nazwy skał okruchowych
Struktura np. zlepieńce, piaski, mułowe, iły; rodzaj okruchów np. owy, -enny (np. piasek wapienny)
Skały osadowe pochodzenia chemicznego i organicznego
·ð SkaÅ‚y wÄ™glanowe
o Wapienne
o Dolomity
o Margle
o Opoki
o Gezy wapienne
·ð Krzemionkowe
·ð Ewaporaty
·ð SkaÅ‚y żelaziste
·ð Torfy
Wapienie
Bardzo drobno ziarniste (wapień mikrytowy, mikryt)
Gruboziarnisty (wapień sparytowy, sparyt)
·ð Pochodzenia chemicznego
o Wapienie oolitowe
o Martwica wapienna
o Kreda jeziorna
·ð Organiczne (aragonit)
o Peloglialne (skorupki otwornic, muszle małży, ramienionogów (muszlowce))
o Betniane (organizmy zasiedlające dno, szczątki koralowców)
Wapienie krynojodowe- utwory z elementów szkieletowych liliowców
Tatry- środkowa jura
Wapienie litotaminowe- utwory ze szczątków glonów, zwapniałych krasnorostów
Muszlowce- ze skorupki ślimaków, ramieniogów, otwornic
Góry świętokrzyskie
Kreda pisząca- miękki, bardzo brudzący palce, biały wapień złożony głównie ze szczątków organizmów
planktonicznych
Martwica wapienna trawertyn, jasna, porowata skała utworzona wskutek wytrącania kalcytu z wód zródlanych
lub rzecznych, np. przy wodospadach
Kreda jeziorna- szara, czasem biała, zbudowana ze szlamu węglanowego wytrąconego z wody jeziornej, często
zawiera pewne ilości minerałów ilastych
16.11.2009
SKAAY OSADOWE
Margle:
str. 26
·ð SkaÅ‚a wÄ™glanowa zbudowana z kalcytu, towarzyszÄ… mu iloÅ›ci dolomitu, syderytu
·ð SkaÅ‚y poÅ›rednie miÄ™dzy skaÅ‚ami wÄ™glanowymi a okruchowymi
·ð Domieszka materiaÅ‚u okruchowego- margle piaszczyste lub piaskowce margliste
·ð burzenie z HCl- wytrÄ…cani osadu minerałów ilastych
Dolomity:
·ð SkaÅ‚y zbudowane z dolomitu
·ð Sedymentacyjne (pochodzenia chemicznego)
·ð Metasomatyczne, przeksztaÅ‚cenie wapieni
·ð Burzy z HCl na gorÄ…co lub po sproszkowaniu, barwa jasna, czasem zabarwione na różne odcienie
·ð Struktura pelitowa lub krystaliczna
·ð Góry ÅšwiÄ™tokrzyskie, region ÅšlÄ…sko-Krakowski
Opoki:
·ð SkaÅ‚y poÅ›rednie miÄ™dzy skaÅ‚ami wÄ™glanowymi a krzemionkowymi
·ð Zasobne w skrytokrystalicznÄ… krzemionkÄ™ rozproszonÄ… wÅ›ród skaÅ‚ wÄ™glanowych
·ð SkaÅ‚y zwarte, jasnoszara barwa, niekiedy z niebieskawymi odcieniami rozproszonego pirytu
·ð Gezy wapienne: opoki, w których krzemionka jest pochodzenia organicznego
SKAAY KRZEMIONKOWE
Gezy: Skały pochodzenia organicznego, zbudowane z detrycznego kwarcu, organicznej krzemionki (iły, gąbki,
radiolom, okrzemek), domieszki glaukonitu i minerałów ilastych
Opoka lekka
·ð SkaÅ‚a krzemionkowa
·ð Powstaje w wyniku odwapnienia opok
·ð W stanie suchym gÄ™stość jest mniejsza od H2O
·ð Roztocze, Karpaty
Czerty:
·ð Bardzo zwiÄ™zÅ‚e, twarde skaÅ‚y krzemionkowe
·ð Pochodzenia chemicznego
·ð PowstajÄ… w osadach jeszcze nieskonsolidowanych w wyniku twardnienia masy krzemionkowej
·ð ZachowujÄ… szczÄ…tki organiczne
·ð TworzÄ… warstwy lub& & & & & nieostrych konturach
·ð W wapieniach, opokach i marglach
·ð Wyżyna Lubelska
Ziemia okrzemkowa
·ð Osady chÅ‚odnych mórz polarnych i jezior
·ð Utworzone z pancerzyków okrzemek
·ð MogÄ… wystÄ™pować szczÄ…tki innych organizmów
Radiolaryty
·ð Z pancerzyków radiolarii (promienic)
·ð Niekiedy domieszek wÄ™glanu wapnia, zwiÄ…zków żelaza
·ð SkaÅ‚y twarde, silnie spÄ™kane
·ð Zabarwione-czerwone, zielone, czarne
·ð Tatry
Spongolity
·ð Utworzone z igieÅ‚ gÄ…bek
·ð Spojonych lepiszczem krzemionkowym
·ð Domieszki wÄ™glanu wapnia,
str. 27
Ewaporaty
·ð Gipsy
·ð Andryhyty
·ð Sól kamienna
·ð Sole potasowe-magnezowe
Skały żelaziste
·ð Å»elaziaki brunatne, ruda darniowa (bÅ‚otna, jeziorna)
·ð Konkrecje sferosyderytowe żelazisto-manganowe
·ð Orsztyn
Torfy
·ð Niskie
·ð PrzejÅ›ciowe
·ð Wysokie
Torf-> rigit (węgiel brunatny)-> węgiel kamienny
Torfy niskie Torfy wysokie
Wody przepływowe Wody stojące
Roślinność: turzyce, olchy Roślinność: mchy stanganowe, wełnianka
Brawa ciemna Barwa jasna
Zbita konsystencja Luzna konsystencja
Silne zamulenie Brak zamulenia
Szczątki słabo widoczne Szczątki dobrze zachowane
PROCESY
METAMORFOZIM- zespół procesów prowadzący do przeobrażenia skał pod pływem oddziaływania
wysokiej temperatury i ciśnienia, na ogół w głębi skorupy ziemskiej (także pod wpływem oddziaływania lawy,
uderzenia meteorytu)
Metamorfoza zachodzi w stanie stałym
·ð Głównie zmiana struktury, tekstury
·ð SkÅ‚ad mineralogiczny lub chemiczny
ULTRA METAMORFIZM przeobrażenie z częściowym stopieniem skały
PALINGENEZA- powtórne przetopienie skały magmowej w magmę
MIGMATYZACJA- tworzenie się mig matów- skał składających się z resztek zakrzepłej magmy oraz materiału
skały pierwotnej
STRUKTURY SKAA METAMORFICZNYCH
Powstawanie kryształów z narastania blasty
Struktury krystalo blastyczne:
·ð Granulo blastyczne (równo-wymiarowe)
·ð Lepidoblastyczne blaszkowe
·ð Nematoblastyczne igieÅ‚kowe
·ð Fibro blastyczne włókniste
TEKSTURY SKAA METAMORFICZNYCH
·ð BezÅ‚adna
·ð Kierunkowa
o Ułożenie składników
żð Tekstura Å‚upkowa
o Rozmieszczenie składników
żð Tekstura gnejsowa
żð T. laminowana
żð T. oczkowa
żð T. soczewkowa
Czynniki decydujące o rodzaju skały metabolicznej:
str. 28
·ð SkÅ‚ad mineralogiczny przeobrażonej skaÅ‚y
·ð Temperatura
·ð CiÅ›nienie
o Stress (kierunkowe)
o Hydrostatyczne (petrostatyczne)
·ð Rodzaj doprowadzanej substancji
Skład mineralogiczny
·ð MineraÅ‚y zachowujÄ…ce siÄ™ podczas metamorfozy (nie ulegajÄ…ce przeobrażeniu): kwarc, skalenie,
Å‚yszczyki, amfibole, pirokseny, (magnetyt, hematyt)
·ð MineraÅ‚y ulegajÄ…ce przeobrażeniu: skaleniowce, oliwiny, wodorotlenki żelaza, fosforany, siarczany,
azotany, chlorki, minerały ilaste
Minerały tworzące się podczas metamorfozy:
·ð Grafit
·ð Krzemiany wyspowe: sillimonit, sta??nit, andezyt
·ð Grupowe: epidot
·ð PierÅ›cieniowe: zoizyt
