Paulina OÅ‚dak
Anglia pod panowaniem dynastii Tudorów
Przeszło pięć wieków temu Anglią władali królowie i królowe z dynastii Tudorów. Przez dokładnie 118 lat z
pomocą doradców rządzili krajem i zmienili go na zawsze.
Początek panowania tej dynastii przypada na rok 1485. 22 sierpnia koło wsi Bosworth rozgorzała wówczas
bitwa. Naprzeciw siebie stanęło dwóch kandydatów do angielskiego tronu  Ryszard III (zwany Garbatym)
zmierzył się z 28-letnim Henrykiem Tudorem. Tym, który przegrał i poległ był Ryszard. Zdjęto mu koronę i
włożono ją na głowę zwycięskiego Tudora, który był odtąd znany jako Henryk VII. Założył on dynastię, której
rządy miały uczynić kraj bogatym i potężnym.
1. Henryk VII (1485  1509)
Henryk VII prowadził politykę zmierzającą zarówno do utrzymania pokoju, jak i stworzenia koniunktury
gospodarczej. Do pewnego stopnia udało mu się osiągnąć oba te cele. Nie był wojskowym i nie dążył do
odzyskania terytoriów francuskich utraconych podczas panowania jego poprzedników; jego bystrości
przypisywano zawarcie układu z Francją, który bezpośrednio i pośrednio przyniósł pieniądze angielskiemu
skarbowi. Zanim wstąpił na tron Anglii, przez większą część swojej kariery pretendenta był otoczony finansową
i fizyczną ochroną ze strony francuskiego władcy lub jego wasali. Chcąc jednak wzmocnić swoją pozycję,
udzielał dotacji na budownictwo okrętowe, w ten sposób wspierając flotę i poprawiając możliwości rozwoju
handlu. Pod koniec życia dysponował osobistą fortuną w wysokości półtora miliona funtów; jego syn
potrzebował dużo mniej czasu na jej roztrwonienie, niż ojcu zajęło jej zdobycie.
Henryk nie tylko doszedł do porozumienia z Francją, zatroszczył się też o sojusz z Hiszpanią  poprzez
małżeństwo jego syna Artura z Katarzyną Aragońską; ze Szkocją  poprzez małżeństwo jego córki Małgorzaty z
królem Szkocji Jakubem IV; oraz z Niemcami, za panowania cesarza Maksymiliana I.
Zostawszy królem wzmocnił administrację, bardzo osłabioną i skompromitowaną w czasie Wojny Dwóch Róż.
Skarbiec był pusty, (kasę Edwarda IV opróżnili krewni jego żony Elżbiety Woodville  po śmierci Edwarda, a
przed wstÄ…pieniem Ryszarda III na tron), jednak prowadzÄ…c konsekwentnÄ… politykÄ™ fiskalnÄ… i narzucajÄ…c
wysokie podatki (wspomagał go w tym jego kanclerz, arcybiskup John Morton  tzw.  widły Mortona ),
Henrykowi udało się  przed śmiercią  doprowadzić skarb królewski do zadowalającego stanu.
2. Henryk VIII (1509  1547)
W roku 1501 syn Henryka VII Artur, niedawno ożeniony z Katarzyną Aragońską, zachorował i zmarł w wieku
lat piętnastu, dzięki czemu następcą tronu został jego młodszy brat Książę Yorku. Kiedy król umierał w roku
1509, pozycja Tudorów była bardzo mocna i jego młodszy syn objął tron bez niczyjego sprzeciwu.
Henryk VIII wstąpił na tron w roku 1509. Ferdynand II, ojciec Katarzyny Aragońskiej, naciskał na jej ślub z
nowym królem, chciał bowiem za jej pośrednictwem sprawować kontrolę nad Anglią. Henryk rzeczywiście
poślubił Katarzynę, mimo zastrzeżeń papieża Juliusza II oraz arcybiskupa Canterbury co do ważności
małżeństwa. Oboje zostali koronowani w Opactwie Westminsterskim 24 czerwca 1509 roku. Pierwsza ciąża
Katarzyny w 1510 zakończyła się poronieniem. W styczniu 1511 roku urodziła syna Henryka, ale żył on tylko
siedem tygodni. Mimo że królowa Katarzyna była w ciąży co najmniej 6 razy, to tylko jedno dziecko,
księżniczka Maria, przeżyło dzieciństwo.
