CZNY Problemy kliniczne w alergii i astmie 29
Prof. dr hab. med. Edward Rudzki
Klinika Dermatologii Akademii Medycznej w Warszawie
Alergia na kosmetyki
Częstość alergii na kosmetyki Na uwagę zasługują obserwacje poczynione w Słowenii,
W ostatnich dziesięcioleciach alergia na kosmetyki staje się a więc w państwie do niedawna o gospodarce socjalistycznej;
schorzeniem coraz częstszym. Jednocześnie w miarę upływu częstość alergii w tym kraju na substancje zapachowe wzrosła
lat zmienia się jej charakter: substancje najsilniej uczulające w latach 1989-1909 prawie dwukrotnie (z 3,9% osób nad-
zostają wyeliminowane, ale na ich miejsce producenci wpro- wrażliwych na 7,6%). A
ączono to ze zwiększonym zakupem
wadzają wiele nowych, które wprawdzie słabiej, jednak także w analizowanym okresie kosmetyków, co wynika z oficjalnych
powodują nadwrażliwość. Praca alergologa zajmującego się ko- statystyk dotyczących zużycia omawianych produktów na gło-
smetykami staje się coraz bardziej skomplikowana, bo dawniej wę mieszkańców [10].
leczył on bardzo nasilone zmiany po kilkunastu substancjach, W perfumach uczulać może kilkaset substancji, co zostało
a teraz niekiedy mało uchwytne, omówione poniżej [11]. Dlatego
będące wynikiem nadwrażliwości Najczęstszymi alergenami kosmetyków są substancje w celach diagnostycznych opraco-
na kilkaset obecnych w kosmety- zapachowe (fragrances), a drugie miejsce pod tym wano koktajl (mieszaninę) kilku naj-
kach alergenów. Niemniej jednak względem zajmują konserwanty. Natomiast farby do ważniejszych składowych zwaną
nadal jest prawdziwe stwierdzenie włosów są przykładem kosmetyków obecnie rzadziej perfume mixture (PM). Jest to mie-
sformułowane w roku 1996 przez niż dawniej uczulających. szanina 8 związków (poniżej wyli-
Swedish Medical Agency; najczęst- czonych) najczęściej alergizujących
szymi alergenami kosmetyków są substancje zapachowe (fra- i dających odczyny krzyżowe z pozostałymi składowymi perfum.
grances), a drugie miejsce pod tym względem zajmują konser- W Danii testując w latach 1979-1992 prawie 10 000 chorych
wanty. Natomiast farby do włosów są przykładem kosmetyków na wyprysk dodatnie próby z PM otrzymano u 5,5% badanych.
obecnie rzadziej niż dawniej uczulających [1-4]. Były one znacznie częstsze u kobiet niż u mężczyzn [8].
Wzrost częstości alergii na kosmetyki szczególnie dotyczy Wykonując próby płatkowe z owymi 8 składowymi najwięcej
wyrobów perfumowanych. W Holandii w 1997 roku zbierając dodatnich wyników otrzymano z mchem dębowym, a póz
niej
wywiad u 1609 dorosłych usłyszano, że w ciągu ostatnich 5 lat w malejącej kolejności z: izoeugenolem, aldehydem cynamono-
kosmetyki zaszkodziły 12% badanych. Najczęściej z
le znoszo- wym, alkoholem cynamonowym, eugenolem, hydroksycytronel-
no wody toaletowe. Przypuszcza się, że uczulonych jest więcej lalem, geraniolem i alkoholem ą-amylocynamonowym. Odczyny
osób niż to wynika ze zbieranego wywiadu [4]. Zwłaszcza krzyżowe (dodatnią korelację) spostrzeżono między aldehy-
zaskakujące pod tym względem były obserwacje poczynione dem i alkoholem cynamonowym, eugenolem i izoeugenolem,
w roku 1996 w Danii, gdzie testując 335 kobiet z wypryskiem, hydroksycztronellalem i geraniolem oraz eugenolem i aldehy-
dziesięcioma najbardziej powszechnie stosowanymi perfumami, dem ą-amylocynamonowym [8,12]. Uczulenie na izoeugenol
otrzymano wyniki dodatnie u prawie 7% badanych. Pacjentki te i mech dębowy jest na tyle częste, że domagano się zakazu ich
nie zauważyły, że tak popularne wyroby im szkodzą. W dodatku dodawania do kosmetyków Unii Europejskiej [12]. Izoeugenol
najczęściej reagowały one nie na jeden lecz na kilka tych ko- starano się zastąpić jego octanem, co jednak nie dało zadawa-
smetyków  przeciętnie na 4 z owych 10 [5]. Również własne lających wyników [13]. Własne dane wskazują, że w podobnej
badania przeprowadzone w Warszawie w latach 2002-2003 kolejności alergizują składowe PM także w Polsce. Można ocze-
wykazały, że spośród 50 pacjentów nadwrażliwych na kilka kiwać, że wyniki te z biegiem lat będą ulegać zmianie.