·ð AaÅ„cuchowe: niekiedy pirokseny (amfacyt)
·ð WstÄ™gowe: amfibole
·ð Warstwowe: serpentyn, talk, chloryty, serycyt
·ð Szkieletowe: skaleÅ„ potasowy (sanidyn)
METAMORFIZM
·ð Termiczny (kontaktowy)
·ð Dyslokacyjny (dynamiczny)
·ð Metasomatyczny
·ð Regionalny
Metamorfizm termiczny oddziaływanie lawy oraz zbiorników magmowych
·ð Aureola kontaktowa od kilku mm do kilku km
Wapienie wtórna krystalizacja marmury
CaMg(CO3)2 (dolomit)CaCO3 (kalcyt) + MgO (peryklaz) + CO2
Piaskowce kwarcyty
Metamorfizm dyslokacyjny
·ð Ruchy faÅ‚dowe, ruchy uskokowe
·ð Kataklaza- rozkruszanie skaÅ‚ pod wpÅ‚ywem nacisku
·ð Mylonityzacja- rozkruszanie i kierunkowe prasowanie skaÅ‚
Kataklazyty mylonity Å‚upki krystaliczne
Skalenie potasowe serycyt
Plagioklazy zoizyt, epidot
Pirokseny, amfibole, biotyt chloryty
Metamorfizm metasomatyczny
Zmiany składu chemicznego skał zachodzące w wysokiej temperaturze (lub ciśnieniu) pod względem gorących
substancji napływających z intruzji mamowych. Rozpuszczanie niektórych składników i wypieranie ich ze skały
powstanie nowych minerałów. Doprowadzone składniki lotne- pneumotoliza
Grejzenizacja: granit grejzen (skalenie turmalin + topaz)
Metamorfizm hydrotermalny
5Ø;Ü25ØBÜ
Serpentynizacja: perydotyt serpentynit
5Ø;Ü25ØBÜ+5Ø@Ü5ØTÜ +ï"
Dolomityzacja: wapienie dolomity
5Ø;Ü25ØBÜ
Kaolinizacja: granit kaolin
str. 29
Metamorfizm regionalny
·ð Strefa górna (epi)
·ð Strefa Å›rednia (mezo)
·ð Strefa dolna (kata)
Strefa górna Epi
·ð GÅ‚Ä™bokość do 10km, ciÅ›nienie do 270 hPa, temperatura do 300°C
·ð Duży stress, maÅ‚e ciÅ›nienie hydrostatyczne
·ð WzglÄ™dnie niska temperatura
·ð Metamorfizm dyslokacyjny
·ð DominujÄ… tektury Å‚upkowe
·ð PowstajÄ… mineraÅ‚y: albit, serycyt, chloryt, serpentyn, talk, epidot
·ð Typowe skaÅ‚y: fyllit, Å‚upki chlorytowe
Strefa Mezo
·ð GÅ‚Ä™bokość 10-20km, ciÅ›nienie 270-540 hPa, temperatura 300-600°C
·ð Silny stress, duże ciÅ›nienie hydrostatyczne, Å›rednio wysoka temperatura, silna rekrystalizacja
·ð Dominuje tekstura bezÅ‚adna lub grubo Å‚upkowa
·ð PowstajÄ… mineraÅ‚y: muskowit, biotyt, amfibole, epidot, skalenie, granaty
·ð Typowe skaÅ‚y: Å‚upki mikowe
Strefa dolna- Kata
·ð 20-30km, 540-1000hPa, 500-1000°C
·ð Duże ciÅ›nienie hydrostatyczne, wysoka temperatura, brak stressu, powolna rekrystalizacja, tekstury na
ogół bezładne
·ð Typowe skaÅ‚y: gnejsy, granulity, eklogity
Granitoidy Zasadowe gabra i bazalty Perydotyty
Epi Aupki mikowe, serycytowe Zieleńce, łupki chlorytowe Serpentynity
Mezo Amfibolity
Gnejsy
Kata
Granulity Eklogity
Produkty metamorfozy skał osadowych
Arkozy, szarogłazy Piaskowce kwarcowe Skały ilaste Wapienie, dolomity
Epi Fyllity Fyllity
Mezo Aupki mikowe, Pero gnejsy Aupki
gnejsy kwarcyty mikowe, Marmury
gnejsy
Kata Gnejsy gnejsy
GNEJSY
·ð PowstajÄ… w Å›rednio gÅ‚Ä™bokich strefach metamorfizmu
·ð W wyniku przeobrażenia skaÅ‚ magmowych
·ð SkaÅ‚y magmowe przesycone krzemionkÄ… ortognejsy
·ð Jasne zabarwienie
·ð SkaÅ‚y osadowe (ilaste, szarogÅ‚azy, arkozy metagnejsy- in. paragnejsy)
·ð SkÅ‚ad mineralogiczny: kwarc, skalenie, Å‚yszczyki
·ð Tekstura gnejsowa (gnejsy oczkowe, laminowane)
·ð Zdolność do równolegÅ‚ego Å‚upania siÄ™
·ð PowstajÄ… z nich gleby lekkie, zasobne w K, ubogie w Mg, Ca i fosfor
AUPKI KRYSTALICZNE
·ð PowstajÄ… w pÅ‚ytkich strefach metamorfizmu, z różnorodnych skaÅ‚ wÄ™glanowych
·ð Charakterystyczna tekstura Å‚upkowa, zÅ‚upkowacienie
·ð Bardzo różnorodny skÅ‚ad mineralny i chemiczny
str. 30
·ð SkÅ‚ad mineralogiczny: Å‚upki grafitowe: kwarc, grafit, mineraÅ‚y blaszkowe, Å‚upki serycytowe, Å‚upki
mikowe, Å‚upki chlorkowe, Å‚upki talkowe
·ð PowstaÅ‚e gleby Å‚atwo wietrzejÄ…
ZIELECCE
Powstają w wyniku płytkiej metamorfozy bazaltów. Struktura drobnokrystaliczna, tekstura łupkowa, barwa
ciemno-zielona z odcieniem niebieskim, skład mineralogiczny: albit, epidot, chloryt
FYLLICYTY (NIE OBOWIZUJ NA EGZAMIN)
·ð PowstajÄ… w wyniku pÅ‚ytkiej metamorfozy skaÅ‚ ilastych, muÅ‚owców, skaÅ‚ piaszczystych i arkozowych
·ð Tekstura Å‚upkowa z charakterystycznÄ… podzielnoÅ›ciÄ… na cienkie pÅ‚ytki
·ð SkÅ‚ad mineralny: kwarc, serycyt, chloryty
·ð PowstajÄ… gleby gliniaste, zasobne w K
KWARCYTY (META KWARCYTY)
PowstajÄ…ce wszystkich strefach metamorfizmu
W wyniku metamorfozy piaskowców kwarcowych lub analogicznych mułowców
Skład mineralny: kwarc, czasem skalnie, łyszczyki
Barwa biała z różnymi odcieniami lub zabarwiona przez domieszki
MARMURY
·ð PowstajÄ… we wszystkich strefach metamorfizmu ze skaÅ‚ wÄ™glanowych (marmury kalcytowe, dolomitowe)
·ð SkÅ‚ad mineralny: kalcyt, czasem Å‚yszczyki, chloryty, kwarc, skalenie
·ð Struktura krystaloblastyczna, tekstura bezÅ‚adna, barwa biaÅ‚a, żółtawa, różowa, czarna
·ð PowstajÄ… zasobne w Ca rÄ™dziny
SERPENTYNIT
·ð Powstaje w rezultacie pÅ‚ytkiej metamorfozy skaÅ‚ ultrazasadowych (np. perodytów)
·ð Struktura drobnoblastyczna, tekstura bezÅ‚adna
·ð SkaÅ‚a monomineralna, zbudowana z minerałów z grupy serpentynitu (antygoryt, chryzoltyl)
AMFIBOCITY (NIE OBOWIZUJ)
·ð PowstajÄ… w wyniku Å›rednio gÅ‚Ä™bokiej metamorfozy skaÅ‚ magmowych typu gabra i osadowych o
charakterze margli dolomitycznych
·ð SkÅ‚ad mineralny: amfibole, plagioklazy, epidot
·ð Barwa ciemnozielona do czarnej, struktura drobnoblastyczna, tekstura bezÅ‚adna lub Å‚upkowa
EKLOGLITY
·ð PowstajÄ… w wyniku gÅ‚Ä™bokiej metamorfozy skaÅ‚ zasadowych i ultrazasadowych magmowych (gabra,
bazalty, perodyty)
·ð Ciemne skaÅ‚y drobnoblastyczne, tekstura bezÅ‚adna
·ð SkÅ‚ad mineralny: pirokseny, granaty
GRANULITY (NIE OBOWIZUJ)
·ð PowstajÄ… w wyniku gÅ‚Ä™bokiej metamorfozy skaÅ‚ magmowych typu ???
·ð SkÅ‚ad mineralny: skalenie, kwarc, granaty
·ð Jasne skaÅ‚y o teksturze bezÅ‚adnej i strukturze granulo blastycznej ziarnistej
???
