III. W regionie Pacyfiku

Kraje dobrobytu: Australia i Nowa Zelandia

Pośród lądów odkrytych i zasiedlonych na "morzach południowych" najznaczniejsze sukcesy
ekonomiczne stały się udziałem Australii i Nowej Zelandii. Położone na antypodach, omijane przez
burze dziejowe i pozostające na uboczu wielkich wydarzeń
kraje te mogły spokojnie budować swój
stabilnie rozwijający się dobrobyt. Usytuowanie geograficzne dawało im zawsze możliwość
politycznych wyborów, a zatem to, o czym kraje Europy nie mogły nawet marzyć. Nie znaczy to
oczywiście, iż pozostawanie na uboczu wydarzeń równało się wyłączeniu z uczestnictwa w
konfliktach. Na to bowiem w XX-wiecznych realiach politycznych nie było najmniejszych szans.
Największym, choć zarazem najmniej zaludnionym obszarem była i jest Australia. Jeszcze dziś
gęstość zaludnienia wynosi tam 2 osoby na 1 km2, przy łącznej liczbie ok. 19 milionów obywateli. W
roku 1945 liczba ludności Australii wynosiła tylko 7,43 mln.
Czas II wojny światowej stał się dla Australijczyków okresem przewartościowań. Ich kraj
ZwiÄ…zek
Australijski
od roku 1901 posiadał status dominium w ramach brytyjskiego Commonwealthu i
stanowił federację sześciu "państw" ("stanów")
byłych kolonii Wielkiej Brytanii. W roku 1931 statut
westminsterski zlikwidował resztki zależności, przynosząc faktyczną suwerenność. Pomimo to aż po
lata II wojny światowej poczucie więzi z metropolią, imperium i interesami Brytyjczyków było dla
Australijczyków oczywistością.
Światowy konflikt wpłynął na wiele przewartościowań. Dla obrony imperium siły australijskie
zaangażowano w Europie, Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie. Gdy zagrożenie wojną na
Dalekim Wschodzie stało się realne, Brytyjczycy wzmogli nacisk na Canberrę, aby pozyskać dalsze
kontyngenty dla obrony Pół-wyspu Malajskiego i Singapuru. Tymczasem Australia stanęła przed
perspektywą obrony własnego terytorium. W obliczu klęsk brytyjskich na Dalekim Wschodzie stało się
jasne, że protekcja Albionu należy do przeszłości. Już w końcu grudnia 1941 r. rząd premiera Johna
Curtina zadeklarował zorientowanie Australii na USA wraz z gotowością przekazania pod dowództwo
amerykańskie swoich sił obronnych. W kwietniu 1942 r. wojska australijskie podporządkowane zostały
amerykańskiemu dowództwu południowo-zachodniego Pacyfiku, z siedzibą w Melbourne. Ze względu
na jej niewielki potencjał, Australii nie traktowano jednakże jako szczególnego sprzymierzeńca i nie
dopuszczono do konsultacji wyższego szczebla. USA postrzegały kontynent australijski głównie jako
bazę wojenną, z niewielką wolą utrwalenia więzi politycznych.
Australia wyraźnie aspirowała w stronę pozycji państwa "średniej wielkości" i wielce frustrowało ją
odsuwanie od "wielkiej polityki". Przejawem takiej postawy było m. in. zawarcie w styczniu 1944 r. tzw.
paktu canberrskiego z Nową Zelandią. Z jego sformułowań przebijała dążność do "wzięcia
odpowiedzialności za region", a nawet przejęcia pod kontrolę byłych mandatów japońskich. Nie
budziło to entuzjazmu Stanów Zjednoczonych, oczekujących tych samych korzyści terytorialnych.
Niezależnie od wszelkich manewrów na płaszczyźnie polityki, w tym czynnego zaangażowania w
proces tworzenia ONZ, rezultaty były mizerne. Australia pozostawała bowiem krajem słabym, o
niewielkim potencjale przemysłowym i obronnym, i nie odgrywała większej roli w świecie podzielonym
pomiędzy mocarstwa. Jej samodzielność gwarantować mogły jedynie odpowiednio skonstruowane
układy i sojusze.
Doniosłą rolę w rozwoju powojennej Australii odegrało uruchomienie przez laburzystowski rząd
Josepha Chifleya programów imigracyjnych. Dotychczas przybyszami byli niemal wyłącznie
Brytyjczycy. Kulturową jednolitość "piątego kontynentu" zmienili imigranci, licznie napływający po
wojnie z niemal całej Europy. Była ona zresztą pełna potencjalnych emigrantów, zarówno politycznych
z krajów środkowo- i wschodnioeuropejskich, jak i emigrujących "za chlebem" Włochów, Greków,
Holendrów, Niemców. W sumie w latach 1946
1960 do Australii przybyło ponad milion osób, do
1970 r. zaÅ›
niemal drugie tyle (w łącznej liczbie ok. 71 tys. Polaków). Przybywali oni w ramach tzw.
programów wspieranych (assisted imigration) przez rząd. Do Australii bowiem niemal nigdy nie
emigrowało się "na własną rękę", natomiast niemal wyłącznie w ramach z góry ustalonego programu,
według obowiązujących zasad.
Sprowadzenie emigrantów z Europy kontynentalnej, choć stanowili oni jedynie połowę ogółu (ok.
1 mln, reszta nadal ze Zjednoczonego Królestwa), wywołało w Australii wiele kontrowersji. Laburzyści
zresztą, którzy ową falę imigracyjną wywołali, mieli niemały problem z własnym elektoratem.
Tradycyjnie bowiem uważano, iż imigranci zaniżają wartość siły roboczej, a także obciążają ciężko
wypracowany budżet zdobyczy socjalnych. Daleko większe kontrowersje wzbudziło w Australii
zezwolenie na imigrację uchodźców z Indochin, co uczynił w roku 1973 laburzystowski rząd
Gougha Whitlama. Do tego czasu "białego oblicza" Australii broniły przepisy imigracyjne
umożliwiające m. in. przeprowadzanie wydumanych testów językowych, obliczonych na eliminację
"kolorowych". Po roku 1973, wraz z napływem Azjatów, systematycznie zmieniał się obraz "piątego
kontynentu" jako "bastionu białego człowieka" i dziś w wielu dzielnicach łatwiej spotkać przybysza z
Azji aniżeli z Europy. Wielorasowość i różnorodność kulturowa Australii jest dziś sprawą uznaną i dla
niemal wszystkich oczywistÄ….
Podobnie jak na terenie byłej metropolii, układ polityczny Australii zdominowały dwa ugrupowania:
laburzyści z Australijskiej Partii Pracy (ALP) i liberałowie (Liberal Party, często w koalicji ze zbliżoną
programowo Country Party). Rządzącym od 1941 r. laburzystom udało się utrzymać władzę przez
osiem lat. Umożliwiał im to rozwój gospodarczy i stałe poszerzanie strefy bezpieczeństwa socjalnego.
Stopniowo jednak ich dążność do ustanowienia kontroli państwa nad niektórymi sektorami gospodarki,
w tym zamiar nacjonalizacji prywatnych banków, zjednała ALP licznych wrogów. Klęskę wyborczą
przypieczętowała "zimna wojna", gdyż w powierzchownych opiniach laburzyści niewiele różnili się od
... komunistów. Tylko bowiem gospodarka kontrolowana i sterowana mogła zapewnić stałe
rozszerzanie budowanego przez ALP "paÅ„stwa opiekuÅ„czego". W czasie “zimnej wojny" jednakże
nawet pomówienia o "komunizowanie" czy też kontakty z komunistami (KP Australii była partią o
marginalnych wpływach) miały swoje konsekwencje. Poza tym ALP coraz mniej radziła sobie z
własnym elektoratem i nie była w stanie sprostać lawinowo rosnącym żądaniom socjalnym
związkowców. Wybory w 1949 r. przyniosły sukces liberałom i Country Party. Ich koalicja sprawować
miała władzę aż do 1972 r.
Wieloletnim rządom liberałów sprzyjała koniunktura gospodarcza. W związku z "zimną wojną" do
Australii napłynął amerykański kapitał, który spowodował ożywiony rozwój przemysłu. Taniej siły
roboczej dostarczyły realizowane programy imigracyjne. Silny związek pomiędzy sympatiami
wyborców a koniunkturą gospodarczą widać było wyraźnie w okresach zafalowań, gdy koalicja
liberalna znalazła się o krok od klęski. Dużą rolę odgrywała też osobowość premiera Roberta
Menziesa, zdolnego polityka, umiejętnie dyscyplinującego niezbyt zgodnych sprzymierzeńców. Przez
długi czas ALP wykazywała zresztą wewnętrzną niezdolność do przeciwstawienia się rządzącym.
Partia przeżywała kryzys, a jej ogniwa cechowała wyraźna niezgodność. Coraz wyraźniejszy stawał
się też konflikt pomiędzy orientacją "prawicową" i "lewicową" wewnątrz Partii Pracy. Stopniowo
eliminując orientację lewicową laburzyści zrezygnowali z części swojego tradycyjnego programu. W
roku 1961 zadeklarowali oficjalne odejście od zamierzeń nacjonalizacyjnych, bardzo krytykowanych
tak w partii, jak i w społeczeństwie. Zarzucenie doktryny socjalistycznej spowodowało też nastawienie
się partii na pragmatyzm i uzależnienie od konkretnych sytuacji, mogących sprzyjać przyszłemu
powrotowi do władzy.
Z upływem lat głównym źródłem inwestowania w Australii stał się kapitał amerykański. Z jego też
udziałem i amerykańskiej technologii dokonywał się podobny jak w Europie Zachodniej proces
przebudowy australijskiej gospodarki. Osiągniętym rezultatom sprzyjało posiadanie siły roboczej, którą
stanowili imigranci. Zarabiali oni znacznie mniej od "zasiedziałych" (w końcu wszyscy w Australii byli
przybyszami lub ich potomkami), których wzrost płac w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych był
znaczÄ…cy.
Dzięki nagromadzonemu kapitałowi wiele australijskich koncernów uzyskało zdolność
samofinansowania. Rozwinęła się giełda, poprzez którą z przemysłem łączyły się banki, poprzednio
silnie związane z przedsiębiorstwami hodowlanymi. Zmieniło się oblicze australijskiej gospodarki.
Gospodarstwa farmerskie uzyskały niezbędną nowoczesność. Powstały nowe miejsca pracy, które
wchłonęły licznych dotąd pracujących "dla siebie". Możliwość pracy uzyskało również wiele tradycyjnie
niepracujących w tym kraju kobiet. Boom przeżywał przemysł wydobywczy i przetwórczy rud metali, a
także budownictwo. Wskutek zagranicznych inwestycji ok. 1/3 wielkich przedsięwzięć znalazła się w
rękach zagranicznych monopoli. Kapitał amerykański stopniowo zrównoważył kapitał brytyjski, a
później go wyprzedził.