Kobietą, której król pożądał i którą chciał poślubić, była Anna Boleyn (Henryk miał nadzieję na to, że Anna da
mu syna). Ich związek doprowadził do jednego z największych przewrotów w historii kraju  schizmy
anglikańskiej.
Długie i żmudne starania o zakończenie małżeństwa z królową Katarzyną nazwane zostały  wielką królewską
sprawą . Kardynał Wolsey i William Warham skrycie wszczęli dochodzenie na temat ważności małżeństwa.
Królowa Katarzyna zeznała jednak, że jej małżeństwo z Arturem, księciem Walii nigdy nie zostało
skonsumowane, w związku z czym nic nie stało na przeszkodzie jej póz
niejszemu ślubowi z Henrykiem.
Dochodzenie nie mogło być dalej prowadzone i zostało zarzucone.
Henryk zwrócił się teraz do papieża. Wysłał swojego sekretarza Williama Knighta do Rzymu, aby dowiódł, że
bulla Juliusza II zezwalająca na małżeństwo Henryka i Katarzyny była uzyskana podstępem i w związku z tym
nieważna. Ostatecznie bulla miała być uznana za nieważną, o ile przyczyny na które się w niej powoływano były
fałszywe. Postępowanie jednak zostało wstrzymane, kiedy Hiszpanie przedłożyli drugi dokument rzekomo
udzielający koniecznej dyspensy (tzw. brewe). Przez osiem miesięcy spierano się o autentyczność brewe.
Rozgniewany na Wolseya za opóz
nienie, Henryk pozbawił go majątku i władzy. Władza kościelna przeszła w
ręce Thomasa Cranmera (od 1532 arcybiskupa Canterbury) oraz Thomasa Cromwella (od 1533 kanclerza
skarbu). W styczniu 1533 Cranmer udzielił, wbrew woli kościoła, ślubu Henrykowi i Annie Boleyn. W
odpowiedzi, papież nałożył na króla ekskomunikę. Rozpoczął się zażarty konflikt, z którego zwycięsko wyszedł
angielski władca. Parlament uchwalił wiosną 1534 kilka ustaw, które przypieczętowały rozłam z Rzymem.
Ustawa o Zakazie Apelacji nie pozwalała angielskim sądom kościelnym na zwracanie się do papieża.
Uniemożliwiała również Kościołowi uchwalanie jakichkolwiek przepisów bez zgody króla. Ustawa o
Stanowiskach Kościelnych wymagała, aby kler mianował biskupów wskazanych przez monarchę. Tzw. Akt
Supremacji głosił, że król jest "jedyną, najwyższą głową Kościoła anglikańskiego"; ustawa o Zdradzie z tego
samego roku uznawała za najwyższą zdradę, karaną śmiercią, odmowę uznania króla za takowego. Papież został
pozbawiony z
ródeł dochodu, takich jak świętopietrze.
Odrzucając decyzje papieża, parlament zatwierdził małżeństwo Henryka i Anny poprzez wydanie Aktu Sukcesji
w 1534. Córka Katarzyny, księżniczka Maria, została uznana za dziecko z nieprawego łoża, a potomstwo Anny
ogłoszono następcami tronu.