Energia gwiazd H-He
50% H implozja
Gwiazda typu Słońca czerwony olbrzym biały karzeł czarny karzeł
Duża gwiazda pulsar
Bardzo duża gwiazda czarna dziura
13mld- powstanie wszechświata big Bang
str. 31
5mld- powstanie systemu słonecznego
4,6 mld- poczÄ…tek Ziemi, stworzenie skorupy ziemskiej
3,8 mld- pierwsze formy życia w wodzie (bakterie)
680 mln- pierwsze organizmy wielokomórkowe (glony)
540 mln- pierwsze organizmy z muszlami
440 mln- pierwsze organizmy lądowe (psylofity, pajęczaki)
350 mln- pierwsze owady i gady
250 mln- pierwsze ssaki
65 mln- wymierają olbrzymie gady ssakokształtne
3 mln- pierwszy człowiek
GEOLOGIA HISTORYCZNA
Nauka zajmująca się badaniem dziejów ziemi
STRATYGRAFIA- dział geologii historycznej
Wiek skał:
·ð WzglÄ™dny
·ð BezwzglÄ™dny
Względny wiek skał określa się na podstawie następstwa podobieństwa i wzajemnych stosunków skał oraz
skamieniałości przewodnich (skamieniałości, ślady działalności, odlewy, odciski wewnętrzne, zewnętrzne)
3 zasady Steno XVII w
I zasada superpozycji
II zasada pierwotnego poziomu ułożenia
III zasada pierwotnej bocznej ciągłości
Zasady określające następstwo w cyklu skalnym
·ð Zasada relacji intruzywnych
·ð Zasada inkluzji
23.11.2009
Ruchy epejrogeniczne
Niezgodności (dyskordancje)- powierzchnia między grupą skał osadzonych a skałami podłoża
·ð NiezgodnoÅ›ci erozyjne
·ð Niezgodność kÄ…towa
·ð Niezgodność przekraczajÄ…ca
Wiek bezwzględny skał określa się na podstawie stosunku produktów rozpadu pierwiastków
promieniotwórczych
235
U74He +207Pb cyrkon Zn[SiO4]
Okres połowicznego rozpadu
238
U 206Pb 4,47 mld lat
235
U 207Pb 704 mln lat
44
C 12N 5600 lat
Dla skał młodszych (do 50 000lat) 14C (rad i węgiel)
Okres połowicznego rozpadu 14C =5600lat
14 14
N 14C (promieniowanie kosmiczne) C+ O2 14CO2
14
CO2/12CO2 =const
Po śmierci organizmu 14C 14N
Zmiana stosunku 14C/12C
Eon Era Okres Ilość lat temu
Fanerozoiczny Kenozoiczna Czwartorzęd 1,8mln 2,6 mln
str. 32
Neogen 23 mln
Trzeciorzęd Paleogen 65 mln 65 mln
Mezozoiczna Kreda 135
Jura 205
Trias 250
Paleozoiczna Perm 295
Karbon 355
Dewon 410
Sylur 435
Ordowik 500
Kambr 545
Proterozoiczny/a Prekambr 2400 mln
Archaiczny/a 4600 mln
ARCHAIK (~4600-2400mln lat)
~4000 utworzenie skorupy ziemskiej (stygnięcie), skład atmosfery: wodór, CO2, para wodna, metan, amoniak
Ochłodzenie i utworzenie powłoki oceanicznej (skroplenie pary wodnej)
3800- pierwsze bakterie (sinice) w czertach Austrialia
Ewolucja atmosfery, wzbogacanie w tlen
Fałdowania i utworzenia łańcuchów górskich: marealibidy, swekonfenidy
PROTEROZOIK (2400mln-545mln lat temu)
·ð Organizmy bezszkieletowe: jamochÅ‚ony, pierÅ›cienice i inne
·ð Stromatolity- kolumny i powÅ‚oki wapienne (sinice i glony)
·ð Fillity- zdiagenezowana glina zwaÅ‚owa (morena lodowcowa)
·ð FaÅ‚dowania i utworzenie Å‚aÅ„cuchów górskich: kareidy (Skandynawia)
Formy występowania skał prekambryjskich:
·ð Platformy- wielokrotnie faÅ‚dowane i zmetamorfizowane osady tworzÄ…ce krystaliczny trzon kontynentów,
przykryte młodszymi skałami osadowymi
·ð Tarcze i masywy- odsÅ‚oniÄ™te skaÅ‚y krystaliczne: platforma wschodnioeuropejska, tarcza ukraiÅ„ska, tarcza
kanadyjska
Schyłek prekambru:
·ð Superkontytnent Gondwana (Ameryka pÅ‚d., Afryka, Australia, Indie)
·ð Laurentia (Ameryka pÅ‚n., Grenlandia)
·ð Baltica (NE Europa, Syberia, Kazachstan)
Utwory prekambru w Polsce:
·ð Góry Sowie: gnejsy, amfibolity, migmatyty, granulity
·ð Góry ZÅ‚ote i Masyw Åšnieżnika: gnejsy, marmury, kwarcyty i amfibolity
·ð Góry Bystrzyckie, Góry Bardzkie: gnejsy, Å‚upki krystaliczne, marmury
·ð Góry Kaczawskie: Å‚upki krystaliczne
KAMBR (545-500mln)
·ð Olbrzymia transgresja
·ð PoczÄ…tek orogenezy kaledoÅ„skiej (kambr-ordowik-sylur-dewon)
·ð Trylobity- prymitywne stawonogi
o Gruby zwapniały pancerz, trójdzielna segmentacja (tarcza głowowa, tułów, tarcza ogonowa),
liczne pary odnóży, para wieloczłonowych czułków, na głowie czasem oczy złożone
o W razie niebezpieczeństwa potrafiły zwiać
o Denny tryb życia
o Wielkość: kilka mm- kilkadziesiąt cm
·ð Ramienionogi, małże, Å›limaki, gÅ‚owonogi, liliowce
·ð Archeocjaty- wyznaczajÄ… poczÄ…tek kambru
o Grupa kopalnych organizmów morskich, pokrewne gąbkom
o Kształt grubościennego kielicha, wapienny szkielet o porowatych ściankach, między którymi
występują promieniste przegrody
o Niekiedy występują niewielkie kolce
str. 33
Skamieniałości przewodnie kambru:
·ð Trylobity
·ð Archeocjaty
·ð Ramienionogi
·ð GÅ‚owonogi
Występowanie w Polsce:
·ð Góry ÅšwiÄ™tokrzyskie: Å‚upki ilaste, piaskowce (goÅ‚oborza)
·ð Góry Kaczawskie: wapienie
ORDOWIK (500-435mln)
·ð Kolejna transgresja
·ð Trylobity, ramienionogi, liliowce
·ð Graptolity (pÅ‚ywajÄ…ce krzaczki)- kolonie bezkrÄ™gowcowe, typu przedstrunowców, chitynowe szkielety w
kształcie rurek; od górnego do dolnego kambru
·ð Konodonty- kopalne bezszczÄ™kowce, majÄ…ce pÅ‚ytki fosforanowe do 2mm, chyba aparaty filtrujÄ…ce,
występowały od ordowiku do triasu
Skamieniałości przewodnie:
·ð Trylobity
·ð Ramienionogi
·ð GÄ…bki
·ð SzkarÅ‚upnie
·ð Aodzikowate
·ð Koralowce denkowe
Występowanie w Polsce:
·ð Góry ÅšwiÄ™tokrzyskie: piaskowce i Å‚upki ilaste
·ð Góry Kaczawskie: wapienie
SYLUR (435-410mln)
·ð Kolejna transgresja
·ð GÄ…bki, liliowce
·ð SzkaÅ‚upnie
·ð Pierwsze krÄ™gowce: bezszczÄ™kowce, ryby pancerne
·ð Wieloraki
·ð Pierwsze żywe organizmy na lÄ…dzie: psylofity- chlorofil w Å‚odygach
·ð Pierwsze zwierzÄ™ta lÄ…dowe: pajÄ™czaki
Skamieniałości przewodnie:
·ð Wieloraki
·ð Trylobity
·ð Ramienionogi
·ð Aodzikowate
·ð Koralowce
·ð Graptolity
Występowanie w Polsce:
·ð Góry ÅšwiÄ™tokrzyskie: Å‚upki graptolitowe, piaskowce, muÅ‚owce, Å‚upki ilaste, szarogÅ‚azy, wapienie,
dolomity z trylobitami
·ð Góry Kaczawskie, góry bardzkie: Å‚upki graptolitowe i krzemionkowe
DEWON (410-255mln)
·ð Ichtiostega- najstarszy pÅ‚az kopalny
·ð Rozwój krÄ™gowców morskich (ryby dwudyszne)
·ð WymarÅ‚e szczÄ™kowce?