Na płaszczyźnie polityki zagranicznej Australia kontynuowała swoje związki z Wielką Brytanią w
ramach Commonwealthu. W 1949 r. deklaracja londyńska potwierdziła aktualność Wspólnoty, przy
czym Korona określona została jako "symbol swobodnego stowarzyszenia niepodległych członków". Z
tych też przyczyn oficjalną głową państwa Związku Australijskiego pozostała królowa brytyjska, w
zastępstwie której nader formalną zwierzchność (bo raczej nie władzę) sprawował i sprawuje
gubernator. Faktycznie rządzi oczywiście rząd federalny, przy czym niektóre dziedziny (m. in.
edukację, lecznictwo, dobroczynność, bezpieczeństwo publiczne) pozostawiono w kompetencji
rządów stanowych. Aż do połowy lat sześćdziesiątych Australia wyraźnie prezentowała politykę
"podwójnej lojalności", tj. uznawania wiodącej roli Stanów Zjednoczonych w świecie, przy zachowaniu
związków z Wielką Brytanią w ramach Commonwealthu. Niezależnie bowiem od realiów powojennego
świata, sympatie probrytyjskie pozostały w społeczności australijskiej silne.
Już na początku "zimnej wojny" Canberra wyrażała zainteresowanie utworzeniem systemu
regionalnego bezpieczeństwa z udziałem Stanów Zjednoczonych. Już wówczas zresztą posiadano
pewien dorobek sprzyjający późniejszym relacjom z krajami Azji Południowo-Wschodniej. Udzielono
m. in. poparcia dla rodzącej się niepodległości Indonezji, co sprzyjało przyjaznemu postrzeganiu
Australii wśród krajów Trzeciego Świata. We wrześniu 1951 r. gwarancją amerykańskiej protekcji stał
się pakt ANZUS (wraz z Nową Zelandią), w którym nie znalazło się miejsce dla Brytyjczyków. Osłabiło
to dotychczasowe stosunki z Londynem. W związku z wojną koreańską, w której Australijczycy wzięli
czynny udział, wyraźnie ożyła fobia antychińska, wygaszona dopiero po nawiązaniu stosunków w
grudniu 1972 r. Tradycyjną niechęć do Japończyków trzeba było wytłumić w związku z nowymi
realiami oraz podyktowanym przez Amerykanów układem pokojowym. Wśród krajów Trzeciego Świata
Canberra wyraźnie preferowała kraje antykomunistyczne. Wyrazem tego stał się jej udział w
utworzeniu (obok USA) paktu wojskowego SEATO w 1954 r. W jego ramach Australijczycy wzięli
udział w konflikcie wietnamskim.
Wraz z wygaśnięciem konfliktu indochińskiego, a także procesem odprężenia Australia rozwinęła
swoje kontakty z ZSRR, Chinami i krajami bloku wschodniego. W zamknięciu okresu silnej orientacji
proamerykańskiej wielką rolę odegrało również dojście do władzy laburzystów, w następstwie
wyborów z 1972 r. Uznanie zdobyły sobie wówczas australijskie inicjatywy zmierzające do utworzenia
na południowym Pacyfiku strefy bezatomowej. W kwestii broni jądrowej Australia stała na gruncie jej
nierozprzestrzeniania, ściśle kontrolując swój eksport rudy uranowej.
Canberra wycofywała się stopniowo również ze swoich terytoriów zależnych
powierniczych. W roku
1968 niepodległość uzyskało Nauru
wyspiarskie terytorium, nad którym Australia wraz z Nową
Zelandią i Wielką Brytanią sprawowała oenzetowskie powiernictwo (wcześniej mandat Ligi Narodów).
W 1973 r. przyznano samorządność Papui
Nowej Gwinei. Południowo-wschodnia Nowa Gwinea
była protektoratem kolonii australijskich i Wielkiej Brytanii od 1884 r.
W 1906 r. obszar ten przejął w swoje władanie Związek Australijski (jako Papua). Po I wojnie
światowej, jako terytorium mandatowe, Australijczycy przejęli również północno-wschodnią część
wyspy
byłą kolonię niemiecką (1921). W latach 1945
1946 Nowa Gwinea i Papua połączone zostały
w jeden obszar administracyjny jako Terytorium Papua
Nowa Gwinea z siedzibą władz w Port
Moresby. Zwłaszcza północno-wschodnia część wyspy, tj. mandat Nowa Gwinea, przyniosły
Australijczykom wielkie bogactwa. Już w okresie międzywojennym odkryto tam znaczne ilości złota,
którego pozyskiwaniem zajmowały się australijskie kompanie. W 1975 r. Papua Nowa
Gwinea
uzyskała niepodległość.
Chociaż nauka australijska znalazła warunki rozwoju dopiero po II wojnie światowej, jej osiągnięcia są
imponujące. Aż czterech Australijczyków zostało laureatami Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny i
fizjologii. Dwaj z nich pracowali co prawda na obcych uniwersytetach, toteż ich osiągnięcia przypisuje
się Wielkiej Brytanii i USA. Pierwszym Australijczykiem, który otrzymał Nagrodę Nobla, był Howard W.
Florey (1898
1968), dzielÄ…c jÄ… w 1945 r. z Alexandrem Flemingiem (Wielka Brytania) i Hermanem
Mullerem (USA). Jego zasługą było otrzymanie oczyszczonej penicyliny, czego dokonał wespół z
Ernestem Chainem w oxfordzkiej Szkole Patologii latem 1940 r. W lutym 1941 r. penicylinÄ™ takÄ…
zastosowano w warunkach klinicznych, jednakże ze względu na zbyt małą ilość wyprodukowanego
leku pacjent zmarł. Pierwszą skuteczną terapię przeprowadzono w maju 1941 r., po czym
uruchomiono większą produkcję, głównie dla celów wojskowych. Wynalezienie przez Alexandra
Fleminga w 1928 r. pierwszego antybiotyku, jakim była penicylina, a potem jej oczyszczenie przez
Floreya, stanowiło prawdziwą rewolucję w światowych dziejach medycyny. Odtąd kończące się z
reguły śmiercią zakażenia i ciężkie zapalenia mogły być skutecznie leczone. Należy pamiętać, że w
przeszłości nie tylko zakażenia krwi, ale i zapalenia płuc powodowały zejście śmiertelne. Penicylina
otworzyła zupełnie nową epokę
tak oczywistych dziś antybiotyków. W 1960 r. inny Australijczyk,
Frank M. Burnet (1899


1985), otrzymał Nagrodę Nobla wraz z Peterem Medawarem (W. Brytania) za prace dotyczące
chorób zakaźnych oraz immunologii, co utorowało drogę dla transplantacji różnych organów. Trzy lata
później jego rodak
John C. Eccles (1903
1997)
wyróżniony został w ten sam sposób (wraz z
Alanem Hodgkinem i Andrew Huxleyem) za osiągnięcia w dziedzinie neurofizjologii. Wyjaśnił on
procesy chemiczne rządzące impulsami nerwów w mózgu. W 1996 r. Australijczyk Peter C. Doherty
(ur. 1940 r., nagroda wraz z Rolfem Zinkernagelem
Szwajcaria), profesor immunologii w Memphis
(USA), otrzymał Nagrodę Nobla za odkrycie sposobu, w jaki limfocyty rozpoznają wirus w
zaatakowanych komórkach.
Program zabezpieczeń socjalnych, polepszenia warunków życia, likwidacji bezrobocia i in. przyniósł
laburzystom sukces wyborczy (grudzień 1972). Ich siłą było i to, że prócz tradycyjnego elektoratu
pracowniczego potrafili zwrócić się również do kobiet, imigrantów, a nawet Aborygenów. Emancypacja
tych ostatnich była już wówczas mocno zaawansowana, zwłaszcza że w następstwie referendum z
1967 r. zmienione zostały paragrafy konstytucji pozostawiające rdzennych mieszkańców Australii w
kompetencji władz stanowych, jako rodzaj podopiecznych, a nie pełnoprawnych obywateli. Na mocy
specjalnych aktów Aborygeni mogli występować o odzyskanie dawnych ziem. Początkowo rezultaty
roszczeń nie były znaczące, a procesy te zdynamizował dopiero wyrok Sądu Najwyższego "w sprawie
Mabo" z 1992 r. Na jego mocy odrzucono zasadę "ziemi niczyjej", jaka obowiązywała od początku
białego osadnictwa. Sąd uznał istnienie niepisanych tytułów do ziemi, które mogły wygasnąć jedynie
wskutek całkowitej eksterminacji klanu. Umożliwiło to odzyskiwanie przez Aborygenów części swoich
dawnych ziem lub występowanie o rekompensatę.
Pomimo szumnych obietnic poprawy jakości życia laburzyści nie zdołali wywiązać się ze swoich
zobowiązań. Objęli władzę u schyłku gospodarczej prosperity, toteż zwiększenie wydatków na cele
publiczne spowodowało znaczną inflację. Bezrobocie nie zmalało. W tej sytuacji, u schyłku 1975 r.
powróciła do władzy koalicja liberalna, która sprawowała ją do początków 1983 r. Nowi rządzący
również nie radzili sobie ani z inflacją, ani z bezrobociem. Przy rozbudowanej sferze socjalnej oraz
dążności społeczeństwa do jej rozszerzania było to zresztą beznadziejnie trudne. W tym samym
czasie laburzyści zdołali umocnić swoją pozycję w poszczególnych stanach. Umożliwiło im to sukces
w wyborach, a potem jego kolejne powtórzenia aż do 1996 r.
Wielki sukces architektoniczny, i to w skali światowej, stanowiła budowa nowej stolicy Związku
Australijskiego
Canberry. Realizowano ją "od zera" na słabo zaludnionym obszarze, w latach 1913

1927 (w fazie głównej), według jednolitego projektu amerykańskiego architekta Waltera B. Griffina.
Centralnymi punktami miasta są Wzgórze Stołeczne oraz sztuczne jezioro, w rejonie którego
zlokalizowano najważniejsze obiekty stołeczne. Canberra jest podzielona na enklawy o różnym
przeznaczeniu, a rejonem rozprowadzenia głównych ulic jest sztuczne jezioro. Budowa miasta
kontynuowana jest po dziś dzień. W latach 1957
1959 wzniesiono tam gmach Akademii Nauk o
kształcie zbliżonym do czaszy, według projektu Roya Groundsa; w latach 1980
1988 natomiast "Nowy
Parlament", wkomponowany we Wzgórze Stołeczne, z charakterystycznym masztem flagowym,
według projektu firmy Mitchell
Giurgola. Innym ciekawym pomnikiem australijskiej architektury jest
symboliczny dla Sydney gmach opery, zaprojektowany w 1956 r. przez duńskiego architekta Jorna
Utzona i wznoszony pośród ożywionych sporów w latach 1959
1973. WewnÄ…trz znajduje siÄ™ kilka sal
koncertowych i widowiskowych, w tym dwie mieszczące 2700 i 1530 widzów. Charakterystyczny dach
opery stanowiÄ… sklepienia
łupiny, przypominające wydęte wiatrem żagle. Wiąże się to z koncepcją
tzw. architektury ograniczonej, w której formy nie przypominają czystych
geometrycznych, lecz sÄ…
jak gdyby wytworem natury. Ideą naczelną tej tendencji była "harmonia z naturą", co
biorÄ…c pod
uwagÄ™ nadmorskie usytuowanie opery
udało się Utzonowi zrealizować.
Zob. H. French, Architektura, Warszawa 1999.