składowych, 6 osób o tym nie wiedziało. Poza tym alergia na Jak dotąd spostrzeżono, że w krajach Unii Europejskiej w mia-
kosmetyki staje się coraz poważniejszym problemem u dzieci [6], rę upływu czasu częstość alergii na aldehyd cynamonowy male-
a w wyniku wprowadzenia do sprze- je [8]. Badając skład chemiczny
daży  kosmetyków intymnych zmiany W perfumach uczulać może kilkaset substancji. 189 kosmetyków aldehyd ą-
chorobowe powstają też w okolicach amylowocynamonowy wykryto
skóry dawniej nie uważanych za narażone na stały kontakt z ko- w 312% produktów, alkohol cynamonowy  w 34%, aldehyd
smetykami innymi niż mydła i niektóre kremy [7]. cynamonowy  w 38%, eugenol  w 54%, geraniol  w 69%,
hydroksycytronellal  w 33%, a izoeugenol  w 24% [5].
Alergia na perfumy W warszawskiej Klinice Dermatologicznej rozpoczęto ba-
Jak już wspomniano alergia na perfumy (w tym na mydła, dania dotąd nie wykonywane w innych krajach. Określa się
pasty do zębów i dezodoranty) staje się szczególnie częsta [8]. mianowicie najmniejsze stężenie, na jakie reagują nadwraż-
W Danii badanie ankietowe wykazało, że w ciągu ostatniego liwi na daną składową PM. Okazało się, że składowe naj-
roku osutki po kontakcie z mile pachnącymi wyrobami toaleto- częściej alergizujące wywoływały odczyny w najmniejszych
wymi miało 10,6% respondentów [9]. dawkach.
30 PRZEGL
D ALERGOLOGICZNY
Konserwanty Farby do włosów
Konserwanty są szeroko stosowane w wyrobach kilku gałę- Z farb do włosów najsilniej uczula parafenyledwuamina (PPD),
zi przemysłu. Ich obecność ma przedłużyć trwałość produktu popularnie zwana  sztuczną henną . Jest ona bardzo silnym aler-
chroniąc go przed drobnoustrojami. Konserwanty znajdują się genem kontaktowym. Dawniej niekiedy spostrzegano u kobiet
w wielu lekach: zewnętrznych i podawanych ogólnie, kosmety- barwiących nią rzęsy odczyny tak ciężkie, że powodowały one
kach, artykułach spożywczych, ale także i w licznych innych wy- uszkodzenia rogówek. W wielu krajach doszło nawet do zakazu
robach przemysłowych [14]. Większość konserwantów uczula stosowania PPD i do zastąpienia jej przez paratoluenodwuami-
bardzo słabo. Dzięki temu pomimo powszechnego stosowania nę, która jednak także uczula. Ostatnio znoszenie barwników do
w ogromnej liczbie produktów odsetek osób na nie nadwraż- włosów zawierających omawianą aminę jest znacznie lepsze,
liwych nie jest duży. Najczęściej co należy tłumaczyć m.in. większą
alergia powstaje w wyniku stoso- Z konserwantów obecnych w kosmetykach dla alergo- czystością tego preparatu (domiesz-
wania leków zewnętrznych, gdyż loga najważniejsze są: formalina i parabeny. ki bardzo uczulały) i lepszym zmy-
konserwanty działają wówczas na waniem nadmiaru barwnika dzięki
skórę chorobową zmienioną i łatwiej przenikają przez naskó- wprowadzeniu bardziej skutecznych szamponów. Dlatego obec-
rek. Z konserwantów obecnych w kosmetykach dla alergologa nie  sztuczna henna jest w krajach Unii Europejskiej dozwolona.
najważniejsze są: formalina i parabeny. Barwi ona włosy na kolor czarny, ale jej minimalne ilości zawarte
Formalina jest doskonałym konserwantem, ale ma bardzo są prawie we wszystkich farbach do włosów [1,4,16].