·ð Pierwsze amonity
·ð LÄ…dy: paprotniki do 2m
Skamieniałości przewodnie:
·ð Trylobity
str. 34
·ð Ramienionogi
·ð Amonity
·ð Liliowce
·ð Koralowce
Występowanie w Polsce:
·ð Góry ÅšwiÄ™tokrzyskie: iÅ‚owce, muÅ‚owce, wapienie, margle, piaskowce
·ð Góry Kaczawskie: fillity, kwarcyty
·ð Góry Bardzkie: Å‚upki krzemionkowe i ilaste, piaskowce
·ð Okolice Krakowa: wapienie
KARBON (355-295mln)
·ð Rozwój bezkrÄ™gowców morskich
·ð Dominacja otwornic
·ð GÅ‚owonogi
·ð Na lÄ…dzie: orogeneza hercyÅ„ska (waryscyjska)
·ð Pierwsze owady i gady
·ð Dominacja pÅ‚azów tarczogÅ‚owych
·ð Klimat tropikalny oraz zlodowacenia (Brazylia, Australia, Afryka)
·ð WidÅ‚aki: sigilaria i lepidodendrony do 46m
·ð Skrzypy
·ð Paprocie drzewiaste (wÅ‚aÅ›ciwe i paprocie nasienne)
·ð RoÅ›liny nagonasienne
·ð Pod koniec karbonu pierwsze roÅ›liny szpilkowe
·ð (ZÅ‚oża wÄ™gla kamiennego)
Skamieniałości przewodnie:
·ð Ramienionogi, otwornice, małże, Å›limaki, trylobity, korale
·ð Skrzyp, widÅ‚ak, paprocie w pokÅ‚adach wÄ™gla
Facje karbonu dolnego:
·ð Kulm? Serie skaÅ‚ okruchowych otworzonych w wyniku intensywnej erozji wypiÄ™trzanych gór
hercyńskich
·ð WapieÅ„ wÄ™glowy, osady wÄ™glanowe mórz szelfowych
Facje karbonu górnego:
·ð Limniczne (jeziorne); muÅ‚owce i piaskowce przeÅ‚awicone pokÅ‚adami wÄ™gla
·ð Paraliczne (rowy Å›ród? I przedgórskie, niziny nadmorskie), zlepieÅ„ce, piaskowce, Å‚upki ilaste, z
pokładami węgla
Występowanie w Polsce:
·ð ZagÅ‚Ä™bie górnoÅ›lÄ…skie i lubelski
·ð ZagÅ‚Ä™bie dolnoÅ›lÄ…skie (zapadlisko Å›ródgórskie)
·ð Góry Å›wiÄ™tokrzyskie- utwory kulmu, przeÅ‚awicone wapieniami
·ð Sudety- intruzja granitowa Karkonoszy
PERM (295-250mln)
·ð Wymieranie trylobitów i koralowców czteropromiennych
·ð ZnikajÄ… drzewiaste paprocie, skrzypy, widÅ‚aki
·ð Panowanie szpilkowych (araukarie) sargasowców i miÅ‚orzÄ™bowców
·ð Gady
·ð Skorpiony
·ð Cechsztyn (morski)- zÅ‚oża Cu- perm górny
·ð Czerwony spagowiec (lÄ…dowy, Pustyny)
·ð Superkontynent Pangea
·ð Wypieranie pÅ‚azów przez gady ssakoksztaÅ‚tne
Skamieniałości przewodnie
·ð Ryby kostnoÅ‚uskie
·ð Ramienionogi
·ð MszywioÅ‚y
str. 35
·ð Otwornice
·ð Paproć nasienna
·ð Sagowce i miÅ‚orzÄ…b owce
Występowanie w Polsce:
·ð Cechsztyn i Dolny ÅšlÄ…sk: Å‚upki miedzionoÅ›ne, wapienie, anhydryty, gipsy
·ð Kujawy: wysady solne
·ð Góry ÅšwiÄ™tokrzyskie: zlepieÅ„ce cechsztyÅ„skie
·ð Czerwony spagowiec:
o Sudety: zlepieńce, piaskowce, łupki i wapienie
o Rejon śląsko-krakowski: wapienie (martwica karniowicka), ryolity
30.11.2009
TRIAS ( 250-205)
·ð Tekodonty
·ð Benetyt
·ð PÅ‚azy bezogoniaste
·ð Sagowce
·ð Notozaury
·ð Zazielenienie obszarów pustynnych
·ð Dominacja pÅ‚azów i gadów, pierwsze ssaki
·ð Warunki lÄ…dowe, rozwój nagonasiennych
·ð Rozwój dinozaurów (lystozaury, owady, euparkeria- postawa stojÄ…ca:) ich potomkowie- dinozaury)
·ð Potem olbrzymia transgresja trwajÄ…ca do kredy
·ð Silny rozwój glonów i koralowców oraz olbrzymich amonitów (szczyt rozwoju)
Skamieniałości przewodnie trasu:
·ð Liliowce
·ð Małże
·ð Amonity
·ð Hexacorala
·ð Ramienionogi
·ð Pterophyllim (sagowcowate)
Występowanie triasów w Polsce:
·ð Góry Å›wiÄ™tokrzyskie: piaskowce, zlepieÅ„ce, iÅ‚y oraz skaÅ‚y wÄ™glanowe
·ð Wyżyna Krakowsko-czÄ™stochowska: dolomity kruszconoÅ›ne (Zn, Pb)
·ð Sudety: piaskowce, wapienie
·ð Tatry: zlepieÅ„ce, dolomity
Rozpoczęcie największej orogenezy alpejskiej
JURA (205-135)
·ð LÄ…dy, morza i przestworza opanowane przez gady
·ð Olbrzymia transgresja wszÄ™dzie woda
·ð Archeopteryks- pra-ptak z zÄ™bami
·ð Amonity- szczyt rozwoju-piÄ™kne urzezbienie
·ð Belemnity, ichtiozaury, plezjozaury
·ð Ramforynch
·ð PoczÄ…tek orogenezy alpejskiej (zetkniÄ™cia pÅ‚yt)
Skamieniałości przewodnie jury:
·ð Amonity- piÄ™knie ornamentowane
·ð Małże
·ð Ramienionogi
·ð Åšlimaki
·ð Jeżowce
Występowanie w Polsce:
str. 36
Góry świętokrzyskie
Wyżyna Krakowsko-częstochowska: piaskowce, mułowce, iły z konkrecjami syderytowymi, skały
węglanowe (tzw. jura)
Karpaty: wapienie krynoidowe, piaskowce i margle
KREDA (135-65)
·ð Ewolucja dinozaurów, pierwsze okrytonasienne (magnolia)
·ð Orogeneza alpejska, silny wulkanizm
·ð Parazaurolof, tyranozaurur, triceratops, mozazaur
·ð Silny rozwój roÅ›lin iglastych
·ð Liczne skaÅ‚otwórcze organizmy: otwornice, amonity, gÄ…bki
·ð Koniec kredy: wyginiÄ™cie amonitów, gadów ssakoksztaÅ‚tnych (meteoryt półwysep Jukatan- Meksyk)
·ð Aagodny klimat
Skamieniałości przewodnie kredy:
·ð Amonity
·ð Otwornice
·ð Belemnity
·ð Małże
·ð Jeżowce
Występowanie w Polsce:
·ð Góry ÅšwiÄ™tokrzyskie: muÅ‚owce, piaskowce, margle i wapienie
·ð Wyżyna Lubelska: kreda piszÄ…ca, margle, opoki, gezy
·ð Wyżyna ÅšlÄ…ska: piaskowce i wapienie
·ð Gry StoÅ‚owe: piaskowce (inoceramusowe), margle
·ð Tatr:: wapienie
ERA KENOZOICZNA (65-)
Czas panowania ssaków
Dawniej: trzeciorzęd(65-1,8)-palcogen- paleocen, eocen, oligocen, neogen-liocen, miocen i czwartorzęd (1,8-)
plejstocen i holocen
Paleogen (65-24): paleocen, eocen, oligocen
Neogen (24-2,6): pliocen, miocen
Czwartorzęd (2,6-) plejstocen, holocen
PALEOGEN (65 24mln)
·ð Klimat ciepÅ‚y, wilgotny- zbliżajÄ…cy siÄ™ do stepowego
·ð Najintensywniejsze falowania alpejskie
·ð Bujny rozwój roÅ›linnoÅ›ci tropikalnej,
·ð DominujÄ… olbrzymie formy ssaków
·ð Olbrzymie drapieżne, nielotne ptaki
·ð Morzach rozwój bezkrÄ™gowców i wielkie otwornice (numulity)-wapienie trzeciorzÄ™dowe
Skamieniałości przewodnie:
·ð Otwornice (numulity
·ð Małże
·ð Åšlimaki
Występowanie utworów paleogenu w Polsce:
·ð Tatry: zlepieÅ„ce i piaskowce, wapienie z numulitami
·ð Karpaty zewnÄ™trzne: flisz (osady piaszczysto-ilaste)-przekÅ‚adaniec
·ð Sudety: wylewy bazaltów
NEOGEN (24-2,6)
·ð Klimat chÅ‚odny, stepowy
·ð Mastodont, chalikoteria, koniowate, koty szablo zÄ™bne
Występowanie utworów miocenu w Polsce:
·ð WÄ™giel brunatny (BeÅ‚chatów, Konin, Turoszów)
str. 37
·ð Sól kamienna (Bochnia, Wieliczka)
·ð Siarka (Tarnobrzeg)
CZWARTORZD (2,6-)
·ð JeleÅ„ olbrzymi, mamut, nosorożec wÅ‚ochaty, niedzwiedz jaskiniowy
·ð OchÅ‚adzanie klimatu (plejstocen- 2,6-0,011); holocen (11 mln lat temu-)
·ð PlejstoceÅ„skie zlodowacenia- wymieranie olbrzymich ssaków; północna część globu jest caÅ‚a pokryta
lodem
Maksymalne zasięgi zlodowaceń:
·ð Zlodowacenie Narwi
·ð Sanu
·ð Odry
·ð Warty
·ð WisÅ‚y
Tys. lat Epoka Nazwa polska
11 Holocen Holocen
100-11 Wurm Zlodowacenie bałtyckie (Wisły)
125-100 Erus Interglacjał eeruski
300-125 Riss Zlodowacenie Åšrodkowopolskie (Warty,Odry)
450-100 Holocen Interglacjał wielki (z glacjału Liwca)
600-450 Mundel Zlodowacenie Południowopolskie (Sani I, Sanu II)
700-600 Cromer Interglacjał małopolski
900-70 gunz Zlodowacenia podlaskie (Narwi, Nidy?)