Partia Pracy nie była już zresztą taką samą, jak w poprzednich dziesięcioleciach. W walce z recesją
laburzystowski rząd sięgnął do pragmatyki o charakterze wybitnie liberalnym: ograniczenie wydatków
budżetowych, w tym na cele socjalne, zmniejszenie podatków dla stymulowania inwestycji i in. Stąd
też wielu pracodawców chętnie popierało ALP, a w Australii tworzył się przedziwny układ
współdziałania finansjery z laburzystowską elitą władzy. Wyraźny był jednakżebrak znaczących
sukcesów, a przed klęską ratowała ALP jedynie słabość liberałów, również programowa, gdyż przy
zastosowaniu liberalnych recept gospodarowania różnice między obu ugrupowaniami rozmazywały
się. Co paradoksalne, przed 1983 r. liberałowie bezskutecznie walczyli z inflacją drogą zwiększonych
podatków, gdyż nie kontrolowali wzrostu płac. Po dojściu laburzystów do władzy, poziom wzrostu płac
znalazł się niżej od tempa inflacji.
Ustaleniu m.in. polityki płac i cen służyły zainicjowane przez ALP "trójstronne porozumienia" (tzw.
Accord Mark), negocjowane z udziałem rządu, związków i pracodawców. Prócz redukowania
wydatków budżetowych starano się również konsekwentniej wyszukiwać uchylających się od płacenia
podatków. W ramach tej ostatniej akcji bezskutecznie usiłowano zaprowadzić system dowodów
tożsamości, gdyż wielu Australijczyków było całkowicie nieuchwytnych. W tej sytuacji powrót liberałów
do władzy w następstwie wyborów 1996 r. zawarł w sobie wiele cech współczesnej reakcji na
zachowanie status quo. Część społeczeństwa nie akceptowała bowiem nadmiernej protekcji "stref
ubóstwa" kosztem własnego stanu posiadania. Z uwagi na "wyrok w sprawie Mabo", a także
zapowiadaną integrację regionalną z krajami Azji Południowo-Wschodniej tu i ówdzie pobrzmiewać
poczęły hasła "białej Australii" oraz "żółtego zagrożenia". Straszakiem była zarówno wizja
zwiększonego napływu Azjatów, jak i konkurencja ich tanich towarów. Konsekwencje liberalnego
sukcesu okazały się jednakże odwrotne od oczekiwanych. Już wkrótce zwiększyły się odpłatności za
kształcenie i opiekę medyczną. Wyrzekanie się części przywilejów, jakie zawsze zapewniało
opiekuńcze państwo, w praktyce okazywało się niezwykle trudne.
Znaczące konsekwencje światowy konflikt przyniósł również Nowej Zelandii. Ten zaliczany do Oceanii
kraj uzyskał status dominium w ramach brytyjskiego Commonwealthu w roku 1907. Wcześniej był
kolonią brytyjską, utworzoną w następstwie traktatu zawartego z maoryskimi wodzami w Waitangi w
1840 r. Wskutek szybkiego napływu białych imigrantów stosunki ludnościowe uległy szybkim zmianom
i już w połowie XIX w. białych było więcej aniżeli Maorysów. W roku 1945 ogólna liczba ludności
Nowej Zelandii wynosiła 1,7 mln, w tym tylko niecałe 100 tys.
rdzennej; w 1993 r.
3,4 mln, w tym
300 tys. Maorysów.
W okresie międzywojennym Nowa Zelandia odgrywała marginalną rolę nie tylko w stosunkach
światowych, ale i imperialnych. System polityczny, jaki się tam ukształtował, odzwierciedlał tradycje
brytyjskie, z rywalizującymi o władzę partiami liberalno-konserwatywną i laburzystowską. Silnie
zorientowani na Wielką Brytanię politycy nowozelandzcy przez długie lata negowali możliwość
samodzielnego rozwoju politycznego i gospodarczego. Dopiero w roku 1947, w obliczu nieodwracalnie
zmienionej sytuacji światowej, Nowa Zelandia zdecydowała się na przyjęcie statutu westminsterskiego
z 1931 r., dającego jej możliwość prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej. Przez ponad wiek
mieszkańcy Nowej Zelandii czuli się bez zastrzeżeń poddanymi brytyjskiego imperium, co stwarzało
im poczucie specyficznego bezpieczeństwa.
Podobnie jak w przypadku Australii, to raczej bezpodstawne mniemanie uległo weryfikacji wraz z
wybuchem wojny na Dalekim Wschodzie. Nowa Zelandia znalazła się w zasięgu militarnej protekcji i
oddziaływania Stanów Zjednoczonych. Straty, jakie poniosła, były dotkliwe, choć mniejsze niż podczas
I wojnyświatowej. Pomimo iż do różnych form służby wojskowej powołano co trzeciego
Nowozelandczyka, gospodarka kraju przeżywała rozwój, a wojenną inflację zaliczano do najniższych
w świecie. Wskutek ograniczonego importu znacznie wzrosły rezerwy walutowe; po wojnie Nowa
Zelandia nie tylko prolongowała spłatę brytyjskich długów, ale i rewaluowała swoją walutę. Za
sukcesami stały oczywiście wyrzeczenia całego społeczeństwa, co spowodowało, iż rządząca w
okresie wojny Partia Pracy w wyborach 1946 r. utrzymała się przy władzy jedynie dzięki deputowanym
maoryskim. Trzy lata później znaczący sukces odniosła Partia Narodowa, która po czternastu latach
władzy Partii Pracy przejęła ster rządów.
Pretensje Maorysów do ziemi sięgają połowy XIX w. Mimo że traktat Waitangi z lutego 1840 r.
zagwarantował im brytyjską protekcję, w tym ochronę stanu posiadania, osiedlający się na Nowej
Zelandii pakeha (biali) zaczęli szybko zagarniać maoryskie ziemie. W maju 1840 r. Nową Zelandię
ogłoszono kolonią, uznając, iż traktat scedował Wyspę Północną, podczas gdy Wyspa Południowa
stanowiła brytyjską własność już od 1770 r., tj. od czasu odkrycia przez Cooka. Starcia z Maorysami
rozpoczęły się w 1841 r. (tzw. masakra w Wairau na Wyspie Południowej), ale najostrzejsza faza
konfliktu przypadła na lata 1860
1872. Istotą sporu o ziemię nie były kwestie ekonomiczne, lecz wiara
Maorysów, że ziemia plemienna stanowi uświęconą siedzibę. Europejska koncepcja dysponowania
gruntami leżała zresztą poza zdolnością ich pojmowania. W 1858 r. w okręgu Waikato plemiona
maoryskie zjednoczyły się i wybrały własnego monarchę
Te Wherowhero, który zabronił sprzedaży
ziemi. Rok później jeden z naczelników sprzedał ziemię Brytyjczykom, co wywołało protesty ze strony
jego zwierzchnika i doprowadziło do tzw. I wojny Taranaki z lat 1860
1861. Działania wojenne toczyły
się na różnych obszarach, w różnym natężeniu i kierowali nimi lokalni "królowie" lub wodzowie. W
latach 1860
1865 głównym ośrodkiem walki był tzw. Kraj Króla, zamieszkany przez plemię Maniapoto,
z głównym miastem w Te Kuiti, gdzie król Towhiao i jego zwolennicy żyli jeszcze długo po wojnach
maoryskich. W latach 1865
1872 działania partyzanckie prowadzili członkowie religijnego
ugrupowania Hau Hau (religii syntetyzującej chrześcijaństwo i wierzenia maoryskie) oraz zwolennicy
Te Kooti (ze wschodniego wybrzeża Wyspy Północnej) i Titokowaru (z Taranaki). Najsłynniejszą
bitwą, jaką stoczyli Maorysi z kolonialistami, była obrona ufortyfikowanej wsi (pa) Orakau w 1864 r.,
przyrównywana później do Termopil, gdyż powstrzymała zajęcie Kraju Króla. Sprzedaż maoryskiej
ziemi przyspieszyło ustanowienie w 1865 r. trybunału ds. ziemi tubylczej, który wyznaczał
indywidualne nadziały dla członków plemienia, co umożliwiało ich wyzbywanie się. Plemiona Waikato i
Maniapoto, które zamknęły się w Kraju Króla, dopiero w 1881 r. zawarły ugodę z rządem i otwarły
swoje ziemie dla budowy linii kolejowej.
Zob. J. Metge, Maorysi z Nowej Zelandii, Warszawa 1971. Na temat wojen maoryskich istnieje
również interesująca polska powieść pisana ówcześnie, w oparciu o materiały zebrane na Nowej
Zelandii: Sygurd Wiśniowski, Dzieci królowej Oceanii, Warszawa 1956.
Podobnie jak w Australii, nowozelandzki system polityczny zdominowały dwie wielkie partie: Partia
Pracy utworzona w 1916 r. i Partia Narodowa utworzona w 1936 r. Mniejszość maoryska (tj. tubylcza)
uzyskała prawo głosu jeszcze w 1887 r. i dla niej też były zarezerwowane cztery miejsca w izbie
niższej parlamentu. Liberałowie szybko rozprawili się ze związkowcami, których żądania, a także
strajki zdestabilizowały kraj w pierwszych powojennych latach. Poza negocjacjami, korzystając z
"zimnowojennej atmosfery", sięgnięto do rozmaitych "regulacji" prawnych, a nawet akcji policyjnych i
wojskowych. Strajki określono jako zmontowane przez komunistów dla wspomożenia Rosji.
Zlikwidowano również izbę wyższą parlamentu, która od dawna utraciła już znaczenie (1950 r.).
Liberałowie (National Party) utrzymywali swoje rządy do 1957 r., kiedy to na trzy lata zmuszeni byli
oddać je laburzystom. Obie partie zresztą coraz mniej różniły się od siebie w swoich zamierzeniach i
sposobach ich realizacji, a wybory odbywały się w atmosferze przetargów i obietnic dotyczących
odliczeń w zaprowadzonym podówczas nowym systemie podatkowym. Nowozelandczycy od pokoleń
byli narodem posiadaczy nieruchomości (tj. domów i farm), toteż zazwyczaj wspierali swoimi głosami
liberałów. W 1957 r. uwierzyli jednak korzystniejszym obietnicom podatkowym laburzystów. W
niedługim czasie spadające ceny na nowozelandzkie towary eksportowe podkopały rezerwy
finansowe państwa, a podatki od dochodów oraz taksy za tytoń, piwo, alkohol i benzynę drastycznie
zwiększano. Skutecznie podkopało to zaufanie do Labour Party, a po wyborach w 1960 r. władza na
dwanaście lat powróciła w ręce liberałów.
Schlebianie kolejnych rządów swojemu elektoratowi nie wpływało dodatnio na gospodarkę. Wbrew
realiom wynikającym z niskich dochodów eksportowych, stale ulegano presji na obniżenie podatków
oraz uwolnienie importu. W 1967 r. doprowadziło to do głębokiego kryzysu finansowego, w rezultacie
którego nowozelandzki funt uległ drastycznej dewaluacji. Niezależni eksperci wskazywali na głębokie
uzależnienie finansów Nowej Zelandii od światowego zapotrzebowania na dosłownie kilka produktów
eksportowych. Dopiero w latach siedemdziesiątych rozwinął się przemysł metalurgiczny oparty na
rodzimych surowcach. Poprzednio jego wyroby importowano.
Jeszcze w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych życie na Nowej Zelandii do złudzenia
przypominało wiejskie. Jedynym miastem "z prawdziwego zdarzenia" był Auckland, liczący w 1972 r.
