MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI
Anna Matyga
Wykonywanie rysunków odręcznych
311[34].O2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Anna Kulińska
mgr inż. Anetta Smolec
Opracowanie redakcyjne:
Marcin Olifirowicz
Konsultacja:
dr inż. Janusz Figurski
Korekta:
Andrzej Kirsz
Małgorzata Niezgoda
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[34].O2.01 Wykonanie
rysunków odręcznych zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik
technologii odzieży.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
 SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Przybory i materiały rysunkowe. Rysunek konturowy i walorowy. 7
Kontrast w rysunku
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 15
4.1.3. Ćwiczenia 15
4.1.4. Sprawdzian postępów 17
4.2. Perspektywa zbieżna i malarska 17
4.2.1. Materiał nauczania 17
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 21
4.2.3. Ćwiczenia 21
4.2.4. Sprawdzian postępów 22
4.3.Studium martwej natury 22
4.3.1. Materiał nauczania 22
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 26
4.3.3. Ćwiczenia 27
4.3.4. Sprawdzian postępów 28
4.4.Studium pejzażu 29
4.4.1. Materiał nauczania 29
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 34
4.4.3. Ćwiczenia 35
4.4.4. Sprawdzian postępów 36
4.5. Zasady wykonywania schematów sylwetki człowieka 36
4.5.1. Materiał nauczania 36
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 41
4.5.3. Ćwiczenia 41
4.5.4. Sprawdzian postępów 43
5. Sprawdzian osiągnięć 44
6. Literatura 50
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Otrzymujesz do ręki poradnik Wykonywanie rysunków odręcznych, który będzie Ci pomocny
w przyswajaniu wiedzy o proporcjach sylwetki ludzkiej, pomiarach antropometrycznych, zasadach
perspektywy zbieżnej, a także ułatwi Ci wykonywanie rysunków modelowych i żurnalowych.
Poradnik ten zawiera:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś mieć
opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Ćwiczenia, które zawierają:
" wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczenia,
" pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,
" sprawdzian teoretyczny,
" sprawdzian umiejętności praktycznych.
4. Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania
ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną literaturę
oraz inne z
ródła informacji.
5. Przykład zadania / ćwiczenia oraz zestaw pytań sprawdzających Twoje opanowanie wiedzy
i umiejętności z zakresu całej jednostki. Zaliczenie tego ćwiczenia jest dowodem osiągnięcia
umiejętności praktycznych określonych w tej jednostce modułowej. Wykonując sprawdzian
postępów powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co oznacza, że albo opanowałeś
materiał albo nie.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność. Po
przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.
Jednostka modułowa: Wykonywanie rysunków odręcznych, której treści teraz poznasz jest
jednym z modułów koniecznych do zapoznania się z procesem projektowania i modelowania
odzieży  schemat 1.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów BHP i higieny
pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te
poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
Moduł 311[34].O2
Podstawy projektowania odzieży
i włókienniczych wyrobów
dekoracyjnych
311[34].O2.03
311[34].O2.02
Sporządzanie rysunków technicznych
Wykonywanie rysunków odręcznych
311[34].Z3.04
Wykonywanie kompozycji płaskich
i przestrzennych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej  Wykonywanie rysunków
odręcznych powinieneś umieć:
- wykonywać szkice podstawowymi technikami rysunkowymi,
- stosować podstawowe techniki rysunkowe do projektowania kompozycji płaskich
i przestrzennych,
- rozpoznawać techniki rysunkowe zastosowane w kompozycji plastycznej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,
- dobrać przybory i materiały do wykonania rysunku,
- zastosować podstawowe techniki rysunkowe do wykonania szkiców z natury,
- wykonać szkice światłocieniowe i konturowe podstawowymi technikami,
- wykonać rysunki brył geometrycznych z uwzględnieniem światłocienia,
- wykonać rysunek martwej natury,
- określić elementy perspektywy geometrycznej i powietrznej,
- zastosować zasady perspektywy w studium pejzażu,
- narysować z natury bryły obrotowe,
- narysować sylwetkę człowieka,
- naszkicować fragmenty odzieży w ujęciu perspektywicznym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Przybory i materiały rysunkowe. Rysunek konturowy i walorowy.
Kontrast w rysunku
4.1.1. Materiał nauczania
Rysunek to jedna z dziedzin sztuki, w której środkiem wyrazu jest linia, kreska. Rysując
przetwarza się barwność otaczającego świata na ograniczoną skalę kolorystyczną  od bieli,
poprzez szarość do czerni. Rysunek może funkcjonować jako odrębna dziedzina sztuki lub jako
faza przygotowawcza, wstępny szkic do innych dziedzin, na przykład malarstwa, rzez
by
i architektury.
Każdy sposób rysowania jest indywidualny, zależy od temperamentu i upodobań twórcy.
Przybory i materiały rysunkowe
Wybór określonych materiałów i techniki rysunku nie jest sprawą dowolną. Punktem wyjścia
tego wyboru jest nasz własny zmysł twórczy, przewidywany efekt plastyczny, jak również motyw
i zawartość zamierzonego rysunku.
Istnieje kilka rodzajów papieru do rysowania pogrupowanych w zależności od faktury i barwy
powierzchni:
- papier powlekany  o bardzo gładkiej powierzchni, do której kredce trudno jest  przylgnąć ,
- papier drobnoziarnisty  jest idealny do różnych rysunków,
- papier średnioziarnisty  łatwo na nim zauważyć nieregularną powierzchnię, nadają się one
do dużych formatów lub do uzyskania efektu ożywienia dzięki fakturze,
- papier gruboziarnisty  widoczna chropowatość na powierzchni, nadaje się do dużych
formatów i do rysowania z dużym rozmachem,
- papiery szorstkie  ich powierzchnia jest tak nierówna, że trudno przeciągnąć po nich
ołówek, a linie się łamią i przerywają,
- papiery kolorowe  można je spotkać w szerokiej gamie tonów (od bardzo intensywnych do
bladych) o różnych fakturach.
Formaty papierów są znormalizowane (tworzy się je poprzez dzielenie wymiarów na pół lub
dwukrotne zwiększanie) i przedstawiają się następująco:
- format A4: 210×297 mm,
- format A3: 297×420 mm,
- format A2: 420×594 mm,
- format A1: 594×840 mm,
- format A0: 840×1088 mm.
Środki rysownicze możemy podzielić na kilka grup.
" do pierwszej należą te, które dają grubą linię, a więc węgle, sangwiny, kredy (także kredki nie
oprawione w drzewo),
" do drugiej  środki zostawiające cienką kreskę, czyli ołówki, srebrne sztyfty, pióra, długopisy,
pióra z trzciny, zaostrzone drewienka,
" do trzeciej  płynne środki rysownicze.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Wszystkie wspomniane wyżej przybory służą do rysowania na standardowych kartonach
o rozmaitej gramaturze i fakturze. Dobrze jest wypróbować różne typy papieru, by poznać ich
właściwości. Mniejsze rysunki powinno się wykonywać delikatniejszymi przyborami, na papierze
gładszym i cieńszym, natomiast rysunki o większych rozmiarach wymagają papieru
gruboziarnistego.
Dla początkujących rysowników przydatne są bloki papieru, gdyż można je nosić ze sobą
i rysować przy pierwszej nadarzającej się okazji. [2]
Rys.1. Przybory rysunkowe
y
ródło: Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
Praca przy rysownicy lub sztalugach
Nie mając sztalug, a więc pracując w pozycji siedzącej z rysownicą opartą na kolanach,
powinno się trzymać ołówek na wysokości ramion i patrzeć na rysunek pod kątem pozwalającym
bez przeszkód obejmować wzrokiem płaszczyznę rysunku.
Odpowiedniejsze jest rysowanie na stojÄ…co, do czego potrzebne sÄ… sztalugi. RysujÄ…c przy
sztalugach trzeba pamiętać, żeby stać w odpowiedniej odległości od rysunku, co pozwoli na
właściwą, swobodną pracę dłoni, nadgarstka i ramienia, a ponadto da lepszy ogląd tego, co się
rysuje. W każdej chwili można się nieco cofnąć od sztalugi i ocenić dotychczasową pracę.
Należy pamiętać o swobodnym trzymaniu narzędzia, którym rysujemy i zmieniać sposób
operowania nim. Nie powinno się rysować stale w ten sam sposób.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Rys.2. Praca przy rysownicy i sztaludze. Sposoby trzymania ołówka.
y
ródło: Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
Rysowanie węglem
Rysunek węglem jest klasyczną dyscypliną rysowniczych studiów. Do studiów żywych modeli,
rysowania głów, aktów, ubranych postaci, do debiutanckich studyjnych szkiców kompozycji
figuralnych węglem jest najodpowiedniejszym środkiem. Węgiel jest najbardziej miękkim środkiem
rysowniczym.
Do rysowania węglem najlepsze są papiery o powierzchniach nieco szorstkich. Do celów
szkolnych nadają się papiery pakowe szare lub białe w dużych formatach. Rysujemy na szorstkiej
stronie. Przy rysowaniu węglem można uzyskać kreski o różnych walorach: od jasnoszarej do
czarnej. Jeżeli położymy kawałek węgla na papierze i będziemy nim posuwać, to uzyskamy szare
i czarne płaszczyzny zależnie od stopnia przyciskania węgla. Gdy rozpoczyna się pracę, należy
rysować bardzo lekko. Niepotrzebne linie dadzą się wtedy łatwo usunąć kawałkiem flaneli lub
spranego płótna. Szmatka musi być sucha, bo wilgotna zamaże rysunek. Ewentualnie do rysunku
węglem używa się specjalnych gumek do węgla, ale można je doskonale zastąpić kawałkiem
świeżego, ugniecionego chleba.
Nie trzeba pokrywać całej powierzchni papieru węglem, lecz zostawiać plamy czystego papieru.
Są one również ważnym elementem w kompozycji przez kontrastowe działanie z szarymi
i czarnymi plamami. Jeżeli cały papier jest pokryty węglem, zuboża to kompozycję i działanie
rysunku jest słabsze. Aby zachować rysunek węglem, trzeba go utrwalić.
Rysowanie węglem jest techniką bardzo odpowiednią zarówno dla dzieci, jak i dla młodzieży.
Węglem można opracować w całości zarówno szkice i studia z natury, jak kompozycje
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
z wyobraz
ni. Węgiel nadaje się też lepiej niż ołówek do sporządzania lekkich szkiców przed
malowaniem farbami kryjÄ…cymi.