GEOLOGIA STRUKTURALNA
Budowa geologiczna przestrzenne rozmieszczenie skał w skorupie ziemskiej
Tektonika- nauka o budowie skorupy ziemskiej oraz o przyczynach przebiegu i skutkach procesów
prowadzÄ…cych do jej deformacji
Sposób ułożenia fałd skośnych w skorupie ziemskiej np. tektonika płytowa, fałdowa
Główne działy tektoniki:
GEOTEKTONIKA nauka o ruchach skał i rozwoju górnych powłok Ziemi rozpatrywanych w nawiązaniu do
ewolucji kuli ziemskiej
GEOLOGIA STRUKTURALNA zajmuje siÄ™ strukturami tektonicznymi i ich rozpoznawaniem, opisywaniem i
klasyfikacjÄ… oraz mechanizmem przyczyn powstawania deformacji skorupy ziemskiej
7.12.09
Deformacje tektoniczne
·ð CiÄ…gÅ‚e
o Fałdy
o Nasunięcia
o PÅ‚aszczowiny
·ð NieciÄ…gÅ‚e
o Uskoki
o Cios
Elementy strukturalne fałdu
·ð Część wygiÄ™ta do góry antyklina
·ð Część wygiÄ™ta do doÅ‚u synklina
o Przegięcie- przegub fałdu (antykliny lub synkliny)
o Skrzydło- niezdeformowana część fałdu (antykliny lub synkliny)
o Można przeprowadzić płaszczyznę osiową- najczęściej są symetryczne względem siebie (a lub s)
o OÅ› antykliny lub synkliny
str. 38
o Jądro warstwy skalne występujące w przegubie
·ð PromieÅ„ faÅ‚du pozioma odlegÅ‚ość ad antykliny do synkliny
·ð Amplituda faÅ‚du różnica pionie
Różne sposoby fałdowania
·ð FaÅ‚d stojÄ…cy pÅ‚aszczyzna usytuowana w miarÄ™ pionowo
·ð FaÅ‚d obalony nachylona pÅ‚aszczyzna
·ð FaÅ‚d leżący
·ð FaÅ‚d przewalony
·ð FaÅ‚d pochylony-przechylony
o Przerwanie ciągłości- nasunięcie (fałd obalony)na małe odległości, na duże- płaszczowina
żð Elementy pÅ‚aszczowiny
×ð Czapki tektoniczne
×ð Okno tektoniczne
×ð SkrÄ™t korzeniowy
×ð SkrÄ™t czoÅ‚owy
×ð Dygitacje
Góry alpejskie- mają budowę płaszczowinową
Typy struktur solnych
USKOK - struktura powstająca w wyniku pęknięcia skał i ich przemieszczenia powierzchni pionowej lub
nachylonej [Przemieszczenie wzdłuż powierzchni poziomej-nasunięcie]
·ð Tensja (rozciÄ…ganie)
·ð Kompresja (Å›ciskanie)
·ð Åšcinanie
Elementy uskoku (rys.uskok)
·ð SkrzydÅ‚o wiszÄ…ce wyżej
·ð SkrzydÅ‚o zrzucone zawsze niżej
·ð PÅ‚aszczyzna uskokowa
o Zrzut odległość w pionie
o Nachylenie płaszczyzny uskokowej
Podział ze względu na sposób przemieszczenia warstw skalnych (rys.u1)
·ð Uskok zrzutowy
·ð Uskok przesuwczy
·ð Uskok zrzutowo-przesuwczy
Podział ze względu na nachylenie
·ð Uskok pionowy -2razy ta sama warstwa na powierzchni ziemi
·ð Uskok normalny- nachylenie w kierunku przemieszczenia
·ð Uskok odwrócony
Kombinacje- dolina Renu -rów tektoniczny (2 uskoki, a miedzy nimi obniżenie)
Zrąb- dwa uskoki, a między nimi podwyższenie
CIOS- regularny system równoległych spękań (otwartych lub zamkniętych) o odstępach zazwyczaj Większych
od miąższości ławic, dzielący skałę na prostopadłe bloki.
Cios:
·ð Termiczny dot. skaÅ‚ magmowych
o Słupowy skał wylewnych (bazalty, porfiry)
·ð Tektoniczny wynika z naprężeÅ„ powstaÅ‚ych w wyniku wyginania siÄ™ warstw skalnych
o Tensyjny lekki fałd popękany, oddolne naciskanie (ciosy są prostopadłe) lub
o Tektoniczny- kompresyjny boczny nacisk-system ciosów jest ukośny
·ð Diagenetyczny kurczenie siÄ™ osadu wskutek utraty wody
str. 39
Jednostka stratygraficzna Barwa Symbol
Neogen- czwartorzęd jasnożółta Q
Paleogen- trzeciorzęd pomarańczowa Tr
Kreda zielona Cr
Jura Niebieska J
Trias Fioletowa T
perm Czerwono-brÄ…zowa P
Karbon Szara C
Dewon brÄ…zowa D
Sylur Zielono-niebieska S
Ordowik Szaro-fioletowa O
Kambr Ciemno zielona Cm
Prekambr różowa pC
PROCESY EGZOGENICZNE- procesy geologiczne zachodzące na powierzchni ziemi, wywołane przez
czynniki działające na skorupie ziemskiej od zewnątrz. Siły działające: energia słoneczna, siły grawitacji Ziemi,
księżyca, słońca, ruch obrotowy ziemi.
