PROJEKTY
Wykrywacz metali
o dużym zasięgu
Czyli coÅ› dla poszukiwaczy
zaginionych pamiÄ…tek
przeszłości
Wykrywacze impulsowe posiadajÄ… Schemat ideowy wykrywacza przed-
stawiono na rys. 1. Wykrywacz działa na
cały szereg zalet w porównaniu
zasadzie emisji impulsu elektromagnetycz-
z wykrywaczami pracujÄ…cymi na
nego w głąb gruntu. Obecność przedmio-
innej zasadzie. Można do nich
tu metalowego w pobliżu sondy, na skutek
przede wszystkim zaliczyć duży
zmiany indukcyjności cewki wykrywacza,
zasięg praktycznie taki sam
powoduje odkształcenie napięcia na cewce.
w powietrzu, jak i w ziemi,
Sygnał z cewki poddawany jest wzmocnie-
bardzo dobrą czułość oraz niu i po wycięciu z niego interesującego nas
fragmentu zostaje on ponownie wzmocnio-
zupełną niewrażliwość na
ny oraz scałkowany. Tak obrobiony steruje
zmiany mineralizacji gleby.
generatorem VCO, którego sygnał słyszymy
Wadą jest brak możliwości
w głośniku lub w słuchawkach.
rozróżniania metali ferro
Wykrywacz zbudowany jest z kilka pod-
i diamagnetycznych.
stawowych bloków. Opis zasady działania
Rekomendacje: znakomity zaczniemy od układu wytwarzania i sta-
bilizacji napięć zasilających. Zastosowano
projekt do wykonania na
w nim nietypowy sposób zasilania części
wakacje. Jest w stanie
analogowej: masę połączono z dodatnim bie-
zintegrować całą rodzinę wokół
gunem napięcia zasilania wykrywacza. Dla-
poszukiwania skarbów.
tego też uzyskanie dodatniego napięcia dla
części analogowej wiąże się z koniecznością
zastosowania przetwornicy podwyższającej
napięcie, którą w opisywanym układzie zre-
Dodatkowe
alizowano z zastosowaniem IC5 (NE555).
materiały na CD
Z przetwornicy nie jest pobierany zbyt
duży prąd, więc pracuje ona w konfiguracji
z pompÄ… Å‚adunku. W pierwszym cyklu po-
W ofercie AVT:
AVT 5196A  płytka drukowana
AVT 5196B  płytka drukowana + elementy
AVT 5196
PODSTAWOWE PARAMETRY
" PÅ‚ytka jednostronna o wymiarach 122×66 mm
" Zasilanie: akumulator żelowy 12 VDC/1,3 Ah, pobór prądu 100 mA, gniazdo zewnętrznego zasilacza 12 VDC
" Konstrukcja analogowo-cyfrowa, bez układów wymagających zaprogramowania
" Duży zasięg: praktycznie taki sam w powietrzu, jak w ziemi
" Duża czułość
PROJEKTY POKREWNE wymienione artykuły są w całości dostępne na CD
Tytuł artykułu Nr EP/EdW Kit
Mikroprocesorowy wykrywacz metali EP 7/2001 AVT-5025
Impulsowy wykrywacz metali EdW 8/2008 AVT-2874
Prosty wykrywacz metali EP 10/1996 AVT-1104
24 ELEKTRONIKA PRAKTYCZNA 7/2009
Wykrywacz metali o dużym zasięgu
przez diodę D4 ładowany jest kondensator kondensatora C18 do wartości napięcia pra- działa analogicznie do opisywanego wcześniej
C15 do wartości napięcia zasilania, a następ- wie równej podwojonemu napięciu zasilania z tą tylko różnicą, że jego napięcie wejściowe
nie (w drugim cyklu) energia w nim zgroma- wykrywacza.  Prawie , ponieważ jest ono po- jest równe wartości napięcia na kondensatorze
dzona, poprzez diodę D2, przekazywana jest mniejszone o spadki napięć na diodach D2, D4. C18. Cała przetwornica powiela wartość napię-
do kondensatora C18. Powoduje to ładowanie Układ z diodami D3, D5 i kondensatorem C19 cia zasilania wykrywacza blisko trzykrotnie.