Rysowanie ołówkiem
Rysowanie ołówkiem jest najbardziej powszechną, dostępną w każdych niemal warunkach
i pomimo pozornej łatwości  jedną z najtrudniejszych do uzyskania efektu plastycznego. Kreska
rysowana ołówkiem jest nikła. Nieco silniejszą w walorze kreskę można osiągnąć przez
przyciśnięcie ołówka do papieru. Zbyt mocne naciśnięcie może tworzyć na papierze rowki szpecące
rysunek. Kreski narysowanej ołówkiem nigdy nie trzeba rozcierać palcem ani watą. Zamazane
plamy nie odpowiadają charakterowi techniki rysowania ołówkiem. Jeżeli oprócz konturów chcemy
w rysunku zaznaczyć zróżnicowany walor, możemy to uzyskać przez różne zagęszczenie kresek.
Sposób trzymania ołówka
Ważną sprawą jest właściwe trzymanie ołówka podczas rysowania. Gdy rysujemy małe
kształty, trzymamy ołówek w taki sposób, w jaki się trzyma pióro czy długopis podczas pisania.
Przy sporządzaniu szkiców na większych arkuszach papieru (szczególnie na początku szkicowania)
ołówek trzeba trzymać w dłoni lekko wszystkimi palcami. A
atwo rysuje się wtedy długie linie. Przy
rysowaniu ołówkiem uczniowie zazwyczaj zbyt często używają gumki. Zaledwie narysują kilka
linii, natychmiast je wycierają. Należy to zwalczać. W szkicach z natury można zostawiać pierwsze
linie wyznaczające kierunki, jakieś linie pomocnicze, lekko rysowane. Poszukiwania kierunków,
proporcji, narastanie rysunku powinny być widoczne w pracach uczestników. Gumkę, gdy jest
niezbędna, można zastosować pod koniec pracy.
Rys.3. Techniki rysowania linii
y
ródło: Smith R.: Tajemnice warsztatu artysty. MUZA S.A., Warszawa 1994
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Rysunek kredkÄ…
Rysunek kredką jest podobny do ołówka. Kredki są w różnych kolorach, ale najprzyjemniejszy
dla oka jest rysunek wykonany kredkÄ… czarnÄ… lub brÄ…zowÄ…. Bardzo dobrym gatunkiem czarnej
kredki jest kredka negro. Wysokim gatunkiem kredek o odcieniach brÄ…zowych sÄ… sangwina i sepia.
Przy rysowaniu kredką nie powinno się używać w ogóle gumki.
Rysowania kredką lepiej nadaje się dla dzieci (zwłaszcza starszych) niż rysowanie ołówkiem.
Rys.4. Techniki uzyskiwania tonacji ołówkiem
y
ródło: Smith R.: Tajemnice warsztatu artysty. MUZA S.A., Warszawa 1994
Rysowanie piórkiem
Piórkiem, używając do tego tuszu lub atramentu, rysować można na możliwie gładkim
papierze. Nadają się do tego zarówno małe, jak i duże formaty papieru. Operujemy  jak przy
rysowaniu ołówkiem  kreską. Aby uzyskać płaszczyznę mocniejszą w walorze, należy kłaść kreski
gęściej, ale zawsze tak, aby były one widoczne i nie zlewały się w plamę. Do malowania plam służy
pędzel i piórkiem nie trzeba go naśladować. Rysować piórkiem trzeba wprost, bez uprzedniego
szkicowania ołówkiem. Nic też nie da się tu wytrzeć gumką. Trzymając obsadkę z piórkiem w dłoni
wszystkimi palcami, można z łatwością rysować długie linie proste i faliste, łuki i koła.
Rysowanie patykiem
Do rysowania patykiem maczanym w tuszu lub atramencie najlepiej nadaje siÄ™ patyk z drzewa
lipowego. Powinien on być prosty, o średnicy 7 8 mm. Koniec patyka przecinamy ostrym nożem
z jednej i drugiej strony  na łopatkę . Następnie kładziemy zacięty koniec patyka na deseczkę
z twardego drzewa i przycinamy, wyrównujemy jednym cięciem noża  łopatkę . Jeżeli jest za
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
szeroka, można ją zwęzić dwoma cięciami po obu stronach. Aby tusz lub atrament nie kapał
z patyka i nie plamił papieru, należy po zamoczeniu patyka obetrzeć go o szyjkę buteleczki od
środka. Linia rysowana po umoczeniu patyka w tuszu najpierw będzie czarna, a po chwili
rysowania stanie się szara aż do bardzo jasnej szarości. Inaczej mówiąc, przy rysowaniu patykiem,
zarówno tuszem, jak atramentem, można uzyskać różne walory kreski.
Rysowanie pędzlem
Rysować można pędzlem akwarelowym lub szczecinowym okrągłym lub płaskim. Rysuje się
zazwyczaj czarnym tuszem lub atramentem na białym papierze. Można też rysować farbą
akwarelową lub plakatówką po odpowiednim rozcieńczeniu ich wodą. Wybór koloru i gatunku
papieru jest dowolny. Można rysować czarnym tuszem na kolorowych papierach słabszych
w walorze, a białą plakatówką lub temperą na papierach mocniejszych w walorze. Interesujące
mogą też być rysunki wykonane pędzlem czarną i białą farbą na szarym papierze.
Rysunek konturowy i walorowy
Każdy sposób rysowania jest indywidualny, zależy od temperamentu i upodobań twórcy.
Można rysować stosując drobne kreski jednokierunkowe lub rozrzucone, nieuporządkowane
wielokierunkowe. Rysunek jest dynamiczny, gdy odzwierciedla rozmach. Stosuje się wówczas
długie linie, zamaszyste, pewne kreski. Rysunek statyczny służy do przedstawienia sylwetki
nieruchomej.
W zależności od sposobu przedstawienia i użycia środków wyrazu artystycznego rozróżnia się
rysunki:
- konturowe (linearne)  operujÄ…ce liniÄ…,
- walorowe  operujące odcieniami szarości, bieli i czerni,
- światłocieniowe  z wyraz
nymi partiami czerni i bieli,
- malarskie  wyrażające wzajemne stosunki kolorów.
Rys.5. Rysunki: a) konturowy, b) walorowy, c) światłocieniowy
y
ródło: Fałkowska-Rękawek E.: Podstawy projektowania odzieży. WSiP, Warsawa 2000
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Rysunek konturowy (linearny) jest to rysunek bazujÄ…cy na linii. Przedmioty, modele
przedstawia się za pomocą kresek, linii, bez używania waloru i światłocienia. Można powiedzieć,
że jest to rysunek czarnobiały. Zastosowane linie mają odzwierciedlić ogólny zarys postaci,
przedmiotu, pokazać jego cechy charakterystyczne bez zbędnych szczegółów.
Rysunek konturowy może być wykorzystywany do wykonywania szkiców postaci (obiektów) 
swobodnych, szybkich rysunków pokazujących ogólny wygląd, proporcje, ruch.
W odzieżownictwie ten rodzaj rysunku jest często stosowany jako:
- rysunek modelowy, który prezentuje wygląd modelu odzieży z przodu, z tyłu, wraz ze
wszystkimi detalami. Może być on przedstawiony na sylwetce, w rozłożeniu  na płasko , na
manekinie. Wykonuje się go odręcznie, precyzyjną, linearną, ale miękką i płynna kreską.
- rysunek techniczny  jest on elementem dokumentacji techniczno-technologicznej.
Wykonywany na podstawie modelu wzorcowego, służy do kontroli poprawności wykonania
wzorca.
- rysunek instruktażowy  przedstawia sposób wykonania fragmentu lub całości odzieży
w widokach i przekrojach za pomocÄ… symboliki graficznej.
- rysunek konstrukcyjny  to wykonanie siatki konstrukcji odzieży.
Walor w rysunku oznacza jasne lub ciemne płaszczyzny modelu. Walor znaczy to samo, co
ton. Dzięki niemu można zasugerować trójwymiarowość i głębię rysunku. Walor to rodzaj
porównania. Jego zastosowanie oznacza klasyfikowanie tonów i cieni dla właściwego oddania
ciemnych i jasnych oraz pośrednich płaszczyzn.
Rys. 6. Rysunki walorowe postaci
y
ródło: Fałkowska-Rękawek E.: Podstawy projektowania odzieży. WSiP, Warsawa 2000
Zasady ułatwiające wykonanie rysunku walorowego:
1) Obserwacja światła  należy zaobserwować rozłożenie światła na różnych częściach
modelu.
2) Pogłębianie stopniowe waloru  wypełnianie kształtów i cieni modelu walorem. Polega to
na obserwowaniu i odpowiednim rozmieszczeniu walorów, krok po kroku zaczynając od
jasnych szarości, poprzez bardziej intensywne tony, po ciemną szarość i czerń, w możliwie
szerokim zakresie.
3) Mrużenie oczu podczas obserwacji modelu  pozwala to lepiej dostrzec walor, przedmioty
stajÄ… siÄ™ wtedy wyraz
niej określone, a kontrast przesadny. Wszystko to pozwala lepiej
dostrzec różnorodność walorów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Podczas tworzenia rysunków walorowych należy pamiętać, aby unikać obrysowywania modelu
konturem. Kształt brył pokazujemy za pomocą waloru.
Cieniowanie w rysunku odręcznym
Aby rysowany z natury przedmiot był widoczny, muszą padać na niego promienie świetlne.
Oświetlają one w niejednakowym stopniu różnie położone powierzchnie tego przedmiotu.
Rys. 7. Powstawanie brył za pomocą światłocienia
y
ródło: Turanowska-Zakrzewicz K.: Plastyka, Wydawnictwo M. Rożak, Gdańsk 2000
Jeśli na przedmioty narysowane w perspektywie naniesiemy plamy koloru szarego różnych
walorów, tj. od bieli do czerni, wzmocnimy wrażenie trójwymiarowości.
Najlepiej używać dwóch walorów: w półcieniu i głębokim cieniu, zostawiając miejsca w pełni
oświetlone jako puste. Cieniować można kreskami lub plamą. Rzadko rozmieszczone kreski dają
półcień, gęsto  cień głęboki. Przedmioty kanciaste cieniuje się kreskami prostymi, biegnącymi
równolegle do krawędzi. Wszelkie kreski wygięte dają wrażenie wklęsłości albo wypukłości
i należy je stosować do podkreślenia kształtów zaokrąglonych.