·ð Nagrzewanie i ochÅ‚adzanie
·ð Zamarzanie i rozmarzanie wody
·ð Dostarczanie ciepÅ‚a i Å›wiatÅ‚a dla Å›wiata organicznego
·ð OddziaÅ‚ywanie deszczu
·ð DziaÅ‚alność rzek
·ð OddziaÅ‚ywanie wiatrów
·ð OddziaÅ‚ywanie lodowców
·ð Ruch wód morskich
GRADACJA- proces zrównania powierzchni Ziemi
Gradacja:
·ð Denudacja (gr. Obnażam)- obniżanie powierzchni lÄ…dów, współdziaÅ‚anie procesów powodujÄ…cych
niszczenie wszelkich wzniosłości
o Wietrzenie
o Erozja
o Powierzchniowe ruchy masowe
·ð Sedymentacja- gromadzenie siÄ™ osadów, w wyniku osadzania materiaÅ‚u okruchowego, jak też
działalności organizmów lub występowania roztworów
Wietrzenie- procesy niszczenia skał i minerałów, zachodzące na powierzchni ziemi pod wpływem oddziaływania
atmosfery, hydrosfery i biosfery
·ð Fizyczne
·ð Chemiczne
Odporność minerałów na wietrzenie (najmniej, najbardziej)
1. Kalcyt
2. Dolomit
3. Skalenie
4. Pirokseny
5. Plagioklazy
6. Ortoklaz
7. Biotyt
8. Kwarc, muskowit
9. Apatyt, magnetyt
10. Granaty, korund
Przeciętny skład mineralogiczny skał osadowych:
str. 40
·ð Kwarc 30%
·ð Miki, hydromiki 21%
·ð MineraÅ‚y ilaste 17%
o Kaolinit i pokrewne 12%
o Montmorolonity 5%
·ð Skalenie 9%
·ð Kalcyt 6%
·ð Dolomit 2%
·ð Chloryty 2%
Minerały
·ð Allogeniczne
o Kwarc, chalcedon, opal, skalenie (ortoklaz, plagioklaz kwaśny, łyszczyki-biotyt i muskowit)
·ð Autogeniczne (wÄ™glany- kalcyt i dolomit, siarczany-gips, chlorki, azotany
Wskaznik frakcji-cechy sadów wskazujące na warunki sedymentacji
·ð Organiczne
·ð Nieorganiczne
Nieorganiczne wskazniki frakcji:
·ð SkÅ‚ad mineralogiczny, wielkość ziarn, wysortowanie, obtoczenie, sposób warstwowania, ripplemarki
Organiczne wskazniki frakcji (szczątki organizmów)
·ð Koralowce- ciepÅ‚e, pÅ‚ytkie morza o normalnym zasoleniu
·ð Radiolacje (planktoniczne)- gÅ‚Ä™bokomorskie osady
·ð MzywioÅ‚y- pÅ‚ytkie, sÅ‚one morza
·ð Warstwowanie frakcyjne
·ð Warstwowanie przekÄ…tne
·ð Warstwowanie krzyżowe
Facje osadowe- zespół cech litogenicznych, paleontologicznych i ekologicznych określający środowisko
sedymentacji sadów np. wapienie rafowe, iły jeziorne, osady pustynne
14.12.2009
WIETRZENIE FIZYCZNE
·ð Insolacja (nasÅ‚onecznienie) (najwiÄ™ksze znaczenie w rejonach klimatu pustynnego- różnice temperatur
między dniem i nocą; dezintegracja blokowa -> dezintegracja granularna (ziarnista)- ostrokrawędziste);
np. gołoborza piaskowcowe w Górach Świętokrzyskich, wietrzenie kuliste (eksfoliacja, złuszczanie)
granitu- Devils Marble - płn. Australia, Rio de Janeiro Corcovado oraz Sugar Loaf
·ð Mechaniczne dziaÅ‚anie organizmów (korzenie roÅ›lin- rozsadzanie skaÅ‚)
·ð Krystalizacja zwiÄ…zków chemicznych
·ð DziaÅ‚anie mrozu (zamróz) woda zwiÄ™ksza objÄ™tość momencie zamarzania
o Gleby poligonalne wietrzna zmarzlina tworzenie klinów lodowych-> wypychanie głazów na
górę (kopulaste wzniesienia)-> wieloboki gruzowe, w Polsce takie gleby występują jako relikty-
pod Śnieżką; Kanada
o Colorado Plateau- karbońskie złoża halitu i gipsu, przykryte osadami z permu jury i
wyciśnięcie- powstała tzw. antyklina solna- diapir solny-> rozpuszczenie soli- zapadnięcie
diapiru; Devils Garden w Utah; Delicate Arch, Arches National Park w Utah- Å‚uki z jurajskich
piaskowców; Landscape Arch (92m!) w Devils Garden
WIETRZENIE CHEMICZNE
Rozpuszczanie CaCO3 +H2O +CO2 Ca2+ +2HCO3-
Hydratacja 4FeCO3 +6H2O +O2 Fe(OH)3 +4CO2
Dehydratacja 4Fe(OH)3 2Fe2O3 +6O2
str. 41
Utlenianie 2FeS2 +2H2O +7O2 2FeSO4 +2H2SO4
Redukcja FeSO4 +2C FeS +2CO2
Karbonatyzacja FeO +CO2 FeCO3
Hydroliza 4K[ALSi3O8] +6HOH Al4[(OH)8Si4O10] +8SiO2 +4K+ +4(OH)-
Kaolinizacja
Formy skalne efekt wietrzenia chemicznego- nasze Góry Stołowe z piaskowców- zależały od lepiszcza
Zjawiska krasowe procesy rozpuszczania skał (wapienie, dolomity, gipsy) przez Wdy powierzchniowe i
podziemne nasycone CO2
CaCO3 +H2O +CO2 Ca(HCO3)2
Ca(HCO3)2 CaCO3“! +H2O + CO2
·ð Żłobki krasowe
·ð Bruk krasowy
·ð Groty, pieczary, rzeki podziemne, stalaktyty, stalagmity i stalagnaty (kalcyt-czasem zabarwiony)
o Krajobraz Chin
o Formy naciekowe we Francji,
o Pamukkale- gorące zródła, tarasy węglanowe
EROZJA- proces mechanicznego niszczenia powierzchni Ziemi (usuwanie zwietrzeliny, żłobienie podłoża
skalnego) na skutek działania wód opadowych i płynących, wiatru, lodowców i innych czynników zewnętrznych.
Rodzaje erozji:
·ð Deszczowa
·ð Rzeczna
·ð Lodowcowa
·ð Eoliczna
·ð Morska
Geologiczna działalność wód płynących
·ð Ablacja deszczowa
·ð DziaÅ‚alność rzek
Erozja deszczowa
Ablacja deszczowa- spłukiwanie cząstek zwietrzeliny w wyniku opadów deszczowych
Erozja wodna gleby- usuwanie poziomu próchnicznego
·ð Powierzchniowa
·ð Rozmywowa (pÅ‚ynie), Badlans- Kalifornia, USA; Bryce Kanion, Utah 200 dni w roku zmian +-0stC,
wapienie, mułowce, iły; Padocja- tufy- zdiagenezowane utwory wulkaniczne -zniszczenie bazaltu,
25tysmieszkańców w tufach 2tys lat temu-prześladowania; piramidy tufowe
o Żłobinowa
o Rynnowa Karren- erozyjnie pocięte wapienie, Yorkshire, Anglia
o WÄ…wozowa
Deluwia-osadzany materiał
Geologiczna działalność rzek
·ð Erozyjna
·ð Transportowa
·ð Sedymentacyjna
Erozja rzeczna:
·ð Denna
·ð Boczna
·ð Wsteczna
·ð Stadium mÅ‚odociane
·ð Stadium dojrzaÅ‚e
·ð Stadium starcze (zgrzybiaÅ‚e)
str. 42
Erozja denna (czynna działalność)
·ð PrÄ™dkość wody
·ð Ilość i jakość niesionych okruchów
Transport rzeczny:
·ð Obciążenie rzeki: denne, zawiesinowe, solucyjne
·ð Zawiesiny transportowane rocznie:
o Huang-ho 2mld ton
o Wisła 1,5mld ton
Erozja boczna
Odmładzanie erozji
·ð Tarasy akumulacyjne
·ð Tarasy wożone
·ð Tarasy obronione
Erozja wsteczna (wodospad Niagara)- cofanie się progów wodospadu
·ð Cofanie siÄ™ zródeÅ‚
·ð Kaptaż w wyniku erozji wstecznej-przejÄ™cie wód jednej rzeki przez innÄ… rzekÄ™
·ð Kaptaż w wyniku wypiÄ™trzenia antykliny
·ð PrzeÅ‚om antecedencyjny?
·ð PrzeÅ‚om epigenetyczny
Geologiczna działalność wiatru
·ð Erozja eoliczna
·ð Transport eoliczny
·ð Akumulacja eoliczna
Erozja eoliczna
·ð Deflacja (wywiewanie materiaÅ‚u)
·ð Korazja (niszczenie skaÅ‚ przez uderzanie drobnymi ziarnami tworzenie stołów, grzybów)
·ð Szlifowanie różnych ziaren
Wydmy
·ð Poprzecze
·ð Barchany- na pustyni
Geologiczna działalność lodowców
·ð Erozja
·ð Transport
·ð Akumulacja
Pole firnowe
Kar (cyrk) lodowcowy)
Firn
Lód firnowy
Lód lodowcowy
Baraniec
Geologiczna działalność wód stojących:
·ð Osady jeziorne: iÅ‚y jeziorne, iÅ‚y zastoiskowe (warstwowe)
·ð Akumulacja bagienna (osady bagienne), torfowiska
Geologiczna działalność mórz:
·ð Erozja
·ð Akumulacja
Osady morskie:
str. 43
·ð Terygeniczne
·ð Organiczne
·ð Chemiczne
·ð Wulkaniczne
Składniki mineralogiczne:
·ð Autogeniczne
·ð Allogeniczne
Składniki biogenne:
·ð Bentoniczne (denne)
·ð Nektoniczne (pÅ‚ywajÄ…ce w wodzie)
·ð Planktoniczne (unoszone w wodzie)
Osady litoralne-do głębokości ok40-60m
Osady nerytyczne- 40-60 do 200-250m
Osady batialne- 200-250 do 2000-3000m
Osady abisalne- >2000-3000m
Powierzchniowe ruchy masowe
·ð Przemieszczanie siÄ™ mas skalnych pod wpÅ‚ywem siÅ‚y ciężkoÅ›ci
·ð Obrywy skalne
·ð SpeÅ‚zywanie
·ð OsuniÄ™cia ziemi
o Osuwiska
o Spływy gruzowo-błotne
o Spływy błotne
o Lahary- spływ błotny pyłu wulkanicznego wymieszanego z wodą (opady deszczu, topnienie
śniegu)
Gleby poligonalne i smugowe?