Rys. 1. Schemat ideowy wykrywacza
ELEKTRONIKA PRAKTYCZNA 7/2009 25
PROJEKTY
wane za pomocą potencjometrów zgrubnego
i dokładnego strojenia wykrywacza. W wyni-
ku sumowania tych dwóch napięć, na wyj-
ściu wzmacniacza IC3 otrzymujemy sygnał
piłokształtny o regulowanej składowej stałej,
której wartość dodatkowo informuje o obec-
ności przedmiotów metalowych w zasięgu
cewki L1. Sygnał z wyjścia wzmacniacza
całkującego IC3 podawany jest dalej za po-
średnictwem tranzystora T3 na generator
sterowany napięciem (VCO), zrealizowany
na bazie IC6. Ujemne impulsy z wyjścia 3
układu IC6 przez wtórnik napięciowy z tran-
zystorem T4 zasilają głośnik SP1. Dodatkowo
jest możliwość regulacji głośności za pomocą
potencjometru P3 umożliwiający regulację
Rys. 2. Schemat montażowy płytki wykrywacza wartości napięcia wejściowego wtórnika.
Wzmacniacze operacyjne zasilane są na- na bramkach IC2A i IC2B, generuje impuls Montaż i uruchomienie
pięciem symetrycznym o wartości ą5 V. Za o długości 60 ms i wyzwala drugi, zbudowa- wykrywacza
jego stabilizację względem masy analogowej ny na bramkach IC2D i IC2E, a generujący Schemat montażowy przedstawiono na
odpowiadają stabilizatory IC7 i IC8. impuls o długości 85 ms. Budowa obu gene- rys. 2. Uruchomienie wykrywacza zaczy-
Kondensatory C4, C14, C24, C16, C19, ratorów monostabilnych, pomijając wartości namy od sprawdzenia poprawności działa-
C20, C25 filtrują napięcia zasilające. Prze- elementów R i C, jest identyczna, więc niżej nia części zasilającej. W tym celu w płytkę
bieg prostokątny zasilający cewkę generowa- opisano zasadę działania tylko pierwszego. wlutowujemy tylko układy IC5, IC7, IC8,
ny jest przez drugi układ NE555 (IC4). Czę- W chwili początkowej kondensator C5 kondensatory C4, C14, C24, C18, C19, C20,
stotliwość sygnału ustalają elementy C2, R1, jest rozładowany. Opadające zbocze napięcia C25, C16, C21, C22 oraz rezystory R31 i R30.
PR2. Powinna ona być równa około 100 Hz, na kolektorze tranzystora T2 powoduje na- Następnie włączamy zasilanie wykrywa-
a ujemny impuls na wyjściu IC4 powinien tychmiastową zmianę stanu wyjścia bramki cza i sprawdzamy obecność napięć ą5 V
mieć długość około 150 ms. IC2A z logicznego  0 na  1 . Dotychczas na nóżkach 7 i 4 układów IC1 i IC3. Pomiar
Sygnał z wyjścia IC4 przez rezystor R4 rozładowany kondensator C5 zaczyna łado- wykonujemy względem plusa zasilania wy-
steruje tranzystorem T2, który to odwraca wać się poprzez rezystor R11. Prąd ładowa- krywacza.
go w fazie. Następnie, przez rezystor R6 ste- nia kondensatora C5 wymusza na wejściach Po stwierdzeniu poprawnych wartości
ruje tranzystorem T1 zasilającym cewkę L1 bramki IC2B stan wysoki, co powoduje zmia- napięć montujemy elementy generatora sy-
sondy. Rezystor R8 ma za zadanie ogranicze- nę stanu jej wyjścia na niski, a co za tym idzie gnału cewki (IC4, T1, T2, C1, C2, R1, R4, R5,
nie napięcia samoindukcji cewki L1. Sygnał podtrzymanie stanu niskiego na wejściach R6, R7, R8 oraz potencjometr montażowy
z sondy, przez rezystor R9 i kondensator C9, bramki IC2A do momentu naładowania kon- PR2). Podłączamy sondę do punktów ozna-
trafia na wejście odwracające wzmacniacza densatora C5. Opadające zbocze na wyjściu czonych na płytce drukowanej jako  COIL1,
operacyjnego IC1. Dioda Zenera D1 zabez- pierwszego przerzutnika powoduje wyzwo- COIL2 i włączamy zasilanie  powinniśmy
piecza to wejscie przed przepięciami. lenie drugiego przerzutnika. Dodatni impuls słyszeć ciche brzęczenie sondy. Jeżeli dyspo-
Aby umożliwić próbkowanie wzmoc- z wyjścia drugiego przerzutnika ma za zada- nujemy miernikiem częstotliwości lub oscy-
nionego sygnału z cewki w momencie, gdy nie otwarcie tranzystora T5 i przekazanie za loskopem, to ustawiamy na nóżce 3 układu
przechodzi on przez zero, zastosowano pośrednictwem R17 i C10 użytecznej części IC4 częstotliwość 100...110 Hz. Po tych czyn-
dwa generatory monostabilne zbudowane sygnału na wejście odwracające wzmacnia- nościach montujemy na płytce drukowanej
na bramkach NAND zawartych w układzie cza całkującego IC3. pozostałe elementy.