Przeciwnicy polityki religijnej Henryka byli mordowani (wśród nich kardynał św. Jan Fisher oraz królewski
doradca Tomasz Morus, stracony za zdradę w 1535). Cromwell, dla którego utworzono stanowisko  wicekróla
ds. duchowych , był upoważniony do wizytowania klasztorów, pozornie w celu sprawdzania, czy wypełniają
królewskie postanowienia, a w rzeczywistości aby opodatkować ich majątki. W 1536 uchwała parlamentu
zezwoliła Henrykowi na konfiskatę dóbr pomniejszych klasztorów (tych, których roczny dochód nie przekraczał
200 funtów). Szacuje się, że za panowania Henryka VIII, w Anglii zginęło ok. 500 katolików, w tym 2
kardynałów, 2 arcybiskupów, 18 biskupów, 13 opatów, bliżej nieokreślona ilość przeorów i zakonników.
W 1536 królowa Anna zaczęła popadać w niełaskę, gdyż nie mogła dać królowi męskiego potomka. Po
urodzeniu księżniczki Elżbiety nosiła jeszcze 2 ciąże, kończyły się one jednak poronieniem lub narodzinami
martwego dziecka. Henryk VIII w tym czasie zaczął zwracać uwagę na inną damę dworu, Jane Seymour. Być
może za namową Tomasza Cromwella, Henryk aresztował Annę pod zarzutami używania czarów w celu
skłonienia go do małżeństwa (kilka lat póz
niej, w 1542 uchwalono tzw.  Witchcraft Act  UstawÄ™ o Czarach,
karzącą śmiercią za  wywoływanie lub wyczarowywanie złych duchów ), cudzołóstwa z pięcioma innymi
mężczyznami, w tym kazirodczego związku z jej bratem George'em Boleyn (wicehrabią Rochford), działania na
szkodę króla i spiskowania, aby go zabić  co równało się zdradzie (zarzuty były według wszelkiego
prawdopodobieństwa sfabrykowane). Sądowi rozpatrującemu sprawę przewodniczył własny wuj Anny,Thomas
Howard, 3. książę Norfolk. W maju 1536 sąd skazał Annę i jej brata na śmierć, poprzez spalenie na
stosie lub ścięcie, zależnie od woli króla. Pozostali 4 mężczyz
ni, z którymi królowa była rzekomo związana,
mieli zostać powieszeni, wleczeni za koniem i poćwiartowani. Lord Rochford został ścięty niedługo po
zakończeniu rozprawy; pozostałym wplątanym w sprawę złagodzono wyroki, z powieszenia, wleczenia i
ćwiartowania na ścięcie. Annę również ścięto wkrótce potem w Tower. Jej małżeństwo z Henrykiem zostało
anulowane przed samÄ… egzekucjÄ….
Parę dni po egzekucji Anny, Henryk poślubił Jane Seymour. Akt Sukcesji z 1536 ogłaszał dzieci Henryka z
królową Jane następcami tronu, a wyłączał lady Marię i lady Elżbietę jako nieprawowite potomstwo. Król zyskał
możność dalszego określania następstwa tronu według swojej woli. Jane urodziła syna, księcia Edwarda, w 1537
i sama zmarła 2 tygodnie póz
niej. Henryk VIII miał jeszcze póz
niej trzy żony, jednak z żadną z nich nie
doczekał się potomstwa.
Nowo powstały kościół anglikański przejął wiele rozwiązań zarówno z Kościoła katolickiego jak i od wyznań
reformowanych. Zachowano katolicki dogmat o zbawieniu przez Kościół, ale przyjęto również protestancki o
zbawieniu przez wiarę. Zachowano dotychczasową hierarchię kościelną, ale głową Kościoła stał się monarcha.
Pozostawiono celibat, dziesięcinę i sądy kościelne. Podstawy dogmatyczne nowego kościoła znalazły swój
wyraz w Akcie 6 Artykułów z 1536. Z biegiem czasu następowało jednak zbliżenie się zarówno dogmatyczne jak
i liturgiczne anglikanizmu do katolicyzmu, w czym swój udział miał król Henryk.