700 tys. mieszkańców. Jadano głównie w domach, miejsca rozrywki można by zliczyć na palcach, a
do 1967 r. puby zamykano o godzinie szóstej wieczorem... Poprawił się co prawda poziom
wykształcenia, gdyż jeszcze przed wojną mało kto uczęszczał do szkoły wyższego szczebla aniżeli
podstawowa.
Na płaszczyźnie międzynarodowej aspiracje Nowej Zelandii wyraźnie górowały nad możliwościami.
Próbą samodzielnego zaistnienia był na pewno pakt canberrski z Australią z roku 1944, chociaż
sankcjonujący pełną suwerenność wewnątrz Commonwealthu statut westminsterski przyjęto dopiero
w 1947 r. Na wezwanie ONZ wojska nowozelandzkie wzięły udział w wojnie koreańskiej 1950

1953,
w ramach tzw. brygady Commonwealthu. W roku 1951 z inicjatywy USA utworzony został pakt
wojskowy ANZUS. Już wcześniej zarówno Nowozelandczycy, jak i Australijczycy proponowali
Amerykanom rodzaj sojuszu obronnego na południowym Pacyfiku, co jednakże przyniosło rezultaty
dopiero z narastaniem "zimnej wojny". W roku 1954 Nowa Zelandia znalazła się wśród państw
założycielskich SEATO. Wellington miał wyraźne kłopoty z "podwójną lojalnością", a jego dobre
samopoczucie zależało od harmonii w stosunkach brytyjsko-amerykańskich. Widać to było wyraźnie
podczas kryzysu sueskiego 1956 r., jak i w związku z symbolicznym raczej udziałem żołnierzy
nowozelandzkich w wojnie wietnamskiej (1965
1972). Szeroki sprzeciw społeczny wywołało
zwłaszcza zaangażowanie w Wietnamie, inicjując powszechną debatę nad miejscem Nowej Zelandii w
świecie. Znaczącą rolę odgrywano natomiast na Pacyfiku, zwłaszcza po utworzeniu tzw. Komisji
Południowego Pacyfiku. Organizacja ta utworzona została w 1947 r. z udziałem Australii, Holandii,
Francji, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii i USA (Holandia wycofała się po utracie Zachodniej Nowej
Gwinei w 1962 r.), a jej celem były działania na rzecz gospodarczego i kulturalnego rozwoju regionu.
Do 1962 r. z ramienia ONZ administrowano Samoa Zachodnim.
W roku 1965 Nowa Zelandia przekazała samorząd "państwu stowarzyszonemu" z sobą
Wyspom
Cooka. Taki sam status w roku 1974 uzyskała inna posiadłość
Niue.
Pomimo wielu niekorzystnych zjawisk w gospodarce, Nowozelandczycy zdołali utrzymać swój wysoki,
nawet jak na warunki świata zachodniego, standard życia. Marginalne było również bezrobocie.
Niezależnie od trudności kraj był bogaty, co w przeliczeniu na niewielką populację wysoko lokowało
dochód per capita. Zresztą
wskutek różnych zabiegów, a także wzrostu koniunktury w eksporcie

sytuacja finansowa u schyłku lat sześćdziesiątych poprawiła się.
W roku 1972 na trzy lata powrócili do władzy laburzyści. Na starcie ich sytuacja wydawała się
sielankowa: z tytułu eksportu posiadano tak znaczne nadwyżki, że nowozelandzkiego dolara trzeba
było rewaluować. Nie trwało to jednak długo. Kryzys naftowy w 1973 r. szybko zmienił położenie: ceny
importowanych paliw dramatycznie wzrosły, a nadwyżki zastąpił nie notowany deficyt. Laburzyści
pożyczali, skąd tylko mogli, a dług zagraniczny osiągnął groźne rozmiary. Ich klęska wyborcza w
1975 r. była sprawą oczywistą, choć zwycięscy liberałowie z National Party i tak niczego nie byli w
stanie załatwić, a Nowa Zelandia u schył-ku lat siedemdziesiątych przeżywała trudności ustępujące
jedynie wielkiemu kryzysowi z lat trzydziestych. Znacznie zmniejszył się dochód narodowy per capita,
obniżył standard życia, spadła wartość waluty, wzrosła liczba bezrobotnych.
Poprawę sytuacji ekonomicznej przyniosły dopiero lata osiemdziesiąte, przy czym rządy laburzystów z
lat 1984
1990 w znacznej mierze niosły ze sobą kontynuację zabiegów liberałów z lat poprzednich.
Prócz rozmaitych decyzji gospodarczych wyraźna stała się tendencja ograniczania zasięgu
rozrośniętego państwa opiekuńczego. Ostatnie ćwierćwiecze przyniosło również emancypację kobiet
oraz ludności maoryskiej. Liczba tej ostatniej znacznie wzrosła, sięgając 10% ogółu populacji. Traktat
w Waitangi z 1840 r. miał zapewnić Maori równoprawność z ludnością białą, tzw. pakeha. Była to
oczywiście pusta teoria, a z upływem czasu Maorysi drogą sprzedaży pozbyli się swojej ziemi. W
połowie lat siedemdziesiątych rozpoczęli oni starania na rzecz jej odzyskania, jako że dawne
transakcje uczciwością nie grzeszyły. Dla rozpatrywania skarg Maori rząd uruchomił tzw. Trybunał
Waitangi. U progu ostatniej dekady ponad 80% Maori mieszkało w miastach, co często oznaczało
zerwanie więzi klanowych i plemiennych. Maori wykazywali jednakże dużą prężność kulturową, co
zasadniczo zmieniło ich obraz w oczach Nowozelandczyków. Język maoryski uzyskał oficjalny status,
a zainteresowanie tubylczą przeszłością kraju
szeroki wymiar.
Wzrosła również aktywność społeczna i polityczna kobiet. Choć prawo głosu Nowozelandki uzyskały
już w 1893 r., przez długie dziesięciolecia pozostawałybierne. Jeszcze w połowie lat
siedemdziesiątych tylko co druga kobieta pracowała, reszta zadowalała się tradycyjnym statusem
opiekunki dzieci. Dopiero specjalny akt z 1972 r. zagwarantował im równą z mężczyznami płacę,
otwarcie zaś Nowej Zelandii na świat przyniosło nowoczesne wzorce kobiecej aktywności.
Nieprawdopodobnie szybki rozwój techniki, eksploatacja bogactw naturalnych, uprzemysłowienie,
pozyskanie nowych źródeł energii, w tym nuklearnej
słowem wszystko, co dokonało się w II połowie
XX wieku, wywołało uzasadniony niepokój człowieka o środowisko, w którym żyje, i własną
przyszłość. W wielu krajach powstały ruchy obrońców środowiska naturalnego, zwane "ruchami
zielonych". Stopniowo do coraz szerszej świadomości docierało, że Ziemia nie jest niewyczerpanym
rezerwuarem, a woda i powietrze nie są bynajmniej niezniszczalne. Poważny wstrząs wywołały
zarówno ujawnione skutki zatrucia środowiska, jak i wykryta w rejonach arktycznych tzw. dziura
ozonowa, grożąca mieszkańcom naszej planety katastrofalnymi skutkami. Stopniowo coraz bardziej
popularne stały się koncepcje nowego traktowania Ziemi, jako tzw. strefowej noosfery, autorstwa
jezuity
filozofa Teilharda de Chardin (1881
1955) czy też koncepcja Gai
Jamesa Lovelocka (ur.
1919). W świetle tej drugiej Ziemia
Gaja stanowi ośrodek żywego, zintegrowanego systemu, a życie
jest nawzajem podtrzymywane przez wszystkie żywe istoty. Chociaż obie tezy były mocno
krytykowane, ogólna koncepcja Ziemi jako żywej całości nie została zakwestionowana. Umocniło to
pozycję obrońców środowiska, którego problemy stały się bliskie coraz szerszym warstwom
społeczeństw, głównie z krajów wysoko uprzemysłowionych. Bardzo szybko też "ruch zielonych"
uzyskał wymiar polityczny. Było bowiem jasne, iż bez tego aspektu nie sposób wpływać na decyzje
rządów, zdominowanych przez kręgi przemysłowe, zainteresowane rabunkową eksploatacją bogactw
Ziemi. Początkowo asumpt do działalności różnych ugrupowań dały próby nuklearne, których
niekorzystny wpływ na środowisko był oczywisty. Tak właśnie powstała słynna w świecie organizacja
"Greenpeace", utworzona w Brytyjskiej Kolumbii w Kanadzie w 1971 r., w związku z próbami
atomowymi na Alasce. Najbardziej spektakularnym przejawem jej walki z próbami nuklearnymi była
sprawa statku "Rainbow Warrior", penetrujÄ…cego francuskie poligony na Pacyfiku. DziÅ› spektrum
zainteresowania "zielonych" jest bardzo rozległe, obejmując monitorowanie wszelkich zanieczyszczeń,
zachowanie gatunków roślin i zwierząt (zwłaszcza wielorybów), eksploatację kopalin, wyrębu lasów
tropikalnych Amazonii i in.
słowem, wszystkich tych zagrożeń dla środowiska, które mogą wynikać z
celowej działalności człowieka. W ostatnich czasach obrońcy środowiska kilkakrotnie honorowani byli
NagrodÄ… Nobla. W krajach Europy Zachodniej partie "zielonych" sÄ… bardzo popularne
i coraz częściej pełnią rolę "języczka u wagi" w układzie rządzącym.
Zdając sobie sprawę z własnego usytuowania w świecie, Nowa Zelandia nie zamierzała angażować
się w konflikt pomiędzy mocarstwami. Jej aspiracje były wyraźnie ukierunkowane na region.
Świadczyły o tym zarówno pakty bezpieczeństwa, jak i aktywność dyplomatyczna czy gospodarcza.
Przejawem dystansowania się od rywalizacji nuklearnej stał się konflikt z Francją wokół prób
jądrowych na Pacyfiku (1972 r.). Później zaś pogorszenie relacji ze Stanami Zjednoczonymi na tle
zawijania do nowozelandzkich portów okrętów dysponujących bronią atomową (1986 r.). Apogeum
pierwszego z konfliktów było wysadzenie w powietrze przez agentów francuskiego wywiadu "Rainbow
Warrior"
statku ruchu"Greenpeace", a w dalszej konsekwencji
poważne napięcie w stosunkach z
Francją (1985 r.). W rezultacie drugiego z konfliktów USA zawiesiły gwarancje bezpieczeństwa
wynikające z udziału w ANZUS. Oba przypadki wykazały jednakże ograniczone możliwości Nowej
Zelandii
Francja bynajmniej nie wycofała się z prób na Mururoa (Polinezja), natomiast wobec
Amerykanów Wellington zmuszony był czynić obietnice poprawek w swoich antynuklearnych
przepisach.
U progu lat dziewięćdziesiątych odwrót nowozelandzkiego państwa opiekuńczego stał się wyraźnie
widoczny. Wraz z likwidacją systemu centralnie negocjowanych płac osłabła pozycja związków
zawodowych. Sprywatyzowano większość przedsiębiorstw państwowych, zlikwidowano sztuczną
ochronę rynku rolnego. Obniżono podatki, tradycyjnie służące transferowi pieniędzy ludzi bogatych w
stronę przedsięwzięć socjalnych. Ograniczenia nie oznaczały oczywiście likwidacji systemu,
budowanego na Nowej Zelandii od przeszło wieku, którego jej mieszkańcy są zapewne prekursorami.