IC2 (CD4011). Oba generatory połączone są Na wejście nieodwracające tego wzmac- Do punktów oznaczonych na płytce jako
kaskadowo. Pierwszy z nich, zbudowany niacza podawane jest napięcie stałe regulo- P3.1, P3.2, P3.3 za pomocą kawałka trójżyło-
wej tasiemki podłączamy potencjometr regu-
lacji głośności, natomiast do punktów P1.1,
P1.2, P1.3 potencjometry strojenia. Następną
czynnością będzie maksymalne skręcenie su-
waka potencjometru głośności w stronę wyj-
ścia układu IC6. Sondę wykrywacza umiesz-
czamy tak, aby była odsunięta od wszelkich
przedmiotów metalowych na odległość co
najmniej 1 m. Ustawiamy potencjometry
strojenia zgrubnego i dokładnego na panelu
wykrywacza w pozycję środkową i pokręca-
jąc delikatnie potencjometrem montażowym
PR1. Ustawiamy częstotliwość stuków gło-
śnika na około 0,5...2 Hz.
Po tych czynnościach sprawdzamy reak-
cję wykrywacza na zbliżanie przedmiotów
metalowych do cewki. Prawidłowo wykona-
Rys. 3. Szkic obudowy wykrywacza ny wykrywacz wyraz
nie sygnalizuje obec-
26 ELEKTRONIKA PRAKTYCZNA 7/2009
Wykrywacz metali o dużym zasięgu
WYKAZ ELEMENTÓW
Rezystory
P1, P3: 10 kV
P2: 2,2 kV
PR1: 220 kV
PR2: 100 kV
R1, R15, R20, R25: 1 kV
R4: 1,2 kV
Rys. 4. Wkładka uchwytu drążka
R5, R17: 330 V
R6, R14: 100 V
R7: 150 V
R8, R23: 180 V
R9, R18: 220 V/0,5 W
R10, R11: 33 kV
R12, R13: 47 kV
R16: 820 kV
R19: 1 MV
R21: 5,6 kV
R22: 2,4 kV
R27, R29: 10 kV
R3: 18 kV
R26: 3,3 kV
R32: 36 kV
Kondensatory
C1, C4, C10, C13, C22, C25: 100 nF
C2, C11, C12: 220 nF
C3...C6, C23: 1 nF
C7: 10 pF
C8: 3,3 pF
C9: 10 mF/16 V
C14: 1000 mF/16 V
C15...C17, C20: 22 mF/16 V
C18, C19, C26: 100 mF/25 V
C21: 10 nF
C24: 1000 mF/16 V
Półprzewodniki
D1: dioda Zenera 3,3 V
D2...D5: 1N4004
Rys. 5. Górna pokrywa sondy IC1: LF357
IC2: 4011
IC3: mA741
ność puszki po paście do butów z odległości Ostateczne testy wykrywacza powinno
IC4...IC6: NE555
około 0,4...0,5 m. się przeprowadzać w terenie niezabudowa-
IC7: 78L05
Do zasilania wykrywacza najlepiej użyć nym. Z uwagi na dużą czułość jest on po-
IC8: 79L05
akumulatora żelowego o napięciu 12 V. datny na zakłócenia i na obszarze gdzie wy-
T1: BD911
Z uwagi na spory pobór prądu wykrywacza stępują silne pola elektromagnetyczne traci
T2, T3: BC327
T4: BD140
(około 100 mA) należy zastosować akumula- na stabilności. W celu poprawy stabilności
T5: BF245
tor o pojemności co najmniej 1 VAh. wykrywacza można próbować użyć elemen-
Inne
ty o lepszej niż standardowa tole-
L1: cewka wg. opisu
rancji. Uwaga ta dotyczy przede
SP1: głośnik 8 V/0,5 W
wszystkim rezystorów w torze
analogowym. Wzmacniacz LF357,
oraz mA741 mogą zostać zastąpio- łożenie go na dwie części, a także  w razie
ne innymi, pojedynczymi wzmac- potrzeby  szybkie zdemontowanie sondy.