3. Edward VI (1547  1553)
Na mocy Aktu Sukcesji z 1544, koronę po Henryku VIII odziedziczył Edward, jego jedyny żyjący syn,
przyjmując imię Edwarda VI. Był on pierwszym protestanckim monarchą rządzącym Anglią  Henryk zadbał,
aby kształcono go w duchu protestanckim, ze względu na chęć ugruntowania pozycji swojej dynastii oraz
antypapieskiego charakteru reformacji. W chwili przejęcia władzy miał on tylko 9 lat, nie mógł więc sprawować
faktycznej władzy. W testamencie Henryk zaznaczył jednak, że do ukończenia przezeń 18 roku życia władzę
miała sprawować Rada Regencyjna w liczbie 16 osób. Realna władza spoczęła w rękach Edwarda Seymoura, 1.
hrabiego Hertford, brata matki Edwarda, mianowanego w 1547 r. 1. księciem Somerset, Lordem Wielkim
Skarbnikiem i Lordem Marszałkiem, który przyjął tytuł Lorda Protektora Królestwa i Opiekuna Osoby Króla.
Głównym celem Somerseta był podbój Szkocji. W 1547 r. udało się opanować szkockie niziny, ale w roku
następnym Anglia znalazła się w obliczu sojuszu szkocko-francuskiego, dzięki małżeństwu małej królowej
Szkocji, Marii i delfina Franciszka de Valois.
Drugą osobą po Somersecie wywierającą wielki wpływ na króla był arcybiskup Canterbury, Tomasz Cranmer,
który podobnie jak lord protektor był gorliwym zwolennikiem umocnienia angielskiego kościoła
protestanckiego. Henryk VIII mimo zerwania z Rzymem w głębi duszy pozostał katolikiem i sprzeciwiał się
zbyt gwałtownym reformom. Nowy król, szczery protestant, nie miał już takich oporów.
Ukoronowaniem działań protestantów był Modlitewnik powszechny (Book of Common Prayer), opublikowany
w 1549 r., zawierający podstawowe założenia anglikanizmu. Oficjalne edycje Biblii w języku angielskim
opatrzono antykatolickimi adnotacjami. Katolickie symbole w kościołach były usuwane i niszczone.
Początkiem końca wszechwładnego protektora była okupacja części Szkocji. Związany z nią sojuszem król
Francji Henryk II 8 sierpnia 1549 r. wypowiedział Anglii wojnę. To sprawiło, że Somerset całkowicie utracił
poparcie, nawet wśród oddanych mu dotąd członków Rady. W paz
dzierniku 1549 r. Somerset został
aresztowany i osadzony w Tower przez Johna Dudleya, hrabiego Warwick. Warwick (który w 1551 r. uzyskał
tytuł 1. księcia Northumberland) nie przyjął tytułu lorda protektora. Dudley był zwolennikiem protestantyzmu i
na czas jego regencji przypadają pierwsze poważne prześladowania katolików, który za sprzeciw wobec
reformacji kończyli na stosie. Katoliccybiskupi zostali pozbawieni swoich godności, a na ich miejsce
mianowano zwolenników anglikanizmu.
Kiedy Dudley usunął Somerseta zapowiedział, że ustąpi po osiągnięciu przez króla pełnoletności w wieku 16 lat.
Jednak pierwsze objawy choroby Edwarda pojawiły się zimą 1552/1553 r. Król dostał wysokiej gorączki.
Działania lekarzy przynosiły skutek odwrotny od zamierzonego. W styczniu 1553 r. pojawiły się pierwsze
objawy gruz
licy. W maju nie było już żadnej wątpliwości  król umierał.