nieprzyjemny zapach, dla zneutralizowania którego konieczne W Polsce podobnie jak w Europie Zachodniej i w Stanach
jest dodawanie specjalnych perfum. Związek ten szeroko wy- Zjednoczonych częstość alergii na PPD była maksymalna w la-
korzystywany jest nie tylko jako konserwant, ale także np. do tach 30., 40 i 50., a póz
niej znacznie się zmniejszyła [2].
produkcji wielu tworzyw sztucznych. W następstwie tego usta- W Niemczech w roku 1998 obserwowano 4,3% uczulonych [4].
lenie, co chorego uczuliło, bywa trudne [1,14]. We własnym materiale klinicznym nadwrażliwość na PPD w ro-
W przypadku estrów kwasu p-hydrokszbenzoesowego, ku 2000 obserwowano u 2,5% kolejnych chorych na wyprysk.
w alergologii bardziej znanych pod nazwą techniczną  para- Alergia ta jest częstsza u kobiet niż u mężczyzn. We wszystkich
benów , trudność powyższa także istnieje, choć jest znacznie krajach częstość omawianej nadwrażliwości z wiekiem rośnie.
mniejsza. Pod względem chemicznym są to głównie estry: metylo- Parafenylenodwauamina była i pozostaje głównym alergenem
wy, etylowy, propylowy, butylowy i benzylowy (estry o krótszym zawodowym fryzjerów. Nieraz nadwrażliwość stwierdzano po
łańcuchu działają skuteczniej na bakterie, o łańcuchu dłuższym bardzo krótkim czasie pracy, czasami już u uczniów, a zwłasz-
są aktywniejsze w stosunku do grzybów). Dlatego do konserwo- cza uczennic [1].
wania poszczególnych wyrobów używa się zwykle ich różno- Z biegiem lat zmienił się także obraz kliniczny uczulenia.
rodne mieszaniny, a do badań aler- Dawniej niekiedy obserwowano
gologicznych (prób płatkowych) Z farb do włosów najsilniej uczula parafenyledwuamina burzliwe odczyny przebiegające
 kompozycji 3 estrów (prawie (PPD), popularnie zwana  sztuczną henną . z rozległymi ogniskami przewle-
zawsze metylowego, etylowego kłego stanu zapalnego, zwykle
i propylowego). W Niemczech w grupie 11 708 testowanych z licznymi silnie sączącymi nadżerkami. Obrzęki tkanki pod-
dodatnie próby płatkowe otrzymano u 1,3% [4]. W Warszawie skórnej bardzo zniekształcały rysy twarzy. Obecnie podobne
w roku 1999 analogiczny odsetek wynosił 1,2. ogniska obserwuje się bardzo rzadko. Częsty jest natomiast
Parabeny są bardzo szeroko stosowane i znajdują się świąd skóry głowy, któremu nieraz towarzyszą słabo nasilone
w wielu różnorodnych produktach. Szczególnie często są one rumienie zwykle nie wymagające interwencji lekarza. PPD nie-
dodawane do leków, kosmetyków i żywności. Związki te są kiedy, ale ogromnie rzadko, powoduje także odczyny anafilak-
obecne prawie we wszystkich (99%) kosmetykach leave-on tyczne. Polegają one na obrzękach u osób z dodatnim testem
(kremy, maseczki, podkłady, locja, maści, pomadki do warg) punktowym. Pomimo ostatnio znacznie lepszego znoszenia pa-
i w znacznej części (77%) kosmetyków rinse off (szampony, my- rafenylenodwuaminy nawet aktualnie niektóre duże firmy przy-
dła, toniki do włosów). Najczęściej wykrywano ester metylowy gotowują nieuciążliwe w wykonaniu  otwarte próby kontakto-
(w 98% kosmetykach zawierających parabeny, a tylko w kred- we z tą substancją, aby fryzjer mógł je wykonywać na życzenie
kach do warg jest on rzadko stosowany). W malejącym odsetku ostrożnych klientek [16].
pozostałe estry można uszeregować następująco: propylowy, Parafenylenodwuamina należy do związków para grupy tj.
etylowy, benzylowy i butylowy [15]. do amin aromatycznych często dających między sobą odczyny
Parabeny uczulają głównie jako składowe leków zewnętrz- krzyżowe. W ich następstwie u chorych silnie nadwrażliwych na
nych, a nieporównywalnie rzadziej w następstwie obecności PPD może wtórnie dojść do alergii na inne farby do włosów lub
w kosmetykach. Częste są sytuacje, że chorzy z
le znoszący tekstyliów, na wywoływacze fotografii czarno-białej i kolorowej,
leki zewnętrzne (stosowane na skórę chorobowo zmienioną) na antyutleniacze gumy (bywają wówczas z
le znoszone opony)
dobrze tolerują kosmetyki (stosowane na skórę niezmienioną) oraz na sulfonamidy i na nowokainę [17,18].