niaczami operacyjnymi o lepszych Rozłożony wykrywacz bez problemu zmie-
parametrach. Eksperymenty w tym ści się do bagażnika samochodu, plecaka lub
zakresie pozostawiam inwencji torby.
Czytelników.
Konstrukcja mechaniczna
wykrywacza
Cały stelaż wykrywacza zbudo-
wano przy użyciu podstawowych
narzędzi, takich jak: wiertarka,
pilnik, piłka do metalu. Dlatego też
nie powinno być problemu z wyko-
naniem wykrywacza w warunkach
domowych. Jako podstawowego
budulca zastosowano plastikowe
rurki wodociągowe o średnicy 1/2 .
Rys. 6. Kształtka uchwytu sondy Konstrukcja stelaża umożliwia roz-
ELEKTRONIKA PRAKTYCZNA 7/2009 27
Na CD karty katalogowe i noty aplikacyjne elementów
oznaczonych na Wykazie Elementów kolorem czerwonym
PROJEKTY
służył do moco- ciężkości pomiędzy rękojeścią a sondą. Spo-
wania rurki, na woduje to przyciskanie podłokietnika do ręki
której umieszczo- i poprawi komfort obsługi.
na będzie sonda Trzeci otwór trójnika służy do zamoco-
(rys. 3-12). Na wania rękojeści (rys. 3-5), którą wykonuje-
rurce podłokiet- my z odcinka rurki o długości około 15 cm.
nika mocujemy Rurkę wklejamy w trójnik, a następnie nasu-
obudowę, w któ- wamy na nią wspomniana wcześniej osłonę
rej zamknięty bę- z gąbki.
dzie akumulator. W celu ułatwienia sobie założenia ręko-
W prototypie za- jeści z gąbki na rurkę, można ją delikatnie
stosowano typo- zwilżyć wodą. Kolejnym etapem budowy
wą, plastikową wykrywacza jest osadzenie na końcu ręko-
obudowę uni- jeści obudowy (rys. 3-4), zawierającej płytkę
wersalnÄ… o ozna- drukowanÄ… wykrywacza oraz potencjometry
czeniu Z-VB strojenia i głośności (rys. 3-11). Takie usytu-
(rys. 3-6). owanie obudowy umożliwia łatwy dostęp do
Do zasila- potencjometrów, a także tworzy podparcie
nia wykrywacza dla dłoni, dzięki czemu nie musimy mocno
Rys. 7. Montaż wkładki uchwytu w pokrywie sondy (przekrój najlepiej zasto- zaciskać dłoni na rękojeści. Obudowa elek-
poprzeczny sondy) sować mały aku- troniki wykrywacza to również obudowa
mulator żelowy uniwersalna o oznaczeniu Z50 dostępna
Szczegółowy opis wykonania mechaniki 12 V/1,3 Ah. Akumulator należy trwale za- w wielu sklepach elektronicznych. W celu
wykrywacza zacznijmy od części rękojeści montować w obudowie. Można go na przy- jej umocowania, w dolnej połówce obudowy
i podłokietnika. Sam podłokietnik (rys. 3-3) kład przykleić do obudowy za pomocą kleju na samym środku wykonujemy otwór o śred-
można wykonać z odcinka o długości na gorąco. nicy pasującej do średnicy zewnętrznej rurki
7...10 cm rury kanalizacyjnej PCV o średnicy W jednej z bocznych ścianek obudo- rękojeści.