Soliflukcje
Spełzywanie po wiecznej zmarzlinie
Przyczyny powstawanie osunięć ziemi
·ð Przepojenie wodÄ… (obniżenie kohezji przeciążenie zbocza wodÄ… opadowÄ…)
·ð GÅ‚Ä™bokie zwietrzenie i rozluznienie materiaÅ‚u
·ð PodciÄ™cie przez erozjÄ™
·ð TrzÄ™sienie ziemi
·ð Wybuch wulkanu bogaty w popioÅ‚y
Osuwiska
·ð Asekwentne
·ð Insekwentne (niezgodne)
·ð Konsekwentne (zgodne): konsekwentno-strukturalne, konsekwentno-zwietrzelinowe, konsekwentno-
szczelinowe
4.01.2010
DENUDACJA (gr. Denudare- obnażać, ogałacać) obniżanie powierzchni lądu- współdziałanie procesów
powodujących niszczenie wszelkich wyniosłości
SEDYMENTACJA- gromadzenie się sadów w wyniku osadzania materiału okruchowego, jak też działalności
organizmów lub wytrącania z roztworów
Prowadzą one (d i s) prowadzą do zrównywania powierzchni Ziemi GRADACJA (PLANACJA)
Denudacja
·ð Normalna (klimat wilgotny)
·ð Pustynna
str. 44
·ð Glacjalna
Średnie tempo zdzierania kontynentów -6mm/1000lat
Czynniki przyspieszajÄ…ce tempo denudacji:
·ð Wysokość nad poziomem morza
·ð Klimat zimny
Góry Alaski 80cm/1000lat
Kaukaz 45cm/1000lat
Dorzecze Kolorado 16cm/1000lat
Powierzchnie zrównania
·ð Peneplena (powierzchnia zrównania tworzÄ…ca siÄ™ w warunkach normalnych)
·ð Pedyplena (typowa dla warunków pustynnych)
Peneplena (prawie równa)- teren w klimacie wilgotnym położony na niewielkie wysokości nad poziomem
morza, znenudowany prawie do końca (woda w rzekach płynie zbyt wolno alby erodować); gdzieniegdzie
mogą występować twardziele, ostańce; największe znaczenie -erozja rzeczna
Pedyplena- obszar o zrównanej powierzchni powstałej w wyniku denudacji przebiegającej w klimacie
suchym& ?; największe znaczenie -deflacja i wierzenie fizycznego
Pedyment- rozległa powierzchnia o małym nachyleniu (1-9 stopni); rozciąga się u podnóży stromych stoków
górskich lub wyżynnych; wycięty w tej samej skale co wznoszące się nad nim góry
PROCESY ENDOGENICZNE. DIASTROFIZM
DIASROFIZM zjawiska i procesy zwiÄ…zane z ruchami i deformacjami skorupy ziemskiej
Procesy zachodzące w płaszczu Ziemskim:
·ð Pionowe ruchy skorupy ziemskiej (epejrogeniczne)
·ð Poziome ruchy skorupy ziemskiej
·ð Ruchy orogeniczne (prowadzÄ…ce do powstawania gór)
Objawy diastrofizmu:
·ð WystÄ™powanie faÅ‚dów i uskoków
·ð Istnienie systemów górskich, czÄ™sto z osadami morskimi
·ð Istnienie dolin rzecznych i torfowisk na dnie mórz
·ð WystÄ™powanie raf koralowych na dużych gÅ‚Ä™bokoÅ›ciach
·ð TrzÄ™sienia ziemi
·ð Zmiany linii brzegowych morza (regresje i transgresje)
Transgresje i regresje w obszarze między Skandynawią a Karpatami od kambru do trzeciorzędu
Eustatyczne ruchy morza
Przyczyny eustatycznych ruchów morza:
·ð Zmiany klimatyczne (zlodowacenia i topnienia lodowców)
o Grenlandia podniesienie poziomu o 8m
o Antarktyda-podniesieni poziomu o 40m
o Lądolód plejstoceński o 50-100m
·ð Narastanie osadów w basenach morskich
o Ilość erodowanego materiału w ciągu 1000lat-8cm
·ð Ruchy dna oceanu
·ð Zmiany poÅ‚ożenia biegunów
o Transgresje w rejonie dawnego bieguna
Od 1885 roku stałe podnoszenie poziomu morza o 7-10cm/100lat- topienie lodowców, dzwiganie Bałtyku i zatoki
Hudsona (zaczęto prowadzić pomiary)
str. 45
Przyczyny lokalnych transgresji morskich
·ð Eustatyczne ruchy morza
·ð Ruchy epejrogeniczne
o Słupy świątyni Jowisza Serapisa w Puzzuoli koło Neapolu, powiercone przez morskie skałotocze
na wysokości 3,6-6,3m (Iw p.n.e wybudowanie nad brzegiem morza; VIIw-X pogrążenie na kilka
metrów w morze; XVIIw- wynurzenie&
ASTENOSFERA- strefa w górnej części płaszcza Ziemi (od 50 pod oceanami -120km- do 400km)
·ð SkaÅ‚y bardziej plastyczne niż w wyżej leżącej litosferze, a także w niżej poÅ‚ożonej mezosferze
·ð DÅ‚ugotrwaÅ‚e naciski ciaÅ‚o plastyczne ruch konwekcyjny
·ð KrótkotrwaÅ‚e naciski ciaÅ‚o sztywne przenoszÄ… drgania, ale spowalniajÄ… szybkość fal sejsmicznych
·ð Budowa astenosfery
o Skały szkliste zbudowane z oliwinów, piroksenów, granatów
o Materia półpłynna między ziarnami mineralnymi
IZOSTAZJA stan równowagi litosfery spoczywającej na astenosferze; zaburzenie równowagi ruchy
izostatyczne (jak kra na wodzie)
Ruchy epejrogeniczne (i talassogeniczne)
Przyczyny:
·ð Pogrążanie obszarów zlodowaconych (lÄ…dolód o gruboÅ›ci 1000m pogrążenie o 350m
·ð Pogrążanie zbiorników wypeÅ‚nionych osadami (dno zatoki meksykaÅ„skiej u ujÅ›cia Missisipi-1cm/rok)
·ð Pogrążanie siÄ™ obszarów wypiÄ™trzonych
·ð WypiÄ™trzanie obszarów po ustÄ…pieniu lÄ…dolodu
·ð WypiÄ™trzanie obszarów po wyschniÄ™ciu zbiorników (jezioro Bonneville- wielkie jezioro SÅ‚one
podniesienie o ok.50m)
Siła przyciągania wg Newtona
Zależy od przyciągania ziemskiego i siły odśrodkowej; jesteśmy lżejsi na równiku :P, a na biegunie najciężsi:D
G na biegunie-983cm/s2
G na równiku-978cm/s2
W Polsce-981cm/s2
Anomalie grawitacyjne anomalie siły ciężkości w stosunku do wartości wyliczonej dla wysokości morza;
anomalie ujemne w górach (Andy 1789-P.Bouger; Himalaje 1840 G. Everest ~~zależy od masy-szczyt- jądro
ziemi)
2 teorie 1855
Pratt- oceany mają bardziej gęste skały- górna warstwa na lądzie jest lżejsza
Airy skorupa jest z takich samych skał tylko, że kontynenty są grubsze- mniejsza masa ziemi pod oceanem
~~Obaj mieli racje:P
Sejsmologia-nauka o trzęsieniach ziemi i rozchodzeniu się fal sejsmicznych;
Badania prędkości rozchodzenia się fal sejsmicznych we wnętrzu ziemi informacje budowie wnętrza Ziemi
(gęstości skał)
2 rodzaje rozchodzenia siÄ™ fal
·ð PodÅ‚użne (P)
o 1,4-2,2km/s piaskowce
o 5-6km/s granit
o 6-6,2km/s bazalt
·ð Poprzeczne (S)
o 0,8-1,4km/s piaskowiec
o 2-3km/s granit
o 3,5km/s bazalt
Hipocentrum
Epicentrum
str. 46
Najpierw docierają fale podłużne, potem poprzeczne, a na powierzchni ziemi powstają fale podłużne
Trzęsienia ziemi
·ð Zapadowe tzw. tÄ…pniÄ™cia (poniżej 3%) rejony krasowe, zapadanie stropów jaskiÅ„, zapadanie
pogórniczych wyrobisk
·ð Wulkaniczne
·ð Tektoniczne (ponad 90%)
Izosjety- linie łączące punkty o jednakowym natężeniu wstrząsu
Izochory- linie łączące punkty, doktórach wstrząsy dotarły w tym samym czasie
11.01.2010
PROCESY ENDOGENICZNE DIASTROFIZM Cd.