Kontrast w rysunku
Jeśli zestawimy na rysunku dwa lub więcej walory, uzyskamy nowy efekt: kontrast. Może on
być łagodny, jeśli tony te mają podobną intensywność: są albo wszystkie jasne, albo wszystkie
ciemne. Kontrast może być ostry, jeśli jasne tony przeciwstawimy ciemnym, bez odcieni
pośrednich. Kontrast, w połączeniu z walorami i kierunkiem światła jest cennym środkiem
artystycznego wyrazu.
Kontrast wywołuje sobą pewne fenomeny psychologiczne, bardzo ważne w pracy artysty.
Jednym z nich jest prawo kontrastu symultanicznego, które można wyrazić w następujący sposób:
- biel wydaje się bielsza, jeśli otaczający ją ciemny ton pogłębia się,
- szarość wydaje się bardziej intensywna w miarę, jak otaczająca ją jasna płaszczyzna staje się
coraz jaśniejsza.
Artyści często stosują biały papier dla pogłębienia efektu odbłysków światła. Może on służyć
do oddania takich białych powierzchni modelu, jak sukienka czy śnieżny pejzaż z różnymi
odcieniami bieli i szarości. Należy jednak pamiętać że: w naturze żaden przedmiot nie jest idealnie
biały.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz środki rysownicze?
2. Omów sposób rysowania węglem.
3. Przedstaw sposób rysowania ołówkiem.
4. Jakie znasz sposoby trzymania ołówka?
5. Na czym polega rysowanie kredkÄ…?
6. Na czym polega rysowanie piórkiem?
7. Na czym polega rysowanie patykiem?
8. Na czym polega rysowanie pędzlem?
9. Jakie znasz rodzaje rysunków?
10. W jaki sposób powstaje rysunek konturowy?
11. Gdzie w odzieżownictwie stosowany jest rysunek konturowy?
12. Na czym polega rysunek walorowy?
13. Omów stosowanie kontrastu w rysunku.
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Narysuj różnego rodzaju linie na papierze o zróżnicowanej fakturze.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) znać rodzaje linii,
2) dobrać przybory i narzędzia do wykonania ćwiczenia,
3) narysować linie: proste, krzywe, faliste, łamane i przerywane w różnych kierunkach
i o różnym zagęszczeniu,
4) narysować w/w linie na papierze o zróżnicowanej fakturze,
5) dokonać prezentacji rysunku,
6) ocenić postępy swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- blok rysunkowy formatu A4,
- ołówki różnej twardości (H, HB, B),
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Narysuj kwadrat utworzony z linii biegnących w różnych kierunkach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) znać rodzaje linii,
2) dobrać przybory i narzędzia do wykonania ćwiczenia,
3) narysować kwadrat utworzony z kropek rozmieszczonych w liniach prostych i równych
odległościach od siebie. (tworząc kwadrat),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4) narysować kwadrat utworzony z pionowych linii jednakowej długości, usytuowanych w tej
samej odległości względem siebie,
5) narysować kwadrat utworzony z poziomych linii jednakowej długości, biegnących
równolegle względem siebie i w tych samych odległościach,
6) narysować kwadrat utworzony z linii o różnej długości, równoległych do siebie,
biegnÄ…cych diagonalnie od strony lewej do prawej,
7) narysować kwadrat utworzony z linii o różnej długości, równoległych do siebie, biegnących
diagonalnie od strony prawej do lewej,
8) dokonać prezentacji rysunku,
9) dokonać oceny pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- blok rysunkowy formatu A4,
- ołówki różnej twardości (H, HB, B),
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Za pomocą światłocienia zamień koło w kulę.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dobrać odpowiednie przybory rysunkowe,
3) zapoznać się z zasadami rysowania ołówkiem,
4) narysować koło,
5) dodać linie cieniowania w kształcie półksiężyca w dolnej części koła,
6) wzmocnić cień wzdłuż linii okręgu,
7) od dolnej linii okręgu narysować gęsto rozmieszczone równoległe linie tworzące cień,
kładący się na podstawie,
8) zaprezentować efekty swojej pracy,
9) dokonać samooceny.
Wyposażenie stanowiska:
 blok rysunkowy formatu A4
 ołówki różnej twardości (HB, B, 2B),
 gumka,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Wykonaj rysunek prostopadłościanu piórkiem i tuszem.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dobrać odpowiednie przybory rysunkowe,
3) zapoznać się z techniką rysowania piórkiem i tuszem,
4) zaobserwować sposób przedstawienia modelu,
5) wykonać rysunek prostopadłościanu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
6) zacieniować odpowiednie ściany bryły,
7) dodać cień rzucany przez bryłę na podłoże,
8) zaprezentować efekty swojej pracy,
9) dokonać oceny swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska:
 blok rysunkowy formatu A4,
 ołówki różnej twardości (HB, B, 2B),
 gumka,
 literatura z rozdziału 6.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wymienić środki rysownicze?
2) rozróżnić środki rysownicze?
3) rysować węglem?
4) wykonać rysunek ołówkiem?
5) rysować kredką?
6) rysować piórkiem?
7) rysować patykiem
8) rysować patykiem?
9) rozróżnić rysunek walorowy od konturowego?
10) rozróżnić rysunek walorowy od światłocieniowego?
11) odróżnić sztalugę od rysownicy?
12) zastosować wiadomości w praktycznym działaniu?
4.2. Perspektywa zbieżna i malarska
4.2.1. Materiał nauczania
Podstawowe zasady perspektywy zbieżnej
Świat, który nas otacza oraz znajdujące się w nim przedmioty są przestrzenne, to znaczy mają
trzy wymiary szerokość, wysokość, głębokość. Natomiast powierzchnia papieru płótna czy ściany,
na której rysujemy czy malujemy ma dwa wymiary szerokość i wysokość, wymiaru trzeciego
 głębokości brak. Mimo to elementy kompozycji plastycznej potrafią wyrazić i stworzyć wrażenie,
iż oglądający ulega złudzeniu jakby obraz  w rzeczywistości płaski  był wieloplanowy i posiadał
trzeci wymiar  głębokość.
Metody przedstawiania bryły na płaszczyz
nie stosowane w technice (rzuty prostokÄ…tne,
perspektywa równoległa) opierają się na ścisłych danych. Pozwalają one na dokładne
przedstawienie trójwymiarowego przedmiotu na płaszczyz
nie arkusza. W rysunku odręcznym
stosujemy perspektywę zbieżną, zwaną inaczej środkową lub malarską. Daje ona obraz przedmiotu
na płaszczyz
nie mniej lub więcej zniekształcony, zgodnie z prawami widzenia. Daje złudzenie
rzeczywistości. Stosunek wielkości przedmiotów oraz wrażenie głębi są przedstawione tak, jak
widzimy zgodnie z poczuciem przestrzeni. Efekt przestrzenności można uzyskać rysując na
podstawie trafnej obserwacji albo na zasadzie rzutu perspektywicznego zbieżnego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Podstawowymi prawami perspektywy malarskiej są: pozorne zmniejszanie się przedmiotów
w miarę oddalania się od oka oraz pozorna zbieżność w kierunku horyzontu wszelkich linii
biegnących w głąb obrazu.
Rysunek perspektywiczny polega na umiejętności poprawnego przedstawienia przedmiotów
trójwymiarowych, widzianych przez oko ludzkie, na płaszczyz
nie dwuwymiarowej.
Podstawowymi pojęciami perspektywy są: linia horyzontu (LH), punkt widzenia (PW) i punkt
zbiegu (PZ). Linia horyzontu znajduje się zawsze na wysokości oczu przed obserwatorem i wznosi
się lub opada w zależności od jego punktu obserwacji. By lepiej to pojąć, wystarczy wyobrazić
sobie, że jesteśmy na plaży. Obojętnie, gdzie się znajdujemy, horyzont pozostaje zawsze na
wysokości oczu. Punkt widzenia leży zawsze na linii horyzontu w kierunku spojrzenia patrzącego.
Tam również znajduje się punkt lub punkty zbiegu. W nich zbiegają się wszystkie równolegle
względem siebie przedłużenia krawędzi obiektu, jaki mamy odwzorować.
Rys. 8. Przykłady perspektywy zbieżnej
y
ródło: Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
Główne rodzaje perspektywy najlepiej zbadać na przykładzie sześcianu. Jeżeli jedna ściana
sześcianu leży równolegle do płaszczyzny rysunku, a więc jest ułożona frontalnie względem nas, to
obiekt znajduje się w tak zwanej perspektywie równoległej z jednym punktem zbiegu, który
pokrywa się z punktem widzenia. Typowym przykładem perspektywy równoległej są szyny
kolejowe, gdy ustawimy się dokładnie pośrodku toru. Jeżeli natomiast tylko pionowe krawędzie
sześcianu są równoległe względem siebie, podczas gdy pozostałe rozbiegają się na boki w kierunku
horyzontu i zbiegają się w odpowiadających im punktach zbiegu, wówczas obiekt znajduje się
w perspektywie ukośnej. Przykład: jeśli oglądamy jakiś budynek od strony jednego z jego
narożników, to przedłużenia obu krawędzi fasad rozbiegają się w różnych kierunkach. Tę
perspektywę stosuje malarz najczęściej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Rys. 9. Przykład wykorzystania skrótów perspektywicznych
y
ródło: Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
Ponadto należy zwrócić uwagę, że istnieje jeszcze inne, raczej wizualne oddziaływanie
perspektywy. Polega ono na działaniu atmosfery, jaka znajduje się między obserwatorem,
a oddalonymi przedmiotami, tak, że zarysy rozpływają się, a kontrasty zmniejszają wraz
ze wzrastającą odległością. Leonardo da Vinci określił to oddziaływanie jako perspektywę
powietrzną. Wszyscy malarze, którzy kiedykolwiek malowali pejzaże, wykorzystywali to zjawisko,
czasem nawet nieświadomie.
Perspektywa powietrzna uwzględnia zjawisko zmiany koloru przedmiotów w miarę ich
oddalania od osoby patrzÄ…cej: stajÄ… siÄ™ one coraz mniej intensywne i nabierajÄ… odcienia
szaroniebieskiego. Rysując oddalone przedmioty stosujemy bardziej miękkie kontury, jaśniejsze
tony i delikatniejszą fakturę. Pomaga to osiągnąć złudzenie, że oko wnika w głąb narysowanego
obrazu, podczas gdy w rzeczywistości ogląda płaską powierzchnię.