Inflacja stała się minimalna, trzeba było jednakże pogodzić się z wysokim bezrobociem. Dochody
zamożnych wzrosły, uboższych obniżyły się. Lata poprzednie wykazały jednakże, iż koszty utrzymania
egalitarnego państwa dobrobytu daleko wykraczały ponad realne możliwości. Zatroskani o swój
standard życia Nowozelandczycy dokonali zatem pewnego wyboru. Nie oznacza to bynajmniej, że w
bardziej sprzyjającej koniunkturze ich opiekuńcze państwo nie powróci w całej rozciągłości.

Oceania
od kolonializmu do niepodległości.
W kierunku integracji regionu Azji i Pacyfiku

Oceania to umowny obszar geograficzny obejmujący środkowy i południowy Pacyfik. Na ogromnej
przestrzeni wodnej rozsiane są tam tysiące archipelagów wysp i atoli. W roku 1945 zamieszkiwało je
blisko 2 mln ludzi, w 1994 r.
6,8 mln (bez Nowej Zelandii), w znaczącej części nietubylczego
pochodzenia. Wyspy zasiedlone zostały w odległej przeszłości przez ludy melanezyjskie,
mikronezyjskie i polinezyjskie. Po dziś dzień występuje tam 1200 języków, z czego ponad połowa na
Nowej Gwinei. W toku procesu dziejowego na wielu wyspach powstały nieźle zorganizowane
protopaństwowości lub nawet królestwa. Jednak aż do połowy XIX w., choć nieźle rozpoznane,
niewiele interesowały one Europejczyków. Mimo że powszechnie uznawane za "rajskie", wyspy
pozbawione były łatwych i wymiernych bogactw. Niezłe interesy prowadzili tam pojedynczy kupcy,
dużą aktywność wykazywali również misjonarze. Zainteresowanie Pacyfikiem kolonialnych potęg
nastąpiło dopiero w połowie XIX w. wraz z rozwojem żeglugi i koniecznością posiadania punktów
oparcia.
W początkach XX w. Pacyfik był już praktycznie rozdzielony, przy czym korekty stanu posiadania
następowały jeszcze po II wojnie światowej. Dotyczyło to zwłaszcza byłych mandatów japońskich
(wcześniej kolonii niemieckich), jak i rozmaitych cesji zarządu w ramach Brytyjskiej Wspólnoty
Narodów. Wśród państw władających wyspami Pacyfiku były: Wielka Brytania, Francja, Stany
Zjednoczone, Australia i Nowa Zelandia.
Niemal całkowicie pozbyli się swoich oceanicznych terytoriów Brytyjczycy.
Z ich rozległej niegdyś domeny pozostały jedynie wyspy Pitcairn, zasiedlone u schyłku XVIII w. przez
buntowników z "Bounty", a dziś niemal bezludne (w 1992 r.
54 osoby!). W 1970 r. Londyn uznał
niepodległość Tonga i Fidżi. Tonga było polinezyjskim królestwem, które w 1900 r. objęte zostało
brytyjską protekcją. Dopiero jednak u schyłku lat pięćdziesiątych proces jego emancypacji uległ
przyspieszeniu, a w 1967 r. monarsze zwrócono większość kontroli nad sprawami wewnętrznymi.
Monarchia tongijska, której tradycja wywodzi się z X w., została zachowana, podobnie zresztą jak
podstawowy zarys konstytucji, oktrojowanej przez króla Georgeła Tupou jeszcze w 1875 r.
Wydarzenia z okresu kolonialnego, takie jak epidemie oraz napływ indyjskich robotników, legły u
podstaw poważnego problemu wewnętrznego Fidżi. Rdzenna ludność nie stanowi tam nawet połowy
mieszkańców, kontroluje jednakże aż 80% ziem rolniczych; również w armii i policji dominują
Fidżijczycy. Hindusi decydują natomiast o ponad trzech czwartych fidżijskiej produkcji cukru,
stanowiącej podstawę tamtejszego eksportu. Konflikt pomiędzy obu grupami etnicznymi legł u
podstaw przewrotu wojskowego w 1987 r., kiedy to armia fidżijska obaliła rząd zdominowany przez
Hindusów. Konsekwencją było zaprowadzenie praw gwarantujących rdzennej ludności
uprzywilejowaną pozycję, nawet kosztem demokratycznych reguł. Wówczas też Fidżi opuściła
Commonwealth, proklamujÄ…c republikÄ™.
Podobnie jak Fidżi, w grupie melanezyjskiej znajdują się państwa Tuvalu i Vanuatu. Tuvalu znane były
w przeszłości jako Wyspy Lagunowe lub też Ellice, nad którymi Brytyjczycy ustanowili protektorat w
1892 r. Wcześniej wyspy stanowiły rodzaj niewolniczego rezerwuaru dla zbrodniczego handlu
"czarnymi ptaszkami", jak nazywano tubylców porywanych stąd na plantacje. W 1916 r. Ellice
administracyjnie połączono z sąsiednimi Wyspami Gilberta w kolonię Gilbert i Ellice (tzw. GEIC).
Na wspólnie zarządzanym obszarze GEIC, w rejonie Wyspy Bożego Narodzenia, w 1957 r.
przeprowadzona została pierwsza brytyjska próba z bombą wodorową. Przygotowania do
niepodległości tego obszaru wszczęto w 1963 r. W 1974 r. powstało lokalne zgromadzenie
ustawodawcze, rok później zaś zezwolono wyspom Ellice na administracyjne wyodrębnienie się w
postać Tuvalu. Londyn nie wyraził jednakże zgody na secesję z GEIC wyspy Ocean (Banaba), która
stanowiła ważny ośrodek wydobycia fosfatów (ptasiego guana). Samorząd wewnętrzny Wyspy
Gilberta otrzymały w 1977 r., dwa lata później proklamowano tam (a także na wyspach Line, Feniks i
Ocean) niepodległą w ramach Commonwealthu republikę Kiribati. W tym samym roku uzyskało
niepodległość Tuvalu.
W 1978 r. Brytyjczycy udzielili niepodległości Wyspom Salomona, dwa lata później
wspólnie
zarządzanemu z Francją kondominium Nowych Hebrydów (Vanuatu). Oba obszary sąsiadują ze sobą,
w nieodległej od Australii i Nowej Gwinei grupie wysp Melanezji. Protektorat brytyjski nad Wyspami
Salomona ustanawiano stopniowo do 1900 r., częściowo przejmując spod jurysdykcji niemieckiej.
W okresie kolonialnym kontrolÄ™ nad tym obszarem, zwanym "Brytyjskim Protektoratem Wysp
Salomona", sprawowała Wysoka Komisja ds. Zachodniego Pacyfiku, z siedzibą na Fidżi. Już w
okresie międzywojennym na wyspach zaznaczył sięsilny ruch niepodległościowy, zwany Maasina
Ruru. Pomimo prób, kolonialistom nie udało się włączyć go w program budowanej samorządności, a
kilkakrotne wystąpienia Maasina Ruru tłumiono siłą. Od 1964 r. stopniowo zwiększano liczbę
wybieralnych członków miejscowych rad legislacyjnych. Dopiero jednak w 1974 r. Wyspy Salomona
otrzymały konstytucję, a zgodnie z jej postanowieniami
wspólną dla archipelagu radę legislacyjną z
prawem wybierania rządu protektoratu; dwa lata później wyspy uzyskały samorządność. W 1978 r., w
następstwie referendum, Wyspy Salomona stały się państwem niepodległym w ramach
Commonwealthu.
W początkach ostatniej dekady XX w. sytuację na Wyspach Salomona zdestabilizowały walki
wewnętrzne w Honiarze toczone pomiędzy głównymi ugrupowaniami politycznymi oraz próby secesji
ze strony Wysp Bougainvilleła, podjęte m. in. przez zbrojną partyzantkę
RewolucyjnÄ… ArmiÄ™
Bougainville. Wywołało to również napięcia w stosunkach z sąsiednią Papuą
NowÄ… GwineÄ…,
zwłaszcza wobec zadawnionego sporu o miejsca połowów w rejonie Wysp Shortland.
Brytyjsko-francuskie kondominium Nowych Hebrydów utworzono w roku 1906. Zgodnie z ustaleniami
funkcjonowała tam potrójna administracja: francuska, brytyjska i wspólna. Podobnie podzielony był
miejscowy układ polityczny, gdyż każde z mocarstw patronowało innemu ugrupowaniu. W fazie
poprzedzającej niepodległość siłą dominującą okazała się lokalna Vanuaaku Pati (VP). W 1977 r., na
wspólnej konferencji, kolonialiści uzgodnili zniesienie kondominium i przyznanie niepodległości, a rok
później powstał jeden wspólny dla archipelagu "rząd jedności narodowej". W połowie 1980 r. Nowe
Hebrydy stały się państwem niepodległym w ramach Commonwealthu, o nazwie Vanuatu. Państwo to
zawarło układ obronny z Papuą
Nową Gwineą, a przez krótki czas utrzymywało niezłe relacje z
ZSRR i Libią. Popierało również partyzancką działalność Frontu Wyzwolenia Narodowego Kanaków,
walczącego o niepodległość Nowej Kaledonii. Na gruncie wewnętrznym kraj miał spore kłopoty z
aspiracjami rodzimych separatystów dążących do wyłączenia Archipelagu Santa Cruz w postać
"niepodległego państwa Varama".
W 1968 r. Australijczycy przyznali niepodległość administrowanemu przez siebie terytorium
powierniczemu Nauru. Wyspa była w przeszłości kolonią niemiecką, a od 1920 r. wspólnym
mandatem Wielkiej Brytanii, Nowej Zelandii i Australii, formalnie wykonywanym przez CanberrÄ™. W
połowie lat sześćdziesiątych, w związku z totalną dewastacją środowiska spowodowaną
wydobywaniem fosfatów, komisja oenzetowska zaproponowała Australijczykom przesiedlenie jej
nielicznej ludności na wyspę Curtis u wybrzeży Queenslandu. W związku jednak z wolą pozostania na
miejscu przystąpiono do rekultywacji gleby na Nauru nawożąc ziemię z Australii. Wyspa jest zresztą
mała, liczy 21,4 km2, a zamieszkuje ją 10 tys. osób (1994 r.), z czego tylko połowa to ludność
rdzenna. Nadal wydobywane fosfaty przynoszą Nauryjczykom ogromne wpływy z eksportu, co stawia
ich dochód narodowy pośród najwyższych w świecie. Poza dochodami własnymi budżet Nauru
wzbogaciło australijskie i brytyjskie odszkodowanie za lata eksploatacji fosfatów.
Spośród oceanicznych obszarów Australii status posiadłości zewnętrznych zachowały jedynie
bezludne terytoria wysp Morza Koralowego oraz świetnie prosperująca z turystyki wyspa Norfolk, w
przeszłości miejsce jednej z najcięższych kolonii karnych.