Intensywność (natężenie) trzęsień ziemi
Skala Mercalllego (Mercallego, Cancaniego, Siebierg)
12 stopniowa skala parta na opisie reakcji istot żywych na trzęsienie oraz na ocenie skutków na powierzchni
Ziemi; (Japonia 7 stopniowa)
Miara- wartość przyspieszenia drgań (amplituda/okres)
45Ø ß
5Ø4Ü = &
Skala Mercallego
1°- drgania mikrosejsmiczne notowane tylko przez przyrzÄ…dy
2°- lekkie drgania odczuwalne przez osoby na wyższych piÄ™trach
3°-wsptrzÄ…sy odczuwane zewnÄ™trzach, koÅ‚yszÄ… siÄ™ wiszÄ…ce przedmioty
4°-dzwoniÄ… naczynia, chwiejÄ… siÄ™ drzewa, koÅ‚yszÄ… siÄ™ stojÄ…ce samochody
5°- wstrzaÅ‚y budzÄ… Å›piÄ…cych, wylewajÄ… sie pÅ‚yny z naczyÅ„
6°- pÄ™kajÄ… szyby w oknach, spadajÄ… obrazy
7°- odpadajÄ… tynki, dzwoniÄ… dzwony, trudno utrzymać siÄ™ na nogach
8°- walÄ… siÄ™ kominy, pÄ™kajÄ… pnie drzew, tworzÄ… siÄ™ szczeliny w gruncie
9°- pÄ™kajÄ… fundamenty, na powierzchniÄ™ wydobywa siÄ™ woda i bÅ‚oto
10°- zawala siÄ™ wiÄ™kszość budynków, wody wystÄ™pujÄ… z brzegów rzek
11°- pÄ™kajÄ… szosy i linie kolejowe, tworzÄ… siÄ™ szerokie szczeliny w gruncie
12°- powierzchnia ziemi faluje, rzeki zmieniajÄ… koryta
Wielkość trzęsienia ziemi
Skala Richtera (wprowadzona w 1935r)
9-stoponiowa skala określana na podstawie magnitudy (M) (ale jest otwarta, bo 9 to maksimum zmierzone)
M- logarytm dziesiętny amplitudy największego odchylenia (mikrometry) zapisanego przez sejsmograf Wooda-
Andersona, w odległości 100km od epicentrum
W latach 1990-1998 modyfikacje:
Kompilacja kliku odmiennie wyznaczonych wartości M (np. kształt terenu)
M jest proporcjonalna do logarytmu energii trzęsienia ziemi
Obszary sejsmiczne (częste trzęsienia ziemi, duża intensywność)
·ð Pas wokół Pacyfiku (80% trzÄ™sieÅ„ ziemi)
·ð Pas od morza Å›ródziemnego, Himalaje, pierÅ›cieÅ„ wzdÅ‚uż Jawy i Sumatry- tzw. pas medyteraÅ„ski i
azjatycki
Obszary pensejsmiczne (wstrząsy sporadyczne albo bardzo słabe)
Obszary asejsmiczne (wolne od wstrząsów lub są bardzo rzadkie)
·ð Wyj. Okolice kanaÅ‚u La Manche1580,Tiencin 1976 (M=8,2), Quebeck 1988(M=6)
Ząbkowice:P krzywa wieża się nachyliła
Jan DÅ‚ugosz, Dzieje polski, rok1443
5czerwca- Polska, Węgry, Czechy: waliły się wieże, budowle, ..
str. 47
Izosjety trzęsienia ziemi w San Francisko 1906r
Obszar mikrosejsmiczny (owalne Å‚uki), obszar makrosejsmiczny, przemieszczenie w pionie do 1m, w poziomie
do 7m
Wielkie trzęsienia ziemi
Rok i miejsce M (Richtera) Liczba ofiar
1755 Lizbona 9 (szacunkowa) 30-70tys. (30m tsunami)
1906 San Francisco 8,25 50 tys.
1908 Messyna (Sycylia) 7,5 100tys.
1920 p. Kansu (Chiny) 8,6 200tys. (lessy, osuwiska)
1923 Tokyo 8,3 100 tys. (pożary)
1950p. Asam (Indie) 8,6 - (tereny rolnicze, uskoki 10m, falujÄ…ce lasy)
1976 Tiencin (Chiny) 8,2 242 tys.
1988 Armenia 6,8 25 tys. (budynki nie spełniające wymagań dla rejonów
sejsmicznych)
2004 Sumatra 9,0 255 tys. (tsunami)
Doliny ryftowe system rowów afrykańskich
Strefa rozrostu
Uskok transformujÄ…cy&
Fakty świadczące o wędrówkach kontynentów
·ð PokrewieÅ„stwo flory i fauny, a także różnice ewolucyjne
·ð Analogie w zarysach linii brzegowej
·ð Analogie w budowie geologicznej
·ð ZasiÄ™gi permsko-karboÅ„skiego zlodowacienia
·ð Badania paleomagnetyczne
·ð Badania grzbietów Å›ródoceanicznych
·ð Przemieszczanie siÄ™ plam gorÄ…ca
Elementy geotektoniczne (struktury tektoniczne)
·ð CokoÅ‚y kontynentalne
o Stefy stabilne -platformy kontynentalne (kratony)
o Strefy mobilne (pasma fałdowe, ryfty kontynentalne)
·ð Baseny oceaniczne
o Strefy stabilne -platformy kontynentalne (tallasokratony)
o Strefy mobilne grzbiety śródoceaniczne
Granice- stoki kontynentalne
Strefy subdukcji- zderzenia płyt
Kratony sztywne obszary skorupy ziemskiej, nie ulegające fałdowaniu w trakcie ruchów orogenicznych
Budowa kratonu (płyty):
·ð Pokrywa (sfaÅ‚dowane mÅ‚odsze skaÅ‚y osadowe)
·ð Fundament (starsze skaÅ‚y pofaÅ‚dowane lub skrystalizowane)
Morze eikontynetalne płytkie morze okresowo zalewające kraton
Płyty- kratonu o starym fundamencie przykrytym poziomo ułożonymi młodszymi osadami, np. płyta
wschodnioeuropejska
Tarcze- płaskie, antyklinarne wypiętrzenie części kratonów, na których osadowa pokrywa została zdarta wskutek
procesów denudacji, obnażając krystaliczne podłoże
Masywy- część platform y wydzwignięte w formie horstu, pozbawione osadowej okrywy osadowej
Góry
·ð ZaÅ‚omowe (zrÄ™bowe; zrÄ™by, rowy, zapadliska, Sudety, Harc)
str. 48
·ð FaÅ‚dowe (faÅ‚dy, pÅ‚aszczowiny, nasuniÄ™cia; Alpy, Karpaty, Himalaje)
~ Wulkaniczne
Fałdowanie -> wypiętrzenie (izostazja)-> erodowanie
Teorie powstawania kontynentów i gór
·ð Teoria kontrakcyjna (L.E. De Beaumont, 1829)
·ð PojÄ™cie geosynkliny (J. Dana, 1873)
o Geosynklina podłużne zagłębienie w skorupie ziemskiej, w którym gromadziły się serie osadów
o grubości kilkunastu km, następnie sfałdowane.
o Pieniny szerokość gór-kilka km, szerokość zbiornika z osadami200-300km
Cykl orogeniczny
·ð Stadium subsydencji- szybkie obniżanie dna i tworzenie grubych serii osadów
·ð Stadium przegÅ‚Ä™bienia- osady gÅ‚Ä™bokomorskie oraz podmorski wulkanizm
·ð Stadium przedorogeniczne- wulkanizm obojÄ™tny, powstawanie wysp, tworzeni fliszu
·ð Stadium wczesno orogeniczne -faÅ‚dowanie i wypiÄ™trzenie osadów, utworzenie rowu przedgórskiego,
wypełnionego molasą, np. Himalaje 6000m osadów, Karpaty 2-5tys.m
·ð Stadium orogeniczne wÅ‚aÅ›ciwe gwaÅ‚towne wypiÄ™trzenie górotworu, wulkanizm kwaÅ›ny, tworzenie
zapadlisk śródgórskich, np. zapadlisko Saary -6000m węglonośnych osadów limnicznych
Flisz (pre-) syn-orogeniczne osady morskie, złożone z cienkich na przemian ległych warstw: zlepieńce-
piaskowce- mułowce- iły piaskowe (wapienne)-margle-iły
Motase (syn-) po-orogeniczne, gruboziarniste osady
Teorie powstawania kontynentów i gór
·ð Teoria kontrakcyjna (L.E. De Beaumont 1829)
·ð PojÄ™cie geosynkliny (I. Dane 1873)
·ð Teorie dryfu kontynentalnego (A.Wegener 1912)
·ð PrÄ…dy konwencjonalne (A. Holmes 1930)
·ð Teorie tektoniki pÅ‚yt (H. H.Hess 1962,J.T. Wilson i inni)
Orogenezy
·ð FaÅ‚dowanie kaledoÅ„skie 500-400 (sylur dewon)
·ð FaÅ‚dowanie hercyÅ„skie 355-250 (karbon)
·ð FaÅ‚dowanie alpejskie 65-1,8 (trzeciorzÄ™d)
str. 49
Wyszukiwarka