Oto przykład zastosowania tych zabiegów: (rys. 10).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Rys. 10. Przykład perspektywy powietrznej
y
ródło: Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
Perspektywa w rysunku odzieży
W rysunku odzieży należy zdecydować się na zastosowanie takiego widoku
perspektywicznego, który optymalnie odzwierciedli sposób układania się na figurze:
- ujęcie en face (frontalne rys.11a.) wydaje się być mało naturalne, gdyż nie uwzględnia efektu
ruchu,
- ujęcie z dołu (rys.11c.) jest mało czytelne, gdyż w tej pozycji rzadko ogląda się figurę
w ubiorze,
- najbardziej korzystne jest ujęcie z góry (rys. 11b.), gdyż najczęściej spogląda się na otoczenie z
wysokości oczu.
Rys. 11. Fragmenty odzieży w perspektywie zbieżnej: a) widok frontalny, b) widok z góry, c) widok z dołu
y
ródło: Fałkowska-Rękawek E.: Podstawy projektowania odzieży. WSiP, Warsawa 2000
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Skróty perspektywiczne dotyczÄ… wyglÄ…du caÅ‚oÅ›ci ubiorów i ich detali w ujÄ™ciach ¾ oraz
z boku, gdzie znajdują się dwa punkty zbiegu. Im bliższy jest skrót zbiegu, tym skrót jest
Å‚agodniejszy.
W rysunkach modelowych powinno się unikać skrótów perspektywicznych, gdyż ważna jest
czytelność wszystkich detali odzieży. W rysunku żurnalowym dopuszczalny jest łagodny skrót
perspektywiczny, w celu podkreślenia sposobu układania się materii na sylwetce.
Szkic żurnalowy, jako rysunek podkreślający cechy charakterystyczne figury, czy linii ubioru
może przedstawić odzież bądz
figurę w silnych skrótach perspektywicznych.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje perspektywy?
2. Jaką perspektywę najczęściej stosujemy w rysunku odręcznym?
3. Czym charakteryzuje się perspektywa równoległa?
4. Jakie znasz podstawowe prawa perspektywy zbieżnej?
5. Co daje zastosowanie perspektywy zbieżnej w rysunkach?
6. Co to jest horyzont?
7. Co to jest punkt zbieżności?
8. Jakie sÄ… zasady tworzenia perspektywy powietrznej?
9. Gdzie w odzieżownictwie jest wykorzystywana perspektywa?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj rysunek krajobrazu z zastosowaniem perspektywy powietrznej.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z zasadami perspektywy powietrznej,
3) dokonać wyboru motywu pejzażowego (ustalić wybór z nauczycielem),
4) odnalez
ć linię horyzontu i punkt zbieżności,
5) wykonać wstępny szkic krajobrazu,
6) wykonać rysunek pejzażu z zastosowaniem perspektywy powietrznej,
7) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- sztaluga
- karton rysunkowy formatu A3, A2 lub A1,
- ołówki różnej twardości (H, HB, B),
- przybory kreślarskie,
- gumka,
- literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Ćwiczenie 2
Przedstaw na rysunku widok ulicy (deptaka) wykorzystując zasady perspektywy zbieżnej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z zasadami perspektywy zbieżnej,
3) wybrać odpowiednie miejsce pracy (skonsultować wybór z nauczycielem),
4) odnalez
ć linię horyzontu i punkt zbieżności,
5) wykonać wstępny szkic ulicy,
6) narysować widok ulicy z zastosowaniem perspektywy zbieżnej,
7) zaprezentować efekty swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- sztaluga,
- karton rysunkowy formatu A3, A2 lub A1,
- ołówki różnej twardości (H, HB, B),
- przybory kreślarskie,
- gumka,
- literatura z rozdziału 6.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczeń rysunkowych?
2) dobrać odpowiednie przybory rysunkowe do rodzaju zadanego ćwiczenia?
3) zdefiniować pojęcie: horyzont?
4) zdefiniować pojęcie: punkt zbieżności?
5) omówić podstawowe prawa perspektywy zbieżnej?
6) ustalić miejsce położenia horyzontu?
7) ustalić położenie punktu zbieżności?
8) zastosować zasady perspektywy zbieżnej w rysunku odzieży?
9) zastosować zasady perspektywy powietrznej w rysowaniu krajobrazu?
4.3. Studium martwej natury
4.3.1. Materiał nauczania
Martwa natura  rysowanie prostych przedmiotów
Przystępując do rysowania martwej natury najpierw należy uchwycić ogólny zarys przedmiotu
i jego właściwe proporcje. Następnie należy zwrócić uwagę na szczegóły, szkicując je trzeba
zwrócić uwagę, by nie rozbić struktury formy. Kolejny etap to budowanie partii światła i cienia, co
podkreśli bryłę przedmiotu. (rys. 12 i 13).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Rys. 12. Kolejne etapy rysowania szyszki: a) kreślenie linii konturowych z uwzględnieniem łusek, b) szkicowanie
szczegółów, c) nadanie rysunkowi trójwymiarowości przez światło i cień
y
ródło: Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
Rys. 13. Kolejne etapy rysowania kieliszka
y
ródło: Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
Rysowanie brył o geometrycznych kształtach
Głównym problemem w takich bryłach jest odtworzenie geometrycznych kształtów. Pierwszą
czynnością będzie wykonanie szkicu konturowego przedmiotu z uwzględnieniem zasad
perspektywy. Następnie należy zmodyfikować krzywizny i dorysować detale. Przykładem takiej
bryły może być radio. Rysowanie tego typu bryły będzie polegało na:
- wykreśleniu zasadniczego kształtu (używając ołówka HB lub B), jeśli uznamy że dobrze
uchwyciliśmy ogólny zarys przedmiotu, można wymazać linie prostokątne, ale dopiero po
 wpisaniu w niego linii zaokrÄ…glonych (rys. 14 a),
- rysowanie konturów poszczególnych części obudowy, tak by zaznaczyć jej bryłowość
(rys. 14b),
- wydobycie struktury przedmiotu przez zaznaczenie zacienionych i jasnych partii oraz należy
dorysować detale (do zaznaczania tonów właściwe będzie użycie ołówka 2B lub 4B) (rys.14c).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Rys. 14. Kolejne etapy rysowania bryły
y
ródło: Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
Martwa natura w prostej kompozycji
Przed przystąpieniem do rysowania należy odpowiednio ułożyć rysowane przedmioty,
następnie przypatrzeć się całej kompozycji, starając się uchwycić proporcje i wymiary
poszczególnych przedmiotów. Przykład tego typu kompozycji może stanowić misa wypełniona
pomarańczami. Pierwszym etapem będzie narysowanie konturów misy i wszystkich znajdujących
się w niej owoców, trzeba zwrócić uwagę na prawidłowe wykreślenie eliptycznego brzegu misy
i na zachowanie proporcji między naczyniem i owocami (rys.15 a). Kolejny etap to zaznaczenie za
pomocą kreskowania cienia rzucanego przez misę na podłoże (jego kształt w przybliżeniu
przypominał kształt brzegu naczynia). Należy pamiętać o kierunku, z którego pada światło, cień
zaznacza się lekko i w prosty sposób (rys. 15 b). Następnie należy opracować gradację tonów cienia
i refleksy świetlne na owocach i misie. Odpowiednie zróżnicowanie tonów z pozostawieniem
niezakreskowanego papieru w miejscach najjaśniejszych sprawi, że rysunek będzie prezentował
bogatą gamę odcieni. Wzmocnienie niektórych konturów podniesie precyzję i wyrazistość
kompozycji (rys.15 c).
Rys. 15. Kompozycja martwej natury:  Misa z pomarańczami
y
ródło: Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
Martwa natura we wnętrzu
Rysując przedmioty we wnętrzu należy zwrócić uwagę na kształt i detale zasadniczych
elementów danego pomieszczenia na przykład mebli, framugi okna. Konieczne jest zwrócenie
uwagi na sposób i kierunek padania światła, a także rozłożenia cieni. Przystępując do wykonywania
rysunku wybieramy element , który będzie stanowił motyw główny kompozycji (rys. 16).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Rys. 16. Martwa natura we wnętrzu, głównym motywem tej kompozycji jest duże okno
y
ródło: Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
Martwa natura z form odzieżowych
W rysunku z natury form odzieżowych szczególnie istotna jest umiejętność obserwacji
różnorodnych faktur i sposobów układania się materiałów. Poprawnie wykonany rysunek studyjny
powinien odzwierciedlać tę różnorodność. Inaczej rysuje się fałdy  ciężkie , o wyraz
nych
kształtach i z bogatym światłocieniem, inaczej zaś  lekkie , mało wyraziste:
- materiały  ciężkie rysuje się kreska zdecydowaną, o określonym kierunku opadania,
- materię  lekką , puszystą (futra, mohairy) rysuje się lekką kreską, o różnych kierunkach,
- efekt ażuru i koronki wydobywa się przez głębokie tony i wyraz
ne partie światła,
z zastosowaniem precyzyjnej kreski,
- materiały  lekkie ,  lejące , rysuje się kreska o słabszym natężeniu, na przykład jedwab.
Kreska zawsze powinna podążać za kształtem, utrwalać go.
Przezroczystości zaznacza się przez zakreskowywanie przenikających się partii materiałów. Do
podkreślenia partii najjaśniejszych wykorzystuje się naturalne, białe tło kartonu.
Kształty sfałdowań, to również znaczący element rysunku z natury. Ze względu na rodzaj
zastosowanego materiału fałdy mogą być: sterczące, lejące, drobne, lejkowate, proste, głębokie,
płytkie. Dobrze wykonany rysunek umiejętnie wykazuje te różnice. Aby uzyskać określone efekty,
należy właściwie dobierać linie, rysując:
- fałdy drobne  drobną kreską,
- fałdy lejkowate  z wyraz
nie zarysowanym kształtem lejka,
- fałdy głębokie  z zastosowaniem przyciemnionej kreski,
- fałdy płytkie  kreską delikatną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Rys. 17. Martwa natura z materiałów odzieżowych
y
ródło: Fałkowska-Rękawek E.: Podstawy projektowania odzieży. WSiP, Warsawa 2000
Martwe natury z materiałów odzieżowych można rysować na manekinach, wieszakach, czy też
ułożone w formie dowolnych kompozycji, zwracając uwagę na bogactwo ornamentu, zwłaszcza
przestrzennego. Umiejętność rysowania draperii, plisowania, form kloszowych, marszczonych,
kokard, piór i tym podobnych jest przydatna w rysunku odzieżowym.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na co należy zwrócić uwagę przystępując do rysowania martwej natury?