10 cm lub większej, w zależności od potrzeb. wy mocujemy gniazdo sondy. Proponuję Potrzebować będziemy również elemen-
Rurę należy rozciąć wzdłuż osi tworzącej. zastosować 3-pinowe gniazdo mikrofono- tu, do którego przykleimy rurkę wewnątrz
Jedną z powstałych po przecięciu części we CANON. W drugiej ściance montujemy obudowy. Elementem takim może być kwa-
przykręcamy kilkoma blachowkrętami do gniazda ładowania, słuchawkowe i włącznik drat wycięty z tekstolitu o grubości 7...10 mm
stelaża. Dodatkowo można podłokietnik wy- zasilania wykrywacza (rys. 3-9). Całą obudo- o boku 40 mm, w środku którego wiercimy
kleić od wewnętrznej strony cienką, twardą wę mocujemy do stelaża za pomocą dwóch otwór odpowiadający średnicy zewnętrznej
gąbką, która zamaskuje wkręty oraz poprawi uchwytów. W przypadku prototypu są to rurki. W czterech narożnikach wykonujemy
komfort pracy z wykrywaczem. drewniane sześciany (rys. 3-7) o krawędzi otwory średnicy 3 mm umożliwiające pew-
Długość odcinka rurki, do której przykrę- 40 mm, z wywierconym przez środek otwo- ne przykręcenie tekstolitowego elementu do
cony jest podłokietnik, powinna być równa rem o średnicy 21 mm. Przez ten otwór prze- wewnętrznej płaszczyzny obudowy.
około 30 cm (rys. 3-1). Od strony podłokietni- chodzi rurka stelaża. Zamiast drewnianych Kolejnym krokiem jest sklejenie teksto-
ka rurkę zaślepiamy zatyczką gumową, którą uchwytów można zastosować uchwyty słu- litowej podkładki i rurki przez nią przecho-
można kupić  podobnie jak gąbkę na ręko- żące do mocowania rurek wodociągowych dzącej. Żeby całość była wykonana solidnie
jeść  w sklepie z akcesoriami rowerowymi lub kabli do ściany. i nie rozpadła się w podczas pracy, do kleje-
(rys. 1-8). Z drugiej strony rurkę z zamonto- Miejsce usytuowania akumulatora nia proponuję użyć kleju dwuskładnikowe-
wanym podłokietnikiem wklejamy w jeden w dolnej obudowie, jak również miejsce jej go o nazwie DISTAL. Przed sklejeniem po-
ze współosiowych końców trójnika (rys. 3-2) umieszczenia na rurce podłokietnika trzeba wierzchnie klejone należy dokładnie odtłu-
dedykowanego do użytej rurki. Drugi otwór ustalić doświadczalnie, tak aby wykrywacz ścić i zmatowić gruboziarnistym papierem
trójnika pozostawiamy wolny  będzie on w normalnej pozycji pracy miał swój środek ściernym. Dodatkowo można ponawiercać
w rurce w miejscu klejenia kilkanaście otwo-
rów o małej średnicy. Klej po wpłynięciu
w nie jeszcze bardziej usztywni całe połą-
czenie.
PÅ‚ytkÄ™ drukowanÄ… wykrywacza montu-
jemy do górnej części obudowy za pomocą
trzech śrubek średnicy 3 mm, których łby
przyklejamy. Tak przyklejone śrubki są nie-
widoczne z zewnÄ…trz i zapewniajÄ… pewny
uchwyt płytki drukowanej.
W przednim panelu obudowy wykonuje-
my trzy symetrycznie rozmieszczone otwory
na potencjometry strojenia zgrubnego, do-
kładnego i regulacji głośności. Płytę czołową
z opisami regulatorów robimy w programie
graficznym takim (na przykład CorelDRAW).
Po wydrukowaniu, zalaminowaniu i wyciÄ™-
ciu otworów na potencjometry przyklejamy
Rys. 8. Schemat montazowy wykrywacza jÄ… na panel przedni obudowy.