4. Jane Grey (1553)
Na podstawie Aktu Sukcesji z 1544 oraz testamentu Henryka VIII, następczynią Edwarda (w razie braku jego
potomstwa) miała być córka Henryka i Katarzyny Aragońskiej, Lady Maria. Gdyby Lady Maria nie miała dzieci,
jej następczynią miała być córka Anny Boleyn, Lady Elżbieta. I w końcu, gdyby Lady Elżbieta też nie miała
dzieci, następcami mieli być potomkowie zmarłej siostry Henryka, Marii Tudor, księżnej Suffolk. Na wieść o
chorobie króla Northumberland postanowił wykorzystać swoją pozycję w celu umocnienia pozycji własnej
rodziny. Ulegając presji Northumberlanda Edward w swoim testamencie wykluczył z linii sukcesyjnej swoje
siostry oraz księżnę Suffolk i lady Jane. Korona miała przejść na męskich potomków tej ostatniej. Nie spodobało
się to Northumberlandowi, gdyż lady Jane była zamężna ledwie od miesiąca, a miała dopiero 16 lat. Narodziny
męskiego potomka wydawały się sprawą dość odległej przyszłości. Northumberland ponownie użył swego
wpływu na króla i ten zmienił testament  korona przechodziła na Joannę i jej męskich potomków. Maria i
Elżbieta zostały uznane za dzieci nieślubne, natomiast księżna Suffolk zrezygnowała ze swoich praw do tronu.
Według legendy, gdy król Edward umierał, Northumberland ukradł mu koronę i oddał ją swojej synowej. Śmierć
króla była utrzymywana w tajemnicy przez kilka dni, by ułatwić lady Jane wstąpienie na tron. Jane utrzymała się
tam przez 9 dni (zwana jest stąd Dziewięciodniową królową).
5. Maria I (1553  1558)
Według prawa lady Jane nie mogła dziedziczyć tronu; ustawa parlamentu wyraz
nie pozwalała Henrykowi
zapisać koronę według własnej woli, ale żaden podobny akt nie był uchwalony dla Edwarda. Z takim
uzasadnieniem Maria pozbawiła tronu i straciła Jane, biorąc koronę dla siebie.
Pierwszy Parlament za rządów Marii unieważnił unieważnienie małżeństwa rodziców nowej królowej i
przywrócił jej status ślubnego dziecka. Następnymi działaniami Marii było wypuszczenie z więzień angielskich
katolików, uwięzionych za rządów jej ojca i brata, oraz przywrócenie im dóbr i tytułów. Maria rozpoczęła
również zabiegi o zawarcie związku małżeńskiego, by oddalić groz
bÄ™ odziedziczenia korony przez jej siostrÄ™
Elżbietę, gorliwą protestantkę. Wtedy cesarz Karol V zasugerował Marii ślub z jego synem Filipem (21
maja 1527  13 września 1598), księciem Asturii. 25 lipca 1554 r. w katedrze w Winchester odbył się ślub Marii
i Filipa. Filip przyjął tytuł króla Anglii, a wszystkie dekrety były podpisywane przez oboje małżonków, jako
Król i Królowa Anglii, choć realna władza spoczywała w rękach Marii.
Małżeństwo nie znalazło uznania w Anglii. Poślubienie syna arcykatolickiego króla, znanego z ponurego
usposobienia, fanatycznego katolika i wroga protestantyzmu nie mogło wzbudzić uznania w protestanckiej
Anglii. Stąd też wybuchały liczne powstania przeciw Marii. Najpierw zbuntował się książę Suffolk i ponownie
ogłosił swoją córkę Jane królową. Bunt został szybko stłumiony, a Suffolk dał głowę pod topór. Niedługo
póz
niej ten sam los spotkał Joannę Grey i jej męża. Niedługo póz
niej w Kencie zbuntował się sir Thomas Wyatt.
Doszedł do Londynu, ale tam został pokonany, pojmany i ścięty. Siostrę Marii, lady Elżbietę, uwięziono
w Tower, a po dwóch miesiącach przeniesiono do pałacu Woodstock.