2. Jakie są kolejne etapy rysowania pojedynczych przedmiotów martwej natury?
3. Na co należy zwrócić uwagę przy rysowaniu brył o geometrycznych kształtach?
4. Na jakie czynniki należy zwrócić uwagę przystępując do rysowania kompozycji martwej
natury?
5. Jakie znaczenie dla tworzenia rysunków martwej natury ma światło i cień?
6. Na co zwraca się uwagę rysując martwą naturę we wnętrzu?
7. W jaki sposób narysujesz fałdy w martwej naturze z materiałów odzieżowych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj rysunek kubka szklanego stosujÄ…c zasady przy rysowaniu martwej natury.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) ustawić kubek zwracając uwagę na padające światło,
2) narysować kontury, szkicując zasadnicze kształty przedmiotu,
3) zaznaczyć rozkład refleksów świetlnych używając delikatnych linii,
4) zaznaczyć tony cieniowe,
5) zaprezentować efekty swojej pracy,
6) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- sztaluga,
- karton rysunkowy formatu A3,
- ołówki różnej twardości (H, HB, B),
- przybory kreślarskie,
- gumka,
- kubek.
Ćwiczenie 2
Narysuj kompozycjÄ™ martwej natury.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) ułożyć owoce w naczyniu (przy ułożeniu kompozycji pomaga nauczyciel),
2) narysować kontury misy i wszystkich znajdujących się w niej owoców,
3) zaznaczyć za pomocą kreskowania cień padający z misy,
4) opracować gradację tonów, cienie i refleksy świetlne,
5) wzmocnić kontury podnosząc precyzję i wyrazistość kompozycji,
6) zaprezentować efekty swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- sztaluga,
- karton rysunkowy formatu A3,
- ołówki różnej twardości (H, HB, B),
- przybory kreślarskie,
- gumka,
- okrągła szklana misa,
- owoce np. jabłka, pomarańcze.
Ćwiczenie 3
Narysuj kompozycję martwej natury materiałów odzieżowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) ułożyć różne materiały odzieżowe w dowolnej kompozycji (podczas układania pomaga
nauczyciel),
2) narysować kontury wszystkich znajdujących się materiałów,
3) zaznaczyć za pomocą kreskowania padające cienie,
4) opracować gradację tonów, cienie i refleksy świetlne,
5) wzmocnić kontury podnosząc precyzję i wyrazistość kompozycji,
6) zaprezentować efekty swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- sztaluga,
- karton rysunkowy formatu A3,
- ołówki różnej twardości (HB, B, 2B),
- przybory kreślarskie,
- gumka,
- materiały odzieżowe,
- manekin.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczeń
w rysowaniu martwej natury?
2) wykonać rysunek uwzględniając kolejne etapy rysowania
pojedynczych przedmiotów martwej natury?
3) rysować bryły o geometrycznych kształtach?
4) stosować światło i cień przy tworzeniu rysunków martwej natury?
5) wybrać główny motyw rysując martwą naturę we wnętrzu?
6) ułożyć kompozycje martwej natury z materiałów odzieżowych?
7) narysować martwą naturę z materiałów odzieżowych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.4. Studium pejzażu
4.4.1.Matriał nauczania
Od najdawniejszych czasów malarstwo wykorzystywało pejzaż jako punkt odniesienia do
tworzenia zasadniczego tematu obrazu. Z upływem czasu malowanie pejzażu przeniesiono ze ścian
na łatwiejsze do obróbki powierzchnie, takie jak papirus czy pergamin.
Wykorzystywany jako tło scen historycznych, religijnych, rodzajowych bądz
zwykłych alegorii
zjawisk natury, pejzaż podlegał zmianom niemal w każdej epoce dzięki stosowaniu nowych technik
i środków malarskich.
Praca nad pejzażem jest tak samo ważna w fazie początkowej, jak i w póz
niejszych stadiach, aż
do końca. Już na początku, kiedy artysta dokonuje oceny kompozycji, przygotować musi sposób
w jaki rozwinie siÄ™ jego praca.
Ołówek i tusz to najczęstsze materiały w rysowaniu pejzażu. Dzięki swym walorom każde
z nich ma swój udział w wydobyciu charakteru tematu.
Rysowanie ołówkiem
Rozmaitość stopniowania na jaką pozwala ołówek grafitowy, przysparza tematowi płynności
i żywiołowości. Pierwszym krokiem jest skomponowanie tematu. Zwykle robi się to ołówkiem
bÄ…dz
węglem. Główne linie stanowią zarys, który wymaga rozwinięcia poprzez zmiany tonacji
szarości i linii obrysowujących formy. We wstępnym szkicu główne linie są mocniej zaznaczone,
a elementom nadaje się bardziej zdecydowany charakter. Gdy forma została już w pełni określona,
poprzez stopniowanie szarości, próbujemy wydobyć bryłę, stosując w tym celu grę światła i cienia,
wydobywajÄ…c urozmaicenia tekstury tematu.
Tusz
Tuszu używa się w postaci rozcieńczonej lub nie, uzyskując całkowicie odmienne efekty.
Można go nakładać pędzlem lub piórkiem. W zależności od tego otrzymujemy dwie całkowicie
różne prace.
Odpowiednia koncepcja do tematu może zakładać wykorzystanie piórka, i za jego pomocą
różnicowanie ciemnych obszarów, poprzez ciasno prowadzone, przecinające się linie. Im większe
zagęszczenie się linii, tym ciemniejszy fragment rysunku. Teksturę uzyskuje się za pomocą różnych
zestawień linii.
Plenery
Jednym z najpowszechniej stosowanych sposobów uczenia się rysowania pejzażu jest wyjście
w plener i spontaniczne rysowanie szkiców tematu.
Szkicowanie jest ćwiczeniem uchwycenia tematu oglądanego bezpośrednio, co stanowi zadanie
wymagające ustawicznej praktyki, by móc uzyskać interesujące rezultaty. Rysunek to zaledwie
jeden z czynników, który warto uwzględnić pracując nad szkicem. Do szkicu nie potrzeba wiele,
można go wykonać praktycznie wszędzie.
Kompozycja pejzażu
Obierając punkt wyjściowy do tworzenia kompozycji krajobrazu, należy wziąć pod uwagę
szereg czynników. Nawet najmniej realistyczny krajobraz zdradza tendencje ku asymetrii. Pozwala
to wykorzystać takie cechy kompozycji, jak równowaga plam i środek ciężkości obrazu.
Asymetria w kompozycji ma wpływ na dynamikę całej pracy, która powoduje, że
umiejętnie rozłożone szczegóły wzbudzą większe zainteresowanie niż szczegóły symetrycznie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
rozproszone. Również kwestia perspektywy może odgrywać decydująca rolę w asymetrycznie
zakomponowanym pejzażu.
Niezależnie od malowanego tematu, stosować można dowolny rodzaj komponowania. Każda
kompozycja różni się pod względem rozmieszczenia planów i punktów widzenia artysty, np.
kompozycja skośna, zaokrąglona, trójkątna.
Jednym z rodzajów kompozycji, mającym wpływ na rysunek, jest zdolność adaptacji, czyli
sposób w jaki kompozycja zostanie wpisana w rozmiary arkusza papieru. Ustaliwszy punkt
widzenia, należy podjąć decyzję, jaka część ma być przeniesiona na rysunek. Istnieje szereg
mechanizmów zapewniających nalezie przeniesienie. Dłońmi można  wydzielić i ująć w ramy
roztaczającą się przed nami scenerię, co ułatwi decyzje w wyborze odpowiedniego motywu.
Zamiast dłoni można użyć kartonowej ramki (rys. 18 ).
Rys. 18. Sposoby wydzielania części pejzażu
y
ródło: Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
Szybki szkic ołówkiem
Rysowanie jest techniką, która najwierniej oddaje rzeczywistość.
To właśnie rysunek umożliwia widzenie tematu najbliżej wersji malarskiej. Podkreślając
odcienie liniami prostymi, można stworzyć złudzenie trzeciego wymiaru. Szybki szkic upraszcza
wyznaczenie tematyki. To krok pośredni miedzy malarskim rozumieniem tematu a jego przyszłym
obrazem. Koloryt tematu oddaje rozmaitość ołówka.
1) Motyw  Pełna klarowność pomysłu malarskiego powinna wyprzedzać jego szkicowanie.
Temat szkicu zależy od woli jego twórcy: pejzaż może być ciekawy ze względu na
wybrane miejsca lub kompozycję. Niezależnie od tego, warto wykonać wiele szkiców, z
których wybór najlepszego będzie decydujący.
2) Ocena podmalówki  Wszystkie elementy przyszłego obrazu dają się sprowadzić do
podstawowych figur geometrycznych i skali szarości. Interpretacja pejzażu wymaga
praktyki i konsekwencji. Elementy tworzące plamy pejzażu bledną w miarę oddalania się.
Najdalsze plamy nabierają szarawego błękitu, co można uzyskać posługując się skalą
szarości. Odcień zależy od twardości użytego ołówka.
3) Wielkość papieru  Szybki szkic z natury może być wykonany na dowolnym papierze
Biorąc pod uwagę fakt, że o wyborze pejzażu przesądza przypadek, należy zawsze mieć
przy sobie papier i ołówek. Szkicownik z kartonami może służyć jako podpórka. Ale także
jako miejsce przechowywania notatek, przydatny też jest do przechowywania materiałów
takich jak papier, akwarele, węgiel.
4) Odwzorowanie i ekspresja  Ekspresja szkicu zależna jest od spontaniczności kreski.
Rysunek jest żywy i spontaniczny, jeśli jest należycie akcentowany, to znaczy w pełni
zaangażowana jest nie tylko praca dłoni, lecz także przegub i przedramię. Taka forma
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
ekspresji jest niezbędna w stworzeniu fascynującego rysunku, który przyjmie cała siłę
i charakter rysującego. Inna technika, wykorzystywana do opracowania szczegółów,
zakłada wcześniejsze zamazywanie za pomocą palca, lub gdy szczegół jest zbyt mały 
papieru. Wiszorowanie jest doskonałe przy gubieniu linii oddzielających szarości.
5) Wykorzystanie światła  Przy spełnieniu optymalnych warunków oświetlenia, szkicowanie
z natury może być wspaniałym doświadczeniem. Choć niekiedy światło odbite
w przestrzeni obrazu może ograniczyć wizję; kiedy indziej cień malarza może także
rzutować na efekt pracy na papierze. By temu zapobiec wystarczy usiąść w cieniu albo pod
parasolem.