zawierające ten sam konserwant. Zjawisko to nazwano  para- W roku 1980 autorzy francuscy napisali, że alergia na ko-
doksem parabenowym [15]. smetyki jest dlatego ważna, gdyż kosmetyki to wyroby, które są
 używane przez nas codziennie i są uważane za istotną skła-
dową naszej kultury [20]. W ciągu ostatniego ćwierćwiecza
ocena ta nie zdezaktualizowała się.
CZNY Problemy kliniczne w alergii i astmie 31
Streszczenie gence in children cosmetics. Contact Dermatitis 1999; 41: 84-88.
W wielu krajach (także w Polsce) obserwuje się wzrost alergii 7. Moraes P, Taketomi E. Allergic vulvovaginitis. Ann Allergy 2000;
kontaktowej na kosmetyki. Do najczęściej uczulających należą: 85: 253-265.
perfumy, konserwanty i farby do włosów. Alergię na perfumy 8. Johansen J, Menne T. The fragrance mix and its constituents: a 14-
wykrywa się obecnie za pomocą mieszanki perfumowej, w skład year material. Contact Dermatitis 1995; 32: 15-23.
której wchodzi: mech dębowy, izoeugnol, aldehyd cynamonno- 9. Johansen J, Andersen T, Thomsen L i wsp. Rash related to the use
wy, alkohol cynamonowy, eugenol, hydroksycztronellal, gera- of scented products. Contact Dermatitis 2000; 42: 222-226.
niiol i alkohol amylocynamonowy. Wśród konserwantów naj- 10. Lunder T, Kansky A. Increase in contact allergy to fragrances. Con-
ważniejszymi alergenami kontaktowymi są formalina i parabeny tact Dermatitis 2000; 43: 107-109.
(estry kwasu p-hydroksybezoesowego). Najsilniej uczulającą 11. Rudzki E. Alergia na perfumy. Alerg Astma Immun 2002; 7: 165-
farbą do włosów jest parafenylenodwuamina. 169.
Przegląd Alergologiczny 2004, 1, 29-31
12. Hendriks S, Ginkel C. Evaluation of the fragrance mix in the Euro-
pean Standard Series. Contact Dermatitis 1000; 41: 161-164.
13. White I, Jonhsen J Arnau E i wsp. Isoeugenol as an important con-
Piśmiennictwo tact allergen. Contact Dermatitis 2000, 49, 272-5
1. Cronin E. Contact Dermatitis. Churchill Livingstone Edingurgh 14. Feinman S. Formaldehyde sensitivity. London CRC Presss 1988.
1980.
15. Rastogi S, Schouten A, Kruijf de N i wsp. Contents of parabens in
2. Rudzki E, Rebandel P, Grzywa Z. Porównanie wyników testowa- cosmetic products. Contact Dermatitis 1995; 32: 28-30.
nia alergenami kontaktowymi teraz i przed 15 laty; Przegl Derm 16. Krasteva M, Cristaudo A, Hall B i wsp. Contact sensitivity to hair
1992; 79: 374-377. dyes. Eur J Dermatol 2002; 12: 322-325.
3. Berne B, Bostroem A, Graham A i wsp. Adverse effects of cosme- 17. Seidenari S, Manzini B, Danese P. Cross sensitization between
tics. Contact Dermatitis 1996; 36: 200-302. azo dyes and paraamino compounds. Contact Dermatitis 1997;
4. Uter W, Schnuch A, Geiger J i wsp. Epidemiology of contact der- 36: 91-96.
matitis. Eur J Dermatol 1997; 1: 36-40.
18. Rudzki E, Rebandel P. Primary sensitization to aromatic amines.
5. Johansen J. Contact allergy to fragrances: clinical and experimen- Contact dermatitis 1987; 17: 49-50.
tal investigation of the fragrance mix. Contact Dermatitis 2002; 46 19. Rudzki E. Alergia na leki. Lublin Czelej, Wydawnictwo 2002.
(Suppl.): 7-25.
20. Guin Z, Berry I. Perfume sensitivity in adult females. J Am Acad
6. Rastogi S, Johansen J, Menne T i wsp. Contents of fragrance aller- Dermatol 1980; 3: 299-302.