W listopadzie 1554 r. Maria ogłosiła, że jest w ciąży, ale okazało się to pomyłką, która zirytowała Filipa i
przyczyniła się do ochłodzenia jego stosunków z żoną. Następstwem fałszywej ciąży było uwolnienie lady
Elżbiety z aresztu domowego przez Filipa. Król-małżonek wolał, aby w wypadku bezpotomnej śmierci jego
żony, tron odziedziczyła właśnie Elżbieta, gdyż następna w kolejce do tronu, Maria Stuart, królowa Szkotów,
znana była z wrogości do Hiszpanii, a w dodatku była zaręczona z delfinem Franciszkiem de Valois, następcą
tronu Francji. Po 14 miesiącach małżeństwa Filip opuścił Anglię i wrócił do Hiszpanii. Wtedy z całą mocą
zaczęły się działania mające przywrócić Anglię na łono Kościoła Katolickiego. Filip wrócił dopiero w
marcu 1557 r. już jako król Hiszpanii (wstąpił na tron po abdykacji swego ojca w 1556 r.) i przebywał tam do
lipca. Celem było nakłonienie Marii do wypowiedzenia wojny Francji, z którą prowadził wojnę. Misja króla
Hiszpanii zakończyła się sukcesem i Anglia przyłączyła się do wojny, która jednak nie była szczęśliwa dla
wyspiarzy. Jej rezultatem była natomiast utrata Calais, ostatniej angielskiej posiadłości na kontynencie,
zdobytego 7 stycznia 1558 r. przez księcia Franciszka Gwizjusza.
Maria, jako gorliwa katoliczka, od razu rozpoczęła zabiegi o powrót Anglii do katolicyzmu. Główna podpora
angielskiej reformacji, arcybiskup Canterbury Thomas Cranmer, został aresztowany i stracony. Na stanowisko
arcybiskupa nominowano katolika, kardynała Reginalda Pole'a. Prześladowania protestantów przybrały na sile.
Zginęli m. in. John Rogers, który przełożył Biblię na język angielski, Laurence Saunders, Rowland Taylor i John
Hooper, biskup Gloucester. Egzekucje trwały do końca panowania Marii i objęły ok. 300 osób.
Po jej śmierci zaczęto nazywać ją Krwawą Marią, a jej panowanie protestanci traktowali jako okres katolickiego
terroru na tle spokojnych rządów władców protestanckich.
6. Elżbieta I (1558  1603)
Najsłynniejszą i najlepiej wspominaną przedstawicielką dynastii Tudorów była uwielbiana przez poddanych
Elżbieta I  siostra Marii, która przejęła władzę po bezpotomnej śmierci Marii.
Jednym z najważniejszych problemów młodej królowej były sprawy religijne. Jej pierwszym krokiem było
wydanie Aktu o Ujednoliceniu, który nakazywał używanie protestanckiego modlitewnika we wszystkich
kościołach. Papieska kontrola nad kościołem angielskim przywrócona przez Marię została przez Elżbietę
zniesiona. Królowa przyjęła tytuł  Najwyższego Zwierzchnika Kościoła Anglii zamiast  Najwyższej Głowy ,
głównie ze względu na powszechny pogląd, że kobieta nie może być głową kościoła. Tzw. Akt o
Zwierzchnictwie wydany w 1559 r. nakazywał wszystkim urzędnikom złożenie przysięgi uznającej królewską
zwierzchność nad kościołem, w przeciwnym razie mogło im grozić oskarżenie o zdradę i egzekucja.
Wkrótce po jej wstąpieniu na tron dworzanie zaczęli się zastanawiać, kogo Elżbieta poślubi. Mimo wielu
starających się (m. in. Filip II - król Hiszpanii, Iwan IV Groz
ny - car Rosji czy Duc d'Alençon - książę francuski)
Elżbieta nigdy nie zdecydowała się na zawarcie związku małżeńskiego.