6) Szybka i twórcza praca  Szkicowanie pejzażu powinno stać się nawykiem. Jedynie ci
artyści, którzy osiągnęli mistrzostwo w sztuce rysowania i w kompozycji, mogą liczyć na
zadawalające rezultaty. Szkice wymagają rygoru, tempa, gdyż wtedy wydobywa się
najistotniejsze cechy przy użyciu kilku kresek. Można to osiągnąć jedynie dzięki
ustawicznym ćwiczeniom. Szkicowanie pejzażu nie jest łatwe. Wymaga syntezy
zasadniczych linii, kształtów i rozmiarów przyszłego obrazu. W zależności od meditum,
jakie mogą zostać użyte do pracy szkic można wykonywać rozmaicie. Nanoszenie
elementów pod akwarele dokonuje się delikatnie, twardym ołówkiem, określając formy
w zarysie, z zachowaniem pełnej czytelności. Wykorzystując środki nieprzezroczyste,
takie jak gwasz czy farby olejne wstępny szkic nie musi być tak bardzo delikatny, jak przy
akwarelach. W przypadku farb olejnych, szkic może być wykonany węglem, bądz
farbÄ…
rozcieńczoną terpentyną.
Rys. 19. Etapy powstawania pejzażu
y
ródło: Turanowska-Zakrzewicz K.: Plastyka, Wydawnictwo M. Rożak, Gdańsk 2000
Wybór tematu
Każdy pejzaż ma własny charakter chromatyczny, który czyni go odmiennym od wszystkich
innych. Malarz powinien korzystać z zimnej, ciepłej i neutralnej skali chromatycznej dla
podniesienia wartości tematu. Ukryty pod śniegiem pejzaż upomni się o zimną gamę kolorystyczną,
podczas gdy letni łan zboża najpełniej da się wyrazić gamą ciepłą.
1) Temat i kolor  Wybrany temat pejzażu zawsze zaowocuje dominująca tendencją
kolorystycznÄ…. Wszelkie przedmioty przyjmujÄ… kolory barwnego spektrum z wyjÄ…tkiem
jednego, lokalnego koloru przedmiotu, który jest kolorem odbitym. Nie tylko jednak kolor
własny przedmiotu przesądza o jego wyglądzie. Filtrujący efekt atmosfery to także czynnik,
który musi być uwzględniony przez malarza w doborze skali chromatycznej, wybranej do
interpretacji.
2) Liście i zarośla  Pejzaż potrafi mieć tyle różnorodnych oblicz, ile jest sposobów jego
interpretacji. Nawet prosty temat potrafi przysposobić malarzowi nieskończonej liczby
pomysłów kompozycyjnych i kolorystyki. W pejzażu ujmującym lasy bądz
ugory,
szczególnej wagi nabiera horyzont. W pejzażu leśnym dominuje kolorystyka zimna, ale
ugory zostaną odmalowane cieplejszymi kolorami, zwłaszcza w suchym klimacie. Użyta
skala chromatyczna uzależniona jest także od pory roku. Górzysty krajobraz zimą, na
przykład, nie posiada chromatyzmu tonacji letniej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Linia horyzontu i punkt widzenia
Pejzaż można rozumieć na wiele sposobów i na wiele sposobów go interpretować. Czasem
temat wymaga pokaz
nej przestrzeni, kiedy indziej fragment pejzażu, na którym skupia się uwaga,
jest tak niewielki, że z trudem ogarnia trzy lub cztery drzewa i maleńki potok.
Zabierając się do pracy, malarz winien przeanalizować szczegóły pejzażu, ich wzajemne
relacje pod względem tonacji kolorystycznej i odległości. Szkic pejzażu poza szeregiem elementów
uwzględnia także poszczególne plany z zastosowaniem różnego rodzaju perspektywy.
1) Zależność tła od punktu widzenia - Oglądając krajobraz, zazwyczaj czyni się to z pewnej
wysokości. Od owej wysokości w odniesieniu do płaszczyzny zależy zarówno odległość, jak
też skala szczegółów. Patrzący ma przed sobą rodzaj specyficznej przestrzeni, która będzie
różna w zależności od tego, czy punkt widzenia jest wyżej czy niżej. Jeśli zatem fragment
terenu z dwoma drzewami widziany jest z dołu, to będą one sprawiać wrażenie jakby
połączonych na płaszczyz
nie, a krańcowo oddalone drzewo na skutek dystansu będzie
pomniejszone. Jeśli ten sam fragment widziany będzie z wysoka, owo oddalone drzewo nie
będzie wyglądać aż tak małe, ale odległość wyda się większa.
2) Wysoka linia horyzontu  Punkt widzenia umieszczony jest na linii horyzontu, na wprost
patrzącego. Znikające punkty znajdują się tam, gdzie seria wyobrażonych linii zbiegnie
się, a wraz z rozwojem pracy określają one miejsce i wielkość każdego z obiektów
w kompozycji. Widziane z góry, powstałe na linii horyzontu zanikające punkty stworzą
szerszą panoramę pejzażu. Relacja zachodząca między patrzącym a horyzontem określi
przestrzeń odpowiadającą pejzażowi, w którym podwyższony punkt widzenia zapewnia
szerszy widok.
3) Niska linia horyzontu. Relacja względem nieba  W kompozycji widzianej z góry, wysoko
umieszczona linia horyzontu ukazuje dużą część pejzażu, tym bardziej uwidaczniają się
elementy pierwszego planu i środka. Jeśli pejzaż rysowany z obniżeniem linii horyzontu
nie ma elementów pierwszego planu bardziej uwydatnionych, obszar nieba ulegnie
powiększeniu, oczywiście w zależności od formatu obrazu. Niebo jest bardzo istotnym
elementem pejzażu i to zarówno pod względem tematu, jak i kompozycji.
4) Perspektywa  Pejzaż jest obiektem trójwymiarowym, odtworzonym na powierzchni
płaskiej. Z tego powodu malarz musi korzystać z zasad perspektywy, aby oddać złudzenie
scenerii trójwymiarowości na powierzchni płaskiej.
Rys. 20. Położenie linii horyzontu zależnie od wysokości oczu patrzącego
y
ródło: Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
5) Linie zaniku  By namalować pejzaż istotna jest wiedza o tym jak umieszczać różne jego
elementy. Stosując podstawowe zasady perspektywy, można rysować przedmioty zgodnie
z ich odległością od obserwatora. Ustaliwszy zanikający punkt ZP na horyzoncie
i naszkicowawszy linię (LH), a następnie narysowawszy linię ( LL) i zaznaczywszy kilka
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
punktów na tej linii, po połączeniu owych linii z tymi punktami, utworzy się zanikające
linie, wzdłuż których określone zostaną miejsca i wielkość wszystkich elementów.
6) Głębia pola  Głębia pola jest efektem malarskim tworzonym podczas oglądania pewnej
części pejzażu. Centrum uwagi sprawia, że inne części okazują się mniej istotne, bardziej
zatarte lub zamglone. Efekt ten można osiągnąć, zastosowawszy odpowiedni kolor,
kompozycjÄ™, bÄ…dz
przy wstępnym studiowaniu tematu właściwie lokując plany obrazu.
Pejzaż wiejski
Krajobrazy stanowią część otoczenia, a różnicujące je sposób traktowania jako tematu. Na
krajobraz wiejski składa się wiele wytworów pracy ludzkiej: budynki, ogrody, bydło. Artysta nie
musi podróżować daleko w poszukiwaniu tematu, gdyż wiejski krajobraz można znalez
ć na
przedmieściach dużych i małych miast.
Krajobraz wiejski wymaga częściej linii perspektywy, aniżeli perspektywy uzyskanej dzięki
nakładaniu planów. W krajobrazie wiejskim wyodrębnić można trzy plany: ogólny, środkowy
i plan pierwszy. A
ączenie tych planów zależy od intencji malarza. Zamieszczając elementy
pierwszoplanowe, pomijając równocześnie inne, mniej wyraziste, uzyskuje się podkreślenie tych
istotniejszych. Temat malarski syntetyzuje się za pomocą głównych linii, zatem należy wybrać takie
punkty terenu, które tworzą perspektywę bądz
różne usytuowanie planów, takich jak linia podziału
między różnymi gruntami zbóż, słupy elektryczne, rzędy domów. Gdy główny zarys zostanie
ukończony, rozmieszczenie elementów podkreśli wagę głównego motywu.
Atmosfera pełni rolę filtra wobec przedmiotów. Które się oddalają w tło. Tendencja do
odsuwania się ciepłych barw w dal wprowadza je w obręb skali barw zimnych.
Rys. 21. Etapy tworzenia pejzażu wiejskiego
y
ródło: Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Drzewo w pejzażu
Aby właściwie dopracować pejzaż, trzeba uważnie przestudiować każdy jego element Bez
względu, na to jak temat zostanie potraktowany, należy rozgraniczyć rozmaitość drzew, bylin,
roślin jednorocznych, drzew owocowych i dzikich zarośli. Dopracowanie każdego tych elementów
jest odmienne, a artysta musi analizować strukturę gałęzi, na podstawie której można
zidentyfikować roślinę. Rysowanie pni i gałęzi ołówkiem jest przydatne w nauce syntetyzowania
nagich gałęzi zimą i ulistnionych wiosną.
Poprawne narysowanie drzew wymaga wiedzy o tworzących je liniach. Uważne
przestudiowanie drzew pozwoli dostrzec, że istnieje ścisły związek między proporcjami pni,
a listowia. Dobrze wiedzieć, ile słojów tworzy pień, by ustawić należytą proporcję. Nadanie
kształtu i struktury zaleca się rozpocząć zawsze od uproszczonej koncepcji, podsumowującej temat
przy użyciu jak najmniejszej liczby linii. Taki szkic wstępny może być dopracowany przez dodanie
gałęzi i liści. Gdy podstawowa struktura gałęzi jest na swoim miejscu, jednym ze sposobów oddania
liści jest zrozumienie zróżnicowanie gąszczu listowia. Im większe ulistnienie, tym mniejsza
widoczność gałęzi. Należy uwzględnić gęstość liści regulując przez to stopień przejrzystości
i przestrzeń istniejąca między nimi. Najpierw główne obszary wypełnia się bez uwzględnienia
szczegółów. Pojawiają się one z chwilą, gdy pełnia tonacji ukazuje się oczom patrzącego.
Szczegół i perspektywa
Wszystkie elementy pejzażu powinny być opracowane w obrębie ich własnych granic.