Nie zmienił się natomiast stan oceanicznego posiadania Francji. W tej części świata jej zwierzchność
obejmowała trzy terytoria: Polinezję, Nową Kaledonię oraz Wallis i Futunę. Polinezyjskie królestwo
Pomare z głównym ośrodkiem na Tahiti objęte zostało francuską protekcją w 1842 r., a w 1880 r.
obszar ten przekształcono w kolonię. Aż do 1957 r., tj. do czasu uzyskania statusu "terytorium
zamorskiego", władza nad Polinezją spoczywała w bezpośredniej gestii Paryża; później uzyskała ona
własne organa terytorialne przy gubernatorze na Tahiti. Dopiero jednak po 1977 r. nastąpił rozwój
lokalnej samorządności, stopniowo rozszerzanej "statutami o autonomii wewnętrznej" z lat 1984 i
1990. Życie polityczne tworzyło kilka partii, w tym cieszący się popularnością Front Wyzwolenia
Polinezji. Polinezja zachowała dla Francji głównie swoją wartość polityczną, gdyż jej gospodarkę
trzeba było silnie dofinansowywać. Główne dochody Polinezji, wpływające na wysoki standard
tamtejszego życia, płynęły nie z działalności gospodarczej, lecz rozmaitych koncesji na rzecz
Eksperymentalnego Centrum Pacyfiku (CEP) oraz Komisji Energii Atomowej (CEA). Już bowiem w
roku 1966 Francja przekształciła atol Mururoa w grupie Tuamotu w swój doświadczalny poligon
atomowy. Tylko w latach 1975
1979 przeprowadzono tam ponad sto prób nuklearnych. Fakty te
wywoływały wielkie oburzenie krajów sąsiednich, a także ekologicznego ruchu "Greenpeace". W
1985 r., dla zapobieżenia blokadzie Mururoa przez ekologów, francuscy agenci wysadzili w Auckland
okręt "Greenpeace"
"Rainbow Warrior", co stało się przyczyną międzynarodowego skandalu. Gdy
jednak w 1992 r., ku zadowoleniu świata, Francja ogłosiła zawieszenie prób atomowych, wywołało to
popłoch na samej Polinezji. Jej mieszkańców zaniepokoiła bowiem nie tylko perspektywa wzrostu
bezrobocia, ale również utrata kolosalnych zysków płynących z dzierżawy poligonów. Ich
przedstawiciele z wielkim trudem dali się udobruchać obietnicami Paryża co do wysokiej
rekompensaty. W praktyce i to okazało się niewystarczające, gdyż już w 1994 r. produkt krajowy brutto
Polinezji spadł o przeszło jedną czwartą, a na wyspach wyraźna stała się krytyka francuskich
poczynań. W opinii niektórych obserwatorów wydarzenia te umocniły pozycję lokalnych separatystów.
Położona na wschód od Australii Nowa Kaledonia została anektowana w roku 1853. Do 1884 r.
administrowano ją wraz z Polinezją, w 1946 r. zaś stała się "zamorskim terytorium" Francji. Wówczas
też zlikwidowano podwójną administrację: odrębną dla tubylczych Kanaków i odrębną dla ludności
napływowej. Z upływem lat mocno zmieniła się struktura ludnościowa; obecnie rdzenna ludność
melanezyjska stanowi jedynie połowę ogółu, Europejczycy natomiast około 1/3. Europejskiej
kolonizacji towarzyszyły zmiany własnościowe, co stało się podłożem wielu konfliktów. Kolonialiści
skutecznie wywłaszczyli Kanaków z wielu ziem, a inne tak wyniszczyli, zaprowadzając na Nowej
Kaledonii hodowlę bydła, że utraciły one tradycyjną wartość rolniczą (głównie dla nawadnianych upraw
taro). Gospodarczą wartość wysp podniosła eksploatacja rud niklu (od 1867 r.) i chromu (od 1875 r.).
Spowodowało to znaczny napływ robotników z Azji i innych wysp Oceanii.
W latach siedemdziesiątych konflikt na wyspach wokół ewentualnej niepodległości nasilił się. Jej
rzecznikami byli oczywiście Kanakowie, zorganizowani w kilku partiach. W 1984 r. większość tych
ugrupowań zjednoczyła się w Socjalistyczny Front Wyzwolenia Narodowego Kanaków (FLNKS). Jego
przeciwnikiem stało się Zgromadzenie na Rzecz Kaledonii w Republice (RPCR). Konflikt na wyspach
spowodował, iż
pomimo oporów Paryża
w 1986 r. ONZ wpisała Nową Kaledonię na listę terytoriów
niesamodzielnych, co oznaczało poparcie prawa jej mieszkańców do samookreślenia. Pod naciskiem
oenzetowskiej komisji ds. dekolonizacji Francja zmuszona była zgodzić się na przeprowadzenie
referendum w kwestii niepodległości (1987 r.). Choć zostało ono zbojkotowane przez Kanaków, jego
wyniki mogły wskazywać, że nie wszyscy oni opowiadają się za niepodległością. Część kanackich
polityków wyraźnie zadowalała się rzeczywistą autonomią i prawdziwym równouprawnieniem, co
Paryż zaakceptował w 1989 r. Dopiero po latach niepokojów i zamieszek, w 1998 r. kolejne
referendum przyniosło oczekiwaną przez nacjonalistów, pozytywną odpowiedź w kwestii
niepodległości.
W chwili ogłoszenia protektoratu w 1842 r., na Wallis i Futunie istniały trzy królestwa polinezyjskie.
Protektorat dla królestwa Wallis sformalizowano w 1887 r., rok później natomiast dla dwóch królestw z
Futuny. Wyspy nigdy nie były posiadłością Francji i nie obejmowały ich ani francuskie prawa, ani
instytucje. W 1959 r. tamtejsi królowie wystąpili o integrację z Francją, a dwa lata później, w
następstwie referendum, wyspy stały się "terytorium zamorskim". Tamtejszy samorząd kierowany jest
przez francuskiego administratora rządzącego w oparciu o radę doradczą (z udziałem królów) oraz
wybieralne zgromadzenie terytorialne. Wyspy są słabo zaludnione (ok. 5 tys.), a ich dochód opiera się
głównie na rozległej pomocy francuskiej, a także na kwotach przesyłanych przez pracujących na
Nowej Kaledonii i w Polinezji, gdzie zamieszkuje dalszych kilkanaście tysięcy wyspiarzy. Słabość
gospodarcza nie zezwala im na samodzielność, choć królowie Futuny w 1983 r. bezskutecznie
występowali do Francji o wydzielenie ich domeny w postać odrębnego od Wallis "zamorskiego
terytorium".
Znaczną część swoich oceanicznych posiadłości zachowała również Nowa Zelandia. Większość z
nich stanowiła w przeszłości brytyjskie protektoraty, a Samoa Zachodnie do 1914 r. było kolonią
niemiecką. W przypadku Samoa Zachodniego nowozelandzkie władanie regulował mandat Ligi
Narodów z 1920 r. W 1946 r. zastąpiło go powiernictwo z ramienia ONZ, również wykonywane przez
Nowozelandczyków. Stopniowo zaprowadzili oni tam lokalny samorząd, czego uwieńczeniem stało się
przyjęcie niepodległościowej konstytucji w 1960 r. W styczniu 1962 r., w następstwie referendum,
Samoa Zachodnie uzyskało niepodległość. Wkrótce też ustalił się quasi-monarchistyczny ustrój wysp,
gdy spośród naczelników dożywotnio "głową państwa" wybrany został Malietoa Tanumafili II. W
gospodarce Samoa po dziś dzień dominuje rolnictwo, zwłaszcza uprawa palmy kokosowej. Samoa
zachowało również ścisłe związki z Nową Zelandią, czego rezultatem stała się znacząca emigracja
Samoańczyków, przysparzająca Nowej Zelandii wielu problemów.
Formę zintegrowaną z Nową Zelandią, jako tzw. Nowozelandzkie Terytorium Pacyfiku, uzyskała grupa
wysp Tokelau. Obszar ten, znany niegdyÅ› jako Union Islands, zaanektowali Brytyjczycy i do 1925 r.
administrowali wraz z WyspamiGilberta i Ellice. Później zarząd nad Tokelau przekazano Nowej
Zelandii, a w 1948 r. również pełną nad nim zwierzchność. Dopiero jednak w 1980 r. traktat z USA
anulował wszelkie pretensje Waszyngtonu do wysp, sięgające 1856 r. W latach swojego zarządu
Nowozelandczycy sporo zainwestowali w wyspy, jak również rozwinęli ich samorządność. Do 1962 r.
były one administrowane wspólnie z Samoa.
W 1974 r. zarząd przekazano ministerstwu spraw zagranicznych. Pomimo kilkakrotnych sondaży ze
strony oenzetowskiego komitetu do spraw dekolonizacji, wyspiarze nie wyrażali woli niepodległości.
Nowozelandzkie subsydia trzykrotnie zresztą przekraczały lokalne dochody.
Pozostałe terytoria, jak Wyspy Cooka i Niue, otrzymały status "państw stowarzyszonych". Wyspy
Cooka zajęła Nowa Zelandia w roku 1901. Stopniowo rozwinęły się tam instytucje przedstawicielskie
wraz ze zgromadzeniem ustawodawczym (1957 r.). W 1965 r. wyspy uzyskały konstytucję i stały się
samorządnym, "wolno stowarzyszonym" terytorium. Ich mieszkańcy są obywatelami Nowej Zelandii, a
pomimo znaczącego rozwoju gospodarczego budżet wysp pozostał silnie uzależniony od subwencji
Wellington. Anektowana w 1901 r. Niue przez trzy lata administrowana była wraz z Wyspami Cooka.
W 1975 r. wyspa uzyskała "samorząd w wolnym stowarzyszeniu" z Nową Zelandią, a jej mieszkańcy

nowozelandzkie obywatelstwo. Ze względu na słabość ekonomiczną Niue, wielu z jej mieszkańców
emigrowało do Nowej Zelandii, co wywołało szereg napięć. W gospodarce dominowało rolnictwo,
sporo osób zatrudniał również sektor publiczny. Aż dwie trzecie dochodów wyspy pochodziło z
nowozelandzkich dotacji.
Stany Zjednoczone dopiero u schyłku lat siedemdziesiątych zmniejszyły zakres swoich bezpośrednich
władań na Pacyfiku. Na większości posiadanych przez nie wysp Oceanii względy strategiczne
dominowały nad gospodarczymi, toteż ich ludność przyzwyczaiła się do życia bardziej ze sfery
budżetowej aniżeli gospodarczej. W interesie USA leżało jednak zarówno zachowanie wpływów, jak i
ograniczenie odpowiedzialności materialnej.
Poza Hawajami i Samoa większość amerykańskich posiadłości na Pacyfiku znajdowała się na
obszarze Mikronezji. Część z nich Stany Zjednoczone uzyskały jeszcze w wieku XIX, inne po II wojnie
światowej. Hawaje anektowano w roku 1898, w następstwie upadku hawajskiej monarchii oraz
proklamowania tam republiki amerykańskich osadników. W wyniku emigracji nie tylko z USA, ale i
Dalekiego Wschodu stosunki etniczne zmieniły się tak dalece, iż ludność aspirująca do czysto
hawajskiego pochodzenia stanowi niewielki procent ogółu. Dominują rasowo mieszani, biali oraz
Azjaci, w tym zwłaszcza Japończycy. Również język hawajski, choć posiada oficjalny status, daleko
ustępuje powszechności angielskiego. W sierpniu 1959 r. Hawaje stały się 50 stanem USA, a ich
mieszkańcy uzyskali pełnię praw obywatelskich.