28 ELEKTRONIKA PRAKTYCZNA 7/2009
Wykrywacz metali o dużym zasięgu
Wykonanie sondy i uchwytu sondy Po nawinięciu całych 16 m drutu cewkę owi- Zanim skleimy sondę na stałe i zaszpa-
Budowę sondy rozpoczniemy od wy- jamy mocnym sznurkiem, tak aby jej przekrój chlujemy powstałe po bokach nierówności,
konania regulowanego połączenia sondy był kołowy. Następnym krokiem jest nasą- musimy przymocować uchwyt do górnej po-
z drążkiem. Do odpowiedniego zakończenia czenie cewki lakierem. Na czas schnięcia la- krywy oraz wyprowadzić przewód połącze-
drążka sondy będziemy potrzebować specjal- kieru cewkę umieszczamy pomiędzy dwoma niowy. Montaż uchwytu sondy sprowadza
nie przygotowanego elementu wyciętego ze płaszczyznami (górną z nich obciążamy). się do osadzenia kształtek uchwytu sondy
sklejki, który następnie na gorąco wciśniemy Do wykonania obudowy sondy najlepiej w uprzednio wyciętych w górnej pokrywie
w koniec drążka, uzyskując tym samym jed- użyć cienkiego laminatu szklano-epoksy- podłużnych otworach (rys. 7). Następnie blo-
ną z części przegubu. Wkładkę wykonamy ze dowego (oczywiście pozbawionego mie- kujemy obydwie kształtki przed wysunięciem
sklejki o grubości 12 mm według rys. 4. dzi), z którego wycinamy dwa pierścienie za pomocą dwóch pasków laminatu (wkładki
Gotową wkładkę należy wcisnąć w rur- o średnicy zewnętrznej większej od średni- blokujące) i całe połączenie zalewamy kle-
kę drążka wykrywacza. W tym celu musimy cy nawiniętej cewki o około 3 cm. Średni- jem. Na czas wiązania kleju proponuje do
nieco zmiękczyć koniec rurki drążka na dłu- ca wewnętrzna powinna być o około 3 cm uchwytu sondy zamontować drążek i ustawić
gości około 6...7 cm wkładając go na chwilę mniejsza od średnicy cewki. Górną pokrywę go tak, aby był prostopadły do płaszczyzny
do wrzącej wody. Jeśli jej temperatura okaże obudowy przedstawiono na rys. 5. Dolna jest sondy. Przewód doprowadzający sygnał do
się za mała, to rurkę trzeba zanurzyć w go- identyczna z tym, że nie ma podłużnych, cewki powinien być odporny na uszkodze-
rącym oleju. Gdy plastyk stanie się miękki prostokątnych otworów przeznaczonych do nia mechaniczne. Przekrój pojedynczej żyły
 wciskamy w rurkę wcześniej wykonaną zamocowania uchwytów sondy (rys. 6). powinien być równy około 0,8 mm2. Bardzo
wkładkę. Po wystudzeniu całości, pilnikiem Do jednego z pierścieni (dolnego) przy- dobrze w tej roli sprawdza się kabel mikrofo-
obrabiamy zakończenie drążka na półokrągło klejamy cewkę, a przestrzenie pomiędzy nowy w izolacji silikonowej. Przewód taki po-
i wiercimy otwór o średnicy 10 mm, przez cewką i krawędzią pierścienia wypełniamy siada przeważnie wzmocnienie mechaniczne
który przechodzić będzie plastikowa śruba cienkim twardym styropianem. W górnej po- w postaci dodatkowej linki. W miejscu przej-
skręcająca połączenie drążek-sonda. Śrubę krywie sondy wycinamy dwa podłużne otwo- ścia przewodu przez górną płaszczyznę sondy
do skręcenia połączenia można kupić w skle- ry, w których umieszczone zostaną uchwyty należy zastosować gumową odgiętkę.
pach z armaturą łazienkową. Jest stosowana sondy. Otwory powinny mieć rozstaw taki, Na koniec wypada nasz wykrywacz po-
do przykręcania deski do muszli klozetowej. jak szerokość wykonanej wcześniej końców- malować. Do tego celu polecam zwykłą far-
Budowę sondy rozpoczynamy od na- ki drążka. Ich szerokość uzależniona jest bę olejną. Oczywiście przed malowaniem
winięcia cewki wykrywacza. Potrzebować oczywiście od grubości użytego na uchwyt wszystkie powierzchnie należy odtłuścić
będziemy około 16 m emaliowanego drutu sondy materiału (polecam laminat grubości rozpuszczalnikiem i zmatowić drobnym pa-
miedzianego o średnicy 0,5...0,6 mm. Drut 3...4 mm), natomiast długość powinna być pierem ściernym.
nawijamy na okręgu o średnicy 30...40 cm. równa 30...40 mm. A
ukasz Bajda
REKLAMA
ELEKTRONIKA PRAKTYCZNA 7/2009 29