Struktura, w jakiej się to przejawia, tworzy nakładające się na siebie plany, dla których temat jest
punktem odniesienia. Linie perspektywy i zanikający punkt wyłoni rysunek Podstawowy zarys
pejzażu można zrealizować, korzystając z dowolnych przyborów. Niektóre można wykorzystać
w połączeniu. Należy przemyśleć, jakie i jak duże plamy kolorów mają powstać i ograniczyć je do
samych zarysów.
Plany pejzażu: tło, na które składają się góry, plan środkowy utworzony przez gęstwinę drzew,
który jednocześnie oddziela plan pierwszy od tła oraz pierwszy plan eksponujący główny temat
kompozycji. OpierajÄ…c siÄ™ na tych trzech planach wprowadza siÄ™ trzy dwa typy perspektywy: tÄ™
którą tworzą dwa odległe plany oraz tę, która powstaje na pierwszym planie, a której perspektywa
wynika z linii planu. A linie perspektywy biegną ku zanikającemu punktowi, a więc ku ogniskowej
pejzażu.
ObliczajÄ…c proporcje i dodajÄ…c linie perspektywy rozmaite elementy rozmieszczone na
płaszczyz
nie obrazu zmniejszają się w miarę nabierania odległości względem patrzącego. Pierwszy
plan ma zasadnicze znaczenie w tworzeniu przedziału wobec pozostałych płaszczyzn.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. gdzie można uczyć się studium pejzażu?
2. jakie kompozycje stosuje się w rysunku pejzażu?
3. jakie przybory i narzędzia są niezbędne do studium pejzażu?
4. co powinno poprzedzić powstawanie pejzażu?
5. jakie są kolejne etapy wykonywania szkicu pejzażu?
6. jakie są różnice w pejzażu rysowanym ołówkiem i tuszem?
7. jakimi sposobami można uzyskać trzeci wymiar w pejzażu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonywanie szkiców obrazu zza okna.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać odpowiednie przybory.
2) wykonać szkic twardym ołówkiem określając formy w zarysie pod akwarele.
3) wykonać szkic węglem pod farby olejne.
4) omówić wykonane szkice i uzasadnić wybór przyborów.
5) dokonać prezentacji swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- szkicownik,
- ołówek twardy,
- węgiel.
Ćwiczenie 2
Szkicowanie krajobrazu  zajęcia plenerowe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wyjść w plener,
2) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami bhp i ergonomii pracy,
3) dobrać odpowiednie narzędzia i przybory do ćwiczenia,
4) wybrać miejsce do wykonania szkiców (wybór uzgodnić z nauczycielem),
5) sporządzić kilka szkiców wstępnych,
6) wybrać najlepszy szkic (skorzystać z pomocy nauczyciela),
7) narysować wybrany fragment pejzażu stosując poznane techniki rysowania,
8) opracować gradację tonów, cienia i refleksy świetlne,
9) wzmocnić kontury podnosząc precyzję i wyrazistość pejzażu,
10) zaprezentować efekty swojej pracy,
11) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- sztaluga,
- karton rysunkowy formatu A3 lub A2,
- ołówki różnej twardości (HB, B, 2B),
- przybory kreślarskie,
- gumka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) dobrać materiały i przybory rysunkowe do wybranej techniki?
2) zorganizować miejsce pracy do wykonania ćwiczenia?
3) wykonać szkic wstępny krajobrazu pod zadaną technikę malarską?
4) stosować światło i cień przy tworzeniu rysunków pejzażu?
5) wybrać, wydzielić część pejzażu?
6) odnalez
ć linię horyzontu wybranej części krajobrazu?
7) naszkicować pejzaż?
8) zastosować poznane wiadomości w praktycznym działaniu?
9) zaprezentować efekty swojej pracy?
4.5. Zasady wykonywania schematów sylwetki człowieka
4.5.1. Materiał nauczania
W odzieżownictwie szczególnie ważny jest rysunek figury ludzkiej. Na figurze łatwo jest
dostrzec istotne cechy ubioru: linię, sposób układania się materiału, styl, powierzchnie materiałów
odzieżowych. Trójwymiarowość bryły sprawia, że materiał po niej  spływa , bądz
odstaje, przylega
lub sterczy, lekko ją modeluje. Czyni figurę kanciastą lub miękką. Rysunki najczęściej stosowane
w odzieżownictwie to rysunki z pamięci lub z wyobraz
ni, pozwalające kreować obraz ubioru,
tworzyć go by póz
niej, na ich podstawie urzeczywistnić obraz.
Aby posiąść umiejętność rysowania z natury i wyobraz
ni należy najpierw poznać budowę
człowieka, jego proporcje, relacje miedzy wyglądem ciała w ruchu, a układem kośćca. Jest to
możliwe na podstawie obserwacji, szkiców i studiów z natury. U większości ludzi dorosłych
długość całego ciała wyznacza się proporcjonalnie do długości głowy. Idealny podział to 1:8, ale
bywają też 1:6, 1:7.
W rysunku odręcznym trzeba najpierw postać wkomponować w płaszczyznę kartki. Długość
całej sylwetki nie powinna sięgać krawędzi kartki (ani u góry, ani u dołu). Na wstępie należy
narysować pionową linię środkową i na niej odłożyć 8 odcinków  równych ustalonej (przez siebie)
wielkości głowy (rys. 22). Po dokonaniu podziału:
" w polu I rysuje się owalny kształt głowy,
" w połowie pola II linią poziomą zaznacza się ramiona,
" linia pola III to linia talii,
" linia pola IV jest linia bioder, nogi opierajÄ… siÄ™ na linii pola VIII.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Rys. 22. Rysunek odręczny  ustalenie proporcji
y
ródło: Fałkowska-Rękawek E.: Podstawy projektowania odzieży. WSiP, Warsawa 2000
Przy takich ustalonych i zapamiętanych proporcjach długości ciała, należy ustalić szerokość
głowy, ramion, talii, nóg. W tym celu znowu wykorzystuje się umowną wielkość głowy,
przyjmując następujące proporcje:
- szerokość głowy = 1/3 długości głowy,
- szerokość ramion = szerokość bioder, czyli 2/3 długości głowy,
- szerokość talii = 1/3 długości głowy.
Podane orientacyjne wielkości (nie dosłowne, gdyż jest to rysunek odręczny) dotyczą jednej
strony sylwetki. Odcinki tej samej długości należy zaznaczyć także po drugiej stronie osi symetrii.
Podane proporcje są kanonem figury klasycznej, obowiązującej współcześnie. Są one
wzorowane również na doskonałych proporcjach antycznych, zwłaszcza kanonie Praksytelesa.
Rzez
biarz ten stworzył kanon (1:8) proporcji ciała ludzkiego, dający w efekcie figury smukłe
i lekkie.
Rysunki modeli odzieżowych na sylwetce można wykonywać z wykorzystaniem
odpowiedniego schematu. Odrysowuje się wówczas schemat sylwetki i nadaje mu odpowiedni
kształt. Metodę te poleca się tym, którzy mają trudności z wzrokową oceną proporcji figury
ludzkiej.
Instrukcja wykonania schematu sylwetki kobiecej:
Do zbudowania schematu sylwetki jest potrzebny odcinek l, dowolnej długości, cała sylwetka
ma wysokość 8xl. Długość odcinka podstawowego l służy do budowania innych miar na przykład
½ l, ź l, itd.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
 Rys. 23. Schemat sylwetki kobiecej
y
ródło: Fałkowska-Rękawek E.: Podstawy projektowania odzieży. WSiP, Warsawa 2000
W celu wykonania schematu sylwetki kobiecej należy: (rys. 23.)
 narysować pionową linię środkową (oś symetrii) i zaznaczyć na niej 8 odcinków równych l,
 przez zaznaczone punkty przeprowadzić linie poziome, które stworzą pola od I do VIII, pola te
należy odpowiednio oznaczyć,
1
 w polu I zaznaczyć na obu liniach poziomych odcinki równe l z obu stron osi symetrii;
3
zbudować prostokąt i wpisać w niego owalny kształt głowy,
 pole II podzielić poziomo na połowy; na linii podziału zaznaczyć po obu stronach osi symetrii
2
odcinki równe (linia ramion),
3
 górną połowę pola II podzielić jeszcze raz na pół i zaznaczyć miejsce podziału punktem na osi
symetrii; połączyć ten punkt z punktem ramion,
1
 szyję zaznaczyć, odmierzając po l z obu stron osi symetrii (od podstawy głowy do zarysu
6
ramion),
1
 na dolnej linii pola III zaznaczyć po obu stronach osi symetrii odcinki równe l (linia talii),
3
2
 na dolnej linii pola IV zaznaczyć po obu stronach osi symetrii odcinki równe l (linia bioder),
3
połączyć punkty bioder z punktami talii,
1
 na dolnej linii pola VIII zaznaczyć po obu stronach osi symetrii odcinki równe l (linia stóp),
3
1
 w polu VIII zaznaczyć linię poziomą na wysokości l , mierząc od dołu pola VIII, odmierzyć
3
1
na wyznaczonej linii odcinki równe l po obu stronach osi symetrii (linia kostek),
4
 połączyć punkty kostek z punktami stóp, punkty kostek połączyć z punktami bioder,
 w przecięciu dolnej linii pola II i linii tułowia (boki) znajdują się punkty pach; poprowadzić od
1
nich linie wewnętrzne rąk, sięgające do wysokości l od dołu pola V, tę wysokość można
4
zaznaczyć linią poziomą, linie wewnętrzne rąk nie mogą stykać się z sylwetką, obowiązuje
minimalna odległość od bioder (na linii bioder), na przykład 2 mm,
 linie zewnętrzne rąk  budują ich kształt, na linii talii wyznaczyć szerokości rąk w łokciu,
1
odmierzając odcinek równy l od wewnętrznych linii rąk,
4
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
1
 na linii bioder zaznaczyć szerokości rąk w nadgarstku, odmierzając odcinek równy l od
8
wewnętrznej strony ręki,
 w polu V wykonać rysunek dłoni (kształt trapezu).
Szkic postaci ludzkiej
Kiedy początkujący rysownik spogląda na postać ludzką, widzi ogrom trudności, jakie ma do
pokonania.
Etap I
Dobrze jest na początek sprowadzić figurę do najbardziej syntetycznej, niemal zgeometryzowanej
formy.
Rys.24. Postać ludzka w I etapie szkicu
y
ródło: Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
Najpierw należy naszkicować podstawowy kształt i główne elementy całości, czyli główny
zarys bryły, jaką jest postać ludzka. W szkicu należy zwrócić uwagę na kontury będące niemal
liniami prostymi. Następnie należy poprawić kontur robiąc korektę przebiegu linii.