Liczne archipelagi i atole, w tym Samoa Amerykańskie, Palau, Guam, Midway, Wake, Kingman Reef,
Baker i Howland, Jarvis, Johnston i Palmyra zyskały status "terytoriów zewnętrznych" USA. Niektóre z
nich uzyskały samorządność; mniejsze anektowane zostały przez USA w odległej przeszłości, na
mocy tzw. Guano Act z 1856 r. W świetle prawa są to nieinkorporowane terytoria USA, co oznacza, iż
ich mieszkańcy, choć posiadają amerykańskie obywatelstwo, nie otrzymali wynikającej z tego faktu
pełni praw. Sprawy wewnętrzne regulują lokalne konstytucje lub "statuty organiczne". Zwierzchność
sprawuje prezydent USA lub odpowiednio
sekretarz stanu.
Znajdującą się w grupie wysp Polinezji wschodnią część Samoa scedowali Amerykanom lokalni
naczelnicy w latach 1900
1904, co jednak dopiero później uzyskało sankcję Kongresu. W latach
1951
1978 Samoa administrował desygnowany przez Waszyngton gubernator, przy współudziale
lokalnego ciała wybieralnego. Później nominację zastąpił wybór drogą powszechnego głosowania, na
wzór amerykański. Wraz z rozwojem samorządności Waszyngton ograniczył swoją odpowiedzialność
wobec tego "terytorium zamorskiego" do spraw obrony oraz polityki zagranicznej.
Wchodzącą w skład Marianów wyspę Guam Amerykanie uzyskali od Hiszpanów po wojnie w 1898 r.
Już w okresie międzywojennym znajdowała się tam ważna baza marynarki, którą przekazano
departamentowi spraw wewnętrznych dopiero w 1950 r. Od 1970 r. na Guam wybiera się gubernatora,
od 1971 r. natomiast delegowanego do Izby Reprezentantów (bez prawa głosu) w Waszyngtonie.
Przez długie lata w grupie wysp Mikronezji (Karoliny) znajdowało się również amerykańskie
"terytorium powiernicze" Republiki Palau (Belau)
obecnie "państwa stowarzyszonego" z USA. Jest to
łańcuch blisko 260 wysp, wchodzących niegdyś w skład niemieckiej Mikronezji. Po I wojnie światowej
region ten objęty był mandatem japońskim. W 1947 r. ONZ przekazał go w powiernictwo Stanom
Zjednoczonym, które ustanowiły tzw. Terytorium Powiernicze Wysp Pacyfiku, tzw. TTPI (wraz z
Wyspami Marshalla, Truk, Yap, Ponape oraz Północnymi Marianami). Do 1951 r. za administrowanie
tym obszarem odpowiedzialny był departament marynarki, później zaś departament spraw
wewnętrznych. Palau było zresztą ostatnim obszarem, jaki pozostał z TTPI. W 1965 r., w związku z
żądaniami autonomii, utworzony został Kongres Mikronezji, którego komisja pięć lat później
wyartykułowała prawo do samookreślenia. W związku z odmiennymi aspiracjami mieszkańców
Północnych Marianów, ich obszar wyłączono z TTPI w 1976 r. Już wcześniej Północne Mariany
zgłosiły chęć połączenia się z USA na warunkach terytorium inkorporowanego, tj. integralnej części i
pełnej unifikacji politycznej z USA, tak jak Porto Rico. Wspólnota Północnych Marianów uzyskała
samorząd w 1978 r., w 1986 r. zaś weszła w stowarzyszenie z USA. Mieszkańcy Marianów otrzymali
obywatelstwo USA, prawo wyboru do Izby Reprezentantów (której skład w 1991 r. rozszerzono o trzy
miejsca) oraz z pewnymi wyjątkami objęci zostali zasięgiem amerykańskiego prawa federalnego.
Odnośnie do Palau i pozostałych obszarów TTPI, w 1977 r. Amerykanie ogłosili chęć zakończenia
powiernictwa. Terytoria te odmówiły jednakże utworzenia wspólnego państwa federacyjnego. Za
Federacyjnymi Stanami Mikronezji opowiadały się jedynie Truk, Yap, Ponape i Kosrae, a i te wyspy
domagały się "wolnego stowarzyszenia" z USA. W styczniu 1981 r. proklamowana została Republika
Palau. Nieco wcześniej, bo w maju 1979 r. utworzone zostały Federacyjne Stany Mikronezji (FSM).
Również od 1979 r. Wyspy Marshalla dysponowały własną konstytucją, co podkreślało ich odrębność.
W 1982 r. wszystkie człony TTPI podpisały układy z USA o "wolnym stowarzyszeniu". O ile jednak w
przypadku FSM, Wysp Marshalla oraz Wspólnoty Północnych Marianów zawarte z Amerykanami
układy weszły w życie już w 1986 r., o tyle w przypadku Palau okazało się to niemożliwe. Powodem
był brak odpowiedniej liczby głosów w plebiscycie na Palau, aprobującym układ z USA. Mieszkańcom
wysp wyraźnie lepiej żyło się w warunkach powiernictwa aniżeli luźniejszych związków, jakie
przyniosłoby "stowarzyszenie". Z tych powodów aż do 1994 r. Stany Zjednoczone zmuszone były
kontynuować powiernictwo nad Palau.
Obszar południowego Pacyfiku wraz z Australią, Nową Zelandią oraz wyspiarskimi państwowościami
Oceanii stanowił jedynie niewielką część daleko bardziej rozległego regionu geograficzno-
ekonomicznego, zwanego Strefą Azji i Pacyfiku. To umowne pojęcie obejmuje kraje sięgające Oceanu
Spokojnego, zarówno na jego wschodzie, takie jak Stany Zjednoczone, Kanada czy liczne państwa
Latynoameryki, jak i na zachodzie, w tym Rosję, Japonię, Chiny, państwowości Azji Południowo-
Wschodniej. Granic regionu nie wyznacza zresztą geografia, a ze względu na powiązania
gospodarcze w jego skład włącza się kraje bynajmniej nad Pacyfikiem nie położone (np. Birma, Laos).
W ostatnim ćwierćwieczu odnotowano dynamiczny wzrost gospodarczy krajów tej strefy. W roku 1995
obszar ten, zamieszkany przez przeszło trzecią część ludności świata, wytwarzał ponad połowę
światowego produktu brutto. W tym samym roku Unia Europejska, zamieszkana przez 6,7% ogółu
ludności, produkowała mniej niż jedną trzecią światowego produktu brutto. Na region przypadała
wówczas niemal połowa światowego handlu towarami, jedna trzecia w handlu usługami i blisko dwie
trzecie światowego eksportu technologii. Szacuje się, że
przy utrzymaniu dotychczasowego tempa
wzrostu
do końca pierwszego ćwierćwiecza XXI wieku Strefa Azji i Pacyfiku wytwarzać będzie dwie
trzecie światowego produktu brutto. Nie od rzeczy jest zatem twierdzenie, iż o ile w starożytności
światowym centrum gospodarczym był region Morza Śródziemnego, w czasach nowożytnych
strefa
Atlantyku, o tyle w wieku XXI będzie nim region Pacyfiku.
W sensie organizacyjnym Strefa Azji i Pacyfiku wiązana jest ze strukturą APEC (Układu o Współpracy
Gospodarczej Azja
Pacyfik; Asia
Pacific Economic Cooperation). Aktualnymi członkami APEC
pozostajÄ…: Australia, Brunei, Chile, Chiny, Filipiny, Hongkong (obok Chin), Indonezja, Japonia,
Kanada, Korea Południowa, Malezja, Meksyk, Nowa Zelandia, Papua
Nowa Gwinea, Peru, Rosja,
Singapur, Tajwan, Tajlandia, USA i Wietnam. Początki integracji sięgają lat sześćdziesiątych i
związane są z próbami regionalnego przeciwstawienia się przewidywanej ekspansji gospodarczej
integrującej się Europy. Ówczesne inicjatywy japońskie nie zyskały jednakże szerszego poparcia,
głównie ze względu na obawy przed zdominowaniem. Droga do współpracy i integracji okazała się w
praktyce długa i trudna, objąć bowiem miała kraje nie tylko skrajnie różne pod względem kultury i
tradycji, ale i poziomu rozwoju gospodarczego. Wiodła ona poprzez konferencje Handlu i Rozwoju
Pacyfiku (PTDC) z lat sześćdziesiątych, Organizację Handlu i Rozwoju Pacyfiku (OPTAD) z lat
siedemdziesiątych oraz systematyczne konferencje Współpracy Ekonomicznej Pacyfiku (PECC) z lat
osiemdziesiÄ…tych.
Wspólną organizację o charakterze forum dla wspólnego dialogu powołano dopiero w Canberze w
listopadzie 1989 r. Rolę inicjatywną odegrało tu stanowisko Australijczyków ze stycznia 1989 r.,
wyraźnie zainteresowanych objęciem regionalnego przywództwa. W obliczu rysującej się współpracy
(chociaż pierwotnie APEC nie miała stanowić bloku gospodarczego) wyraźne zaniepokojenie
wykazała Unia Europejska, upatrując w APEC swego potencjalnego rywala. Członkami-założycielami
APEC stało się dwanaście państw, w tym: Australia, Nowa Zelandia, Japonia, Korea, Kanada, USA
oraz należące do ASEAN: Brunei, Filipiny, Indonezja, Tajlandia, Malezja, Singapur. Stopniowo
przyjęto również pozostałych członków, przy czym w 1997 r. ustalono okres dziesięcioletniego
oczekiwania dla ubiegających się o przyjęcie do APEC: Indii, Pakistanu, Mongolii, Panamy, Kolumbii,
Sri Lanki i Ekwadoru. Zaostrzone warunki wiązały się ze zmianą charakteru organizacji. W listopadzie
1994 r. na konferencji w Seattle podjęta została decyzja o powołaniu do życia Wspólnoty
Ekonomicznej Azji i Pacyfiku i przyjęcia zasady wolnego handlu. Rok później "na szczycie" w Bogorze
(Indonezja) ustalono, iż Pacyfik stanie się obszarem wolnego handlu do 2020 r. Ze względu na
głębokie zróżnicowanie regionu, spełnienie tych życzeń nie jest jednakże wcale takie pewne.
Rozległa Strefa Azji i Pacyfiku nie jest bynajmniej wewnętrznie spójna. W jej zachodniej części
znajdują się zarówno kraje wysoko rozwinięte, takie jak Japonia, Australia i Nowa Zelandia, kraje
nowo uprzemysłowione (tj. Korea Południowa, Singapur, Tajwan, do niedawna również
Hongkong),
a także Chiny, Rosja i państwa ASEAN, w tym wiele rozwijających się. Basen Pacyfiku obejmuje
szereg niewielkich wyspiarskich państwowości, o różnym znaczeniu, stopniu rozwoju ekonomicznego i
samodzielności politycznej (np. Polinezja fr.). Wschodnia część strefy obejmuje USA, Kanadę, Meksyk
i inne państwa Latynoameryki. Sprzeczności wewnętrzne tak zróżnicowanego tworu są zatem łatwe
do wyobrażenia. Zasadnicza linia podziału przebiega oczywiście pomiędzy krajami wysoko
rozwiniętymi a rozwijającymi się.