Rywalką Elżbiety stała się królowa Szkocji, katoliczka Maria Stuart, żona króla Francji, Franciszka II. W 1559
Maria uznała się za królową Anglii i zyskała poparcie Francji. W Szkocji matka Marii, Maria de Guise,
próbowała umocnić wpływy francuskie sprowadzając z Francji wojsko i budując fortyfikacje, które miały
posłużyć do inwazji na Anglię. Grupa szkockich parów sprzymierzonych z Elżbietą usunęła jednak Marię de
Guise i pod naciskiem Anglii Maria podpisała Traktat Edynburski, w którym zobowiązała się do wycofania
wojsk francuskich. Po tym wydarzeniu wpływy francuskie w Szkocji bardzo osłabły. Po śmierci męża Maria
Stuart wróciła do Szkocji. W międzyczasie we Francji wybuchł konflikt pomiędzy katolikami i hugenotami.
Elżbieta potajemnie udzielała pomocy protestantom. W 1564 podpisała z Francją traktat pokojowy zrzekając się
jednocześnie praw do jedynej posiadłości angielskiej na kontynencie, miasta portowego Calais. Miasto to
faktycznie zostało utracona przez Anglię już w czasie panowania Marii I, po klęsce angielskiej ekspedycji
w Hawrze. Nie zrzekła się jednak roszczeń do korony francuskiej, które wywodziły się jeszcze z czasów
panowania Edwarda III, a ustały dopiero w XVIII w. za czasów Jerzego III.
W 1556 Izba Gmin zagroziła, że wstrzyma finansowanie skarbu królewskiego, dopóki Elżbieta nie rozstrzygnie
sprawy swego następstwa. Ona jednak ciągle odmawiała. Elżbieta próbowała wyswatać Marię Stewart z
protestantem Robertem Dudleyem, co miało być warunkiem koniecznym do uznania jej praw do tronu po
Elżbiecie. Maria jednak odmówiła. Po licznych perypetiach jej szkoccy poddani zbuntowali się, uwięzili ją i
zmusili do abdykacji na rzecz syna. Po jakimś czasie uciekła z więzienia do Anglii i została pojmana przez
wojska Elżbiety. Powstał problem: odesłanie jej z powrotem do Szkocji nie służyłoby interesom Anglii,
wysłanie do Francji spowodowałoby, że Francuzi uzyskaliby nowe narzędzie przeciw Elżbiecie, zaś uwięzienie
w Anglii sprawiłoby, że Maria stałaby się inspiracją dla spiskowania przeciw Elżbiecie. Królowa wybrała to
ostatnie rozwiązanie, które według niej miało być najmniejszym złem.
Elżbieta miała teraz nowego wroga w swoim byłym szwagrze Filipie II, królu Hiszpanii. Kiedy Filip kazał
atakować angielskie statki kaperskie,Francis Drake i John Hawkins otrzymali zgodę Elżbiety na rabowanie
hiszpańskich statków. Filip był już jednak uwikłany w tłumienie powstania wNiderlandach i to uchroniło Anglię
przed wypowiedzeniem jej przez HiszpaniÄ™ wojny.
W 1580 Filip II przejął we władanie Portugalię zwiększając tym samym swą potęgę na morzu. Po zamordowaniu
Wilhelma I Orańskiego, Elżbieta stanęła otwarcie po stronie zbuntowanych prowincji niderlandzkich. To łącznie
z przyczynami ekonomicznymi i angielskim piractwem (doszło nawet do sojuszu Anglii z islamskim Marokiem
przeciwko Hiszpanii) doprowadziło do wybuchu wojny pomiędzy Hiszpanią i Anglią w 1585 roku. W 1586
hiszpański ambasador został wydalony za udział w spisku przeciw Elżbiecie.
Obawiając się konspiracji przeciw królowej parlament w 1584 r. wydał ustawę, zgodnie z którą każdy, kto był
zamieszany w spisek na życie suwerena miał być wyłączony od dziedziczenia tronu angielskiego. Póz
niejszy
spisek Babingtona został wykryty dzięki siatce szpiegowskiej, jaką uruchomił Francis Walsingham. Zamieszana
w spisek była Maria Stuart. Nie wiadomo, czy dowody nie zostały sfabrykowane, ale Elżbieta pozwoliła na jej
proces, a następnie podpisała wyrok skazujący ją na śmierć.