Etap II
Teraz kształt postaci uchwycić w sposób syntetyczny, ale z większą ilością szczegółów. Na
tym etapie szkicu rysownik pracuje z wielką uwagą, starając się uchwycić właściwy kształt postaci.
Podkreślamy niektóre szczegóły, akcentujemy układ mięśni.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Rys. 25. Postać ludzka w II etapie szkicu
Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
Etap III
Kończąc szkic dodajemy akcenty walorowe, wprowadzając efekt światłocienia. W poprzednim
etapie szkicu cienie zostały zaznaczone jedynie swobodnym, lekkim kreskowaniem. W końcowym
etapie należy dodać tony ciemniejsze, a tony jaśniejsze znacznie zróżnicować. Zwykle do
wykończenia tego rodzaju rysunku wystarczy gradacja dwóch lub trzech tonów. Cieniowanie
wykonujemy kreskowaniem-szrafowaniem, gęstymi liniami przebiegającymi w różnych
kierunkach.
Rys. 26. Postać ludzka w III etapie szkicu
y
ródło: Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
Trudno jest uchwycić całościowy wygląd figury bez jakiejś pozującej osoby, ważne jest
jednak, aby nie skupiać uwagi wyłącznie na jednym miejscu. Chcąc dobrze narysować postać
ludzką, warto zatem uczynić wysiłek rysowania każdej partii ciała, ze wszystkimi szczegółami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie sÄ… proporcje figury ludzkiej?
2. Ile razy głowa mieści się w wysokości całej sylwetki?
3. W jaki sposób narysujesz sylwetkę proporcjonalną?
4. W jaki sposób wykonasz schemat sylwetki kobiecej?
5. Jakie sÄ… etapy wykonywania szkicu postaci ludzkiej?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Naszkicuj sylwetkÄ™ kobiety w pozycji stojÄ…cej w ustawieniu bocznym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia.
2) wykonać szkic sylwetki kobiety w pozycji stojącej w ustawieniu bocznym.
3) przez cały czas trwania ćwiczenia obserwować uważnie ustawienie (pozę) modelki.
4) wykorzystać poznane wiadomości na temat proporcji sylwetki kobiecej i usytuowania
poszczególnych części ciała.
5) sprawdzić proporcje sylwetki (w razie trudności skorzystać z pomocy nauczyciela).
6) dokonać analizy wykonanego ćwiczenia.
7) zaobserwować czy z każdym następnym szkicem czyni postępy.
8) wskazać swoje mocne i słabe strony.
9) zaprezentować efekty swojej pracy.
10) dokonać oceny pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- blok rysunkowy formatu A4 lub A3,
- ołówki różnej twardości,
- gumka, linijka.
Ćwiczenie 2
Naszkicuj sylwetkÄ™ kobiety w pozycji siedzÄ…cej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia.
2) wykonać szkic sylwetki kobiety w pozycji siedzącej.
3) przez cały czas trwania ćwiczenia obserwować uważnie ustawienie (pozę) modelki.
4) wykorzystać poznane wiadomości na temat proporcji sylwetki kobiecej i usytuowania
poszczególnych części ciała.
5) sprawdzić proporcje sylwetki (w razie trudności skorzystać z pomocy nauczyciela).
6) dokonać analizy wykonanego ćwiczenia.
7) zaobserwować czy z każdym następnym szkicem czynisz postępy.
8) wskazać swoje mocne i słabe strony.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
9) zaprezentować efekty swojej pracy.
10) dokonać oceny pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- blok rysunkowy A4,
- ołówki różnej twardości, gumka,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika.
Ćwiczenie 3
Narysuj rysunek konturowy ubioru damskiego na sylwetce.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) znać zasady tworzenia rysunku konturowego,
2) znać proporcje sylwetki ludzkiej,
3) dobrać przybory i narzędzia do wykonania ćwiczenia,
4) wykonać wstępny zarys sylwetki kobiety,
5) zaproponować fason odzieży,
6) wykonać rysunek konturowy,
7) dokonać prezentacji rysunku,
8) dokonać oceny pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- blok rysunkowy formatu A4,
- ołówki różnej twardości (H, HB, B),
- przybory kreślarskie, gumka,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Wykonaj rysunek walorowy ubioru damskiego na sylwetce.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) znać zasady tworzenia rysunku walorowego,
2) znać proporcje sylwetki ludzkiej,
3) dobrać przybory i narzędzia do wykonania ćwiczenia,
4) wykonać wstępny zarys sylwetki kobiety,
5) zaproponować fantazyjny fason odzieży,
6) obserwować modelkę (jaśniejsze i ciemniejsze części sylwetki),
7) wykonać rysunek walorowy,
8) dokonać prezentacji rysunku,
9) dokonać oceny pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- karton biały formatu A1 lub A0, sztaluga
- ołówki różnej twardości (H, HB, B),
- literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?
2) dobrać narzędzia i przybory rysunkowe do wykonywanych ćwiczeń?
3) omówić proporcje figury ludzkiej?
4) narysować sylwetkę proporcjonalną?
5) wykonać schemat sylwetki kobiecej?
6) omówić etapy wykonywania szkicu postaci ludzkiej?
7) zastosować zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
5. SPARWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 15 zadań o różnym stopniu trudności. Są to zadania: otwarte, z luką
i wielokrotnego wyboru.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X lub wpisując prawidłową odpowiedz
. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz

zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Test składa się z dwóch części o różnym stopniu trudności: I część  poziom podstawowy,
II część  poziom ponadpodstawowy.
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na
póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.
9. Na rozwiÄ…zanie testu masz 90 min.
Powodzenia!
Zestaw zadań testowych
Zakreśl właściwą odpowiedz
.
1. Rysunek to jedna z dziedzin sztuki, w której środkiem wyrazu jest:
a) linia, kreska
b) figury geometryczne
c) wstępny szkic
d) plama
2. Środki rysownicze, które dają grubą linię to:
a) węgiel, sangwiny, kredy
b) ołówki, pióra, srebrne sztyfty
c) zaostrzone drewienka, pióra z trzciny
d) długopisy
3. Mniejsze rysunki powinno się wykonywać na papierze:
a) gruboziarnistym
b) gładszym i cieńszym
c) kredowym
d) średnioziarnistym
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
4. Węgiel naturalny wykorzystywany jest do rysowania:
a) rysunków przekrojowych
b) rysunków technicznych
c) głów, aktów, ubranych postaci
d) szczegółów, detali
5. Rysując ołówkiem należy go trzymać:
a) kurczowo i mocno
b) luz
no i swobodnie
c) pod kÄ…tem 45 stopni
d) pod kÄ…tem 90 stopni
6. PrzygotowujÄ…c szkic pod akwarele zrobisz to:
a) twardym ołówkiem, określając formy w zarysie
b) węglem, określając wyraz
nie formy
c) farbą rozcieńczoną terpentyną
d) kolorowymi kredkami
7. Pierwszym etapem pracy nad pejzażem jest:
a) wykonanie podmalówki
b) wykonanie szkicu
c) dobranie odpowiednich kolorów
d) zastosowanie światłocienia w rysunku
Uzupełnij zdania.
8. W zależności od sposobu przedstawienia i użycia środków wyrazu artystycznego rozróżnia się
rysunki:
a) ..........................................,
b) ..........................................,
c) ..........................................,
d) ...........................................
9. W odzieżownictwie rysunek konturowy stosowany jest często jako rysunek:
a) ..........................................,
b) ..........................................,
c) ..........................................,
d) .......................................... .
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
10. Do zasad ułatwiających wykonanie rysunku walorowego należą:
a) ..........................................,
b) ..........................................,
c) .......................................... .
II część
11. Jakiego koloru jest kredka negro:
a) zielona
b) czerwona
c) czarna
d) niebieska
12. Nazwij niżej przedstawione rysunki:
a) & & & & & & & & & & & &
b) & & & & & & & & & & & &
c) & & & & & & & & & & & &
13. Opisz etapy powstawania rysunku pejzażu:
Etap I
& & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & &
Etap II
& & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & &
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
14. Nazwij pokazane poniżej przybory rysunkowe:
& & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & &
15. Za pomocą światłocienia zmień koło w kulę:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Wykonanie rysunków odręcznych
Zakreśl poprawną odpowiedz
, wpisz brakujące części zdania lub wykonaj rysunek.
Numer
Odpowiedz
Punktacja
pytania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8.
a) & & & & & & & & & & & & & & & & & .
b) & & & & & & & & & & & & & & & & & .
c) & & & & & & & & & & & & & & & & & .
d) & & & & & & & & & & & & & & & & & .
9.
a) & & & & & & & & & & & & & & & & & .
b) & & & & & & & & & & & & & & & & & .
c) & & & & & & & & & & & & & & & & & .
d) & & & & & & & & & & & & & & & & & .
10.
a) & & & & & & & & & & & & & & & & & .
b) & & & & & & & & & & & & & & & & & .
c) & & & & & & & & & & & & & & & & & .
11. a b c d
12.
a) & & & & & & & & & & & & & & & & & .
b) & & & & & & & & & & & & & & & & & .
c) & & & & & & & & & & & & & & & & & .
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
13. Etap I
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
Etap II
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
14. & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
15.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
6. LITERATURA
1. Barber B.: Podstawy rysunku. Wydawnictwo Delta, Warszawa
2. Czurkowa M.H., Ulawska-Bryszewska I.: Rysunek zawodowy dla szkół odzieżowych. WSiP,
Warszawa 1996
3. Daszyńska M.: Techniki graficzne, powlekanie, odbijanie. Techniki plastyczne. WSiP
Warszawa 1992
4. Fałkowska-Rękawek E.: Podstawy projektowania odzieży. WSiP, Warsawa 2000
5. Lewicka J. 100 technik plastycznych. Centralna Poradnia Amatorskiego Ruchu
Artystycznego, Nasza Księgarnia, Warszawa 1969
6. Parramon Ediciones: Pejzaż. Podręcznik malarstwa. Wydawnictwo Galaktyka, A
ódz
1997
7. Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Praca zbiorowa. Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2003
8. Smith R.: Tajemnice warsztatu artysty. MUZA S.A., Warszawa 1994
9. Teisisin K. Techniki rysunku. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1982
10. Turanowska-Zakrzewicz K.: Plastyka, Wydawnictwo M. Rożak, Gdańsk 2000
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50