Szczególną enklawę stanowi ASEAN
Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej.
Organizację tę o charakterze polityczno-gospodarczym powołano już w sierpniu 1967 r., w okresie
wojny indochińskiej, jako rodzaj regionalnej riposty wobec komunizmu. Pierwotnymi celami ASEAN
było ustanowienie w Azji Południowo-Wschodniej strefy pokoju, wolności i rozwoju gospodarczego.
Integracja wewnętrzna przebiegała jednakże powoli i dopiero podczas szczytu w Singapurze w
styczniu 1992 r. zadeklarowano utworzenie
w ramach ASEAN strefy wolnego handlu (AFTA) do 2008 r. Pierwotnie w skład ASEAN wchodziły:
Tajlandia, Indonezja, Filipiny, Malezja i Singapur. Stopniowo jednak członkostwo uzyskały Brunei,
Wietnam i Birma.
Daleko idące zróżnicowanie Strefy Azji i Pacyfiku od dawna rzutowało na rozgraniczanie pewnych
stref wewnętrznych. Do takich należała Azja Wschodnia, dzielona często na subregiony o charakterze
geograficzno-kulturowo-ekonomicznym, takie jak Azja Północno-Wschodnia (z Japonią i Chinami),
Azja Południowo-Wschodnia (tj. ASEAN) i Azja Południowa (z Indiami). Biorąc pod uwagę rywalizację
wewnątrz strefy, już w 1990 r. premier Malezji zasugerował utworzenie Ekonomicznego Ugrupowania
Azji Wschodniej (EAEG), obejmującego członków ASEAN, Chiny, "azjatyckie tygrysy" (tj. kraje nowo
uprzemysłowione) i oczywiście Japonię. Oznaczałoby to wykluczenie Australii, Nowej Zelandii,
Kanady i USA, dlatego też pomysł ten spotkał się z niewielkim entuzjazmem. Biorąc pod uwagę
jednak "podwójne" członkostwo Stanów Zjednoczonych, zarównow NAFTA (Porozumienie Wolnego
Handlu Ameryki Północnej), jak i w APEC
nie jest jasne, czy Amerykanie w końcu, nie przełożą
integracji panamerykańskiej nad region Pacyfiku, gdyż kosztów uczestnictwa w obu nawet ich kraj nie
byłby w stanie udźwignąć. Wówczas też powstałby blok EAEG, a w konsekwencji światu groziłby
gospodarczy konflikt pomiędzy rywalizującymi ze sobą organizacjami regionalnymi.
Wielką niespodziankę stanowiło przyjęcie Rosji do APEC w końcu 1997 r. Odbyło się to wyłącznie
dzięki poparciu USA, Japonii i Chin, gdyż w kolejce oczekiwało wiele innych państw. Zarówno
Japonia, jak i Chiny potrzebowały jednakże rosyjskich surowców energetycznych, których zużycie w
Azji w roku 2010 ma ulec podwojeniu. Dla samych Chin rosyjska obecność może w przyszłości
okazać się korzystna i potrzebna dla osłabienia tradycyjnego partnerstwa strategicznego pomiędzy
USA i Japonią. Rosja posiada odległe tradycje obecności nad Pacyfikiem, sięgające XVII wieku.
Wówczas to ustanowiła swoje punkty oparcia nad Amurem i na "Primoriu" (Kraj Nadomorski). Później
rosyjską obecność nad Oceanem Spokojnym potwierdziły traktaty aiguński i pekiński z lat 1858
1860.
Już zawczasu na kolonizowanym przez Rosjan "Primoriu" usadowiony został symbol ich władzy nad
Pacyfikiem
WÅ‚adywostok.
Fundamentem trwającego po dziś dzień sporu japońsko-radzieckiego jest sprawa Wysp Kurylskich.
Wyspy te rozciągają się od Kamczatki po Hokkaido; Japończycy domagają się zwrotu czterech wysp:
Etorofu, Kunashiri, Shikotan i Habomai. Rosjanie interesowali siÄ™ Kurylami od poczÄ…tku XVI w., ale
dopiero w wieku XVIII w części północnej archipelagu powstały ich faktorie. Zdaniem Japończyków,
dotarli oni wówczas tylko do wyspy Uruppu, podczas gdy już na następnej
Etorofu
swoją strażnicę
ustanowili właśnie Japończycy (początek XIX w.). Gdy w roku 1855 Rosja i Japonia zawarły ze sobą
układ o handlu i żegludze, granicę pomiędzy obu krajami wytyczono pomiędzy Uruppu i Etorofu,
uznając tym samym, iż południowa część Kuryli należy do Japonii (jako jej tzw. terytoria północne),
północna zaś
do Rosji. W tym samym układzie nie delimitowano Sachalinu, zamieszkanego
zarówno przez Rosjan, jak i Japończyków. W 1875 r. oba kraje zawarły układ, w którym wymieniły
terytoria: cały Sachalin przypadł Rosji, Japonia natomiast otrzymała północne Kuryle
od Uruppu do
Shimusu (łańcuch 18 wysp).
W deklaracji kairskiej 1943 r., mówiącej o zwrocie terytoriów zagrabionych przez Japończyków, nie
było w ogóle mowy o Kurylach. Zdaniem zachodnich historyków (rosyjscy dysponują własną wersją),
Roosevelt poparł w Jałcie żądania Stalina w sprawie wysp, nie orientując się w ogóle, co jest
przedmiotem roszczeń. Równie enigmatyczne były ustalenia z Poczdamu. W 1951 r. w San Francisco
Japończycy uroczyście wyrzekli się wszelkich praw do Kuryli. Traktatu tego nie podpisał ZSRR, ale też
nie określał on zakresu wysp. Gdy w 1955 r. rozpoczęły się negocjacje w sprawie odrębnego traktatu
pokojowego radziecko
japońskiego, Tokio wysunęło rozmaite pretensje terytorialne, co uniemożliwiło
porozumienie. Dopiero w deklaracji z października 1956 r. ZSRR zgodził się zwrócić Shikotan i
Habomai, co uzależnił jednak od podpisania układu pokojowego. Być może pod naciskiem
Amerykanów, Japończycy domagali się jednak zwrotu czterech wysp, nie akceptując dwóch. Od tej
pory negocjacje utknęły w martwym punkcie.
Oddziaływanie mocarstw, tj. USA, Rosji, Chin i Japonii, stało się ważnym aspektem bezpieczeństwa w
Strefie Azji i Pacyfiku. Spośród nich kluczową rolę odgrywały Stany Zjednoczone. O znaczeniu
regionu świadczyć może fakt, iż obszar ten decydował o ponad jednej trzeciej amerykańskiego handlu
zagranicznego, tj. ważył w tym zakresie bardziej aniżeli Europa Zachodnia. Zdaniem Amerykanów ich
tamtejsza obecność stanowiła podstawę stabilności i dobrobytu. Służyły temu układy sojusznicze z
Japonią, Koreą Południową, Australią, Tajlandią i Filipinami, a także zaangażowanie USA w rozwój
stosunków z Chinami, Rosją i Wietnamem. Ogromne znaczenie w kształtowaniu regionalnego
bezpieczeństwa miał również czynnik ekonomiczny. Wzajemne powiązania gospodarcze osłabiły
szereg tradycyjnych sprzeczności, zwłaszcza pośród krajów ASEAN. Dla wielu mieszkańców tamtej
części świata wzrost ekonomiczny i poprawa stopy życiowej stały się wyznacznikami dobrze
pojmowanego interesu regionalnego. Wzajemne korzyści wygasiły nawet tak głębokie animozje, jak
konflikt chińsko-wietnamski i dziś granica lądowa, wcześniej płonąca od wielu lat, stała się granicą
pokoju i handlu.
Zjawisk tych nie należy oczywiście przeceniać. Konflikt pozostał wszędzie tam, gdzie jawiła się
perspektywa trwałych korzyści gospodarczych. Do takich nadal należą: spór Chin z Wietnamem,
Malezją, Filipinami i Indonezją wokół archipelagów wysp Spratly i Paracelskich; chińsko-japoński spór
o wyspy Senkaku, filipińsko-malezyjski o Sabah, malezyjsko-brunejski o przebieg granicy lądowej,
malezyjsko-indonezyjski o wyspy na Morzu Celebes, malezyjsko-singapurski o wyspy w cieśninie
Johore, czy powszechnie znany
japońsko-rosyjski o Kuryle. Niemal w każdym z tych przypadków za
wątpliwą argumentacją historyczną kryją się niewątpliwe korzyści gospodarcze.
Od czasu odkrycia Antarktyda stanowiła obiekt wielkiego zainteresowania naukowców. W latach
1957
1958 liczba zlokalizowanych tam stacji wzrosła z 17 do 44, a liczba krajów zainteresowanych
tym obszarem z 4 do 12. Ostatecznie państwa zainteresowane penetracją Antarktydy, tj. Argentyna,
Australia, Belgia, Chile, Francja, Japonia, Nowa Zelandia, Norwegia, RPA, ZSRR, Wielka Brytania i
USA, osiągnęły zgodność współpracy badawczej i w grudniu 1959 r. sygnowały "traktat w sprawie
Antarktyki", której centralną część stanowi Antarktyda. Antarktyka to całość obszarów na południe od
600 równoleżnika, w tym części oceanów z wyspami. Układ zakładał wykorzystanie Antarktyki (w tym
Antarktydy) w celach wyłącznie pokojowych, w tym oczywiście
naukowych.
Trzynastym uczestnikiem spotkań konsultacyjnych członków układu stała się Polska, ze względu na
obecność jej stacji badawczych. Układ z 1959 r. nie odrzucał, ale też i nie uznawał roszczeń
terytorialnych różnych państw, jakie w tym czasie pojawiły się. Pretensje zgłosiło dotąd siedem
państw: Argentyna, Chile, Wielka Brytania (tzw. Brytyjskie Terytorium Antarktyczne), Francja (do Ziemi
Adeli), Australia (tzw. Australijskie Terytorium Antarktyczne), Norwegia (do Ziemi Królowej Maud) i
Nowa Zelandia (tzw. dependencja Rossa). W 1998 r., w związku z przedłużeniem układu, który
sygnowało już kilkadziesiąt państw, wprowadzony został 50-letni zakaz wszelkiej eksploatacji
geologicznej w regionie.
Już w roku 1756 francuski uczony Charles de Brosses w swoim dziele Histoire des navigations aux
terres australes postrzegał jako jedność rozległe obszary AzjiPołudniowo-Wschodniej, Oceanu
Indyjskiego i Pacyfiku. Region ten określił zapomnianym już dziś, choć jeszcze wiek temu żywym
mianem Australazji. Mimo że był to termin jedynie geograficzny, widzenie de Brossesa, w szerokim
sensie, wyprzedziło późniejszą integrację "strefy", która zresztą znacznie rozszerzyła się. Wiele
wskazuje na to, iż wiek XXI będzie "wiekiem Pacyfiku", czy jednak rzeczywiście
zależy to od wielu
czynników, tak licznych, jak zróżnicowany jest skład "strefy". Niekwestionowany rozwój gospodarczy
oraz postępującą integrację obciąża bowiem wiele aspektów natury społecznej i politycznej, od
których, poza może kilkoma potęgami, nie jest wolna ogromna większość krajów Strefy Azji i Pacyfiku.