W swoim testamencie Maria przekazała swoje roszczenia do tronu Filipowi II, który w tym czasie przygotował
plan inwazji na Anglię. W lipcu 1588 hiszpańska "Wielka Armada", licząca 130 okrętów i 30 tys. ludzi
wyruszyła z Hiszpanii, aby spotkać się z księciem Parmy dowodzącym wojskami hiszpańskimi w Niderlandach.
Do spotkania jednak nie doszło, bo udaremniła je angielska flota pod dowództwem Charlesa Howarda i Francisa
Drake'a, którym sprzyjała zła pogoda, pomagając rozproszyć i zatopić większość sił hiszpańskich. Armada była
zmuszona wracać do Hiszpanii opływając Wyspy Brytyjskie od północy i tracąc przy okazji większość swoich
okrętów na wybrzeżach Szkocji i Irlandii.
Starcie jednak nie było decydujące i wojna toczyła się nadal, tyle że w Niderlandach. Anglia zaangażowała się
także w konflikt we Francji, gdzie wspierała protestanckiego pretendenta do tronu, Henryka Burbona
(póz
niejszego Henryka IV). W tym samym czasie hiszpańskie siły lądowały w Bretanii. Ostatecznie w 1604
zakończył ją traktat pokojowy podpisany już przez następcę Elżbiety Jakuba I.
W czasie wojny angielsko-hiszpańskiej miało miejsce następne powstanie w Irlandii (tzw. irlandzka wojna
dziewięcioletnia). Przedstawiciel królowej hrabia Tyrone, który stanął na czele powstańców, został uznany za
zdrajcę. Elżbieta, która chciała zaprowadzić porządek jak najmniejszym kosztem, zawierała z nim szereg
rozejmów. Hiszpania próbowała także w tym czasie dwukrotnie wysyłać posiłki dla Irlandczyków, które nie
dotarły jednak ze względu na złe warunki pogodowe. W czasie rozejmu z Anglikami Tyrone wyszkolił i dozbroił
swoje wojska. Po takich przygotowaniach zadał Anglikom druzgocącą klęskę pod Yellow Ford. W roku 1599
Robert Devereux (2 Earl of Essex) został wysłany do Irlandii, aby w końcu zdławić powstanie. Dostał
największą armię, jaką kiedykolwiek wysłano do Irlandii. Essex wkrótce jednak roztrwonił swoje siły. W 1601
roku Essex stanął na czele rewolty przeciw królowej, jednak nie zyskała ona szerokiego poparcia, a
dotychczasowy ulubieniec tłumów został stracony. Charles Blount został wysłany na miejsce Essexa do Irlandii.
Mountjoy próbował zwyciężyć Irlandczyków głodem. W 1601 r. Hiszpanie przysłali posiłki w liczbie 3,5 tys.
ludzi, usprawiedliwiając to tym, że Elżbieta także udzielała pomocy buntownikom w Niderlandach. Po
długotrwałym zimowym oblężeniu Mountjoy pokonał Hiszpanów i Irlandczyków w bitwie pod Kinsale. Tyrone
poddał się w kilka dni po śmierci Elżbiety w 1603 roku.
Wraz ze śmiercią Elżbiety I skończyła się epoka Tudorów. Podczas swojego 45-letniego panowania, królowa
pomogła stworzyć nową tożsamość narodową, zostawiła po sobie kraj silny, nowoczesny i liczący się w świecie.
Gdy wygłaszała swoją ostatnią mowę, zwaną Złotą, była żywym ucieleśnieniem narodu:  Choć Bóg wyniósł
mnie wysoko, za największy zaszczyt poczytuję sobie to, że jako królowa zyskałam Waszą miłość. Na tym
tronie zasiadali i zasiadać będą władcy potężni i silni. I mądrzejsi ode mnie. Ale żaden z nich nigdy nie kochał,
ani nie będzie kochać Was tak, jak ja .