Roman Ingarden: Z teorii dzieła literackiego. W: Problemy teorii literatury. S. 1, red. H.
Markiewicz, Wrocław 1987.
Dwuwymiarowa budowa dzieła sztuki literackiej
- Stepy akermańskie są w artykule przykładem dzieła sztuki literackiej, na którym Ingarden
chce pokazać zasadniczy rys jego budowy; chce znalez
ć najogólniejszą strukturę dzieła lit.
-dwuwymiarowość budowy jest cechą wyró\
niającą dzieło spośród wszystkich rodzajów dzieł
sztuki:
I. następstwo faz  części dzieła po sobie
II. współwystępowanie warstw  ró\
norodnych składników
-wymiary te są do siebie przynale\
ne
-ostatecznym, względnie samodzielnym składnikiem dzieła jest zdanie; zawiera ono wiele po
sobie następujących słów; słowa, posiadając brzmienie, znaczenie i odniesienie do czegoś,
wnoszą w dzieło lit. ró\
norodność składników
-warstwy w typie ogólnym w ka\
dej fazie dzieła są takie same (ró\
nią się szczegółami):
a) pewien twór językowo-brzmieniowy, w szczególności brzmienie słowa
b) znaczenie słowa
c) to, o czym w dziele mowa, przedmiot przedstawiony w dziele
d) pewien wygląd, w którym przejawia się w sposób naoczny odpowiedni przedmiot
przedstawiony
-ad. a) warstwa brzmień językowych dzieła: elementy jednorodne, występujące w ró\
nych
fazach, wią\
ą się w całości wy\
szego rzędu, prowadząc do pojawienia się tworów całkiem
nowych, np. brzmienia słów, występując po sobie w pewnym określonym porządku, wią\
ą się
nieraz w całości nazywane  wierszami ( Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu ), te zaś
łączą się w strofy, składające się na całość jeszcze wy\
szego rzędu (np. forma sonetu)
ad. b) warstwa znaczeniowa: podobnie jak brzmienia, znaczenia wią\
ą się ze sobą w zwroty
lub zdania, twory wy\
szego rzędu jak np. opowiadanie lub przemówienie; pojawiają się nowe
zjawiska np.  lekkość lub  zawiłość zdań; sensy zdań tworzą warstwę znaczeniowa dzieła
lit.
-ad. c):  przedmioty przedstawione , ludzie i rzeczy, stosunki między nimi zachodzące
tworzą warstwę przedmiotową/świat przedstawiony w dziele; dzieki ścisłym związkom
tworzą pewien obraz
-przedmioty posiadają wyglądy; wygląd to nie obiekt spostrze\
eń, lecz jego konkretna,
naoczna treść (to np. wygląd w danej chwili  niewyraz
ny, zamglony itp.), w przeciwieństwie
do innych warstw wyglądy nie łącza się na ogół w ciągłą całość, pojawiają się od czasu do
czasu, są aktualizowane przez czytelnika
-czterowarstwowość jest minimum, które musi występować w dziele, \
eby było ono dziełem
sztuki literackiej; zdarza się, \
e ilość warstw pomna\
a się: zachodzi to wszędzie tam, gdzie w
tekście utworu przytacza się słowa wypowiedziane przez osobę przedstawioną w dziele
Schematyczność dzieła literackiego
-schematyczność jest własnością strukturalną dzieła lit., która występuje we wszystkich 4
warstwach, ale uderza przede wszystkim w warstwie przedmiotów przedstawionych
-w  Stepach Akermańskich emocja podmiotu prze\
ywającego i rzeczowe otoczenie nie są
naprawdę konkretne, naszkicowane są zaledwie kilku najniezbędniejszymi rysami, całej
reszty trzeba się tylko domyślać; nie jest to brakiem czy zaniedbaniem, lecz wypływa z
sytuacji w wierszu naszkicowanej, np. niedookreślone, ogólnie opisane stepy sa tylko jednym
z czynników w całości sytuacji przedstawionej w sonecie i są uwzględnione tylko w taki w
sposób, w jaki biorą w niej udział
1
-niedookreślony jest tak\
e podmiot liryczny, mo\
na wprawdzie wyciągnąć jakieś ogólne
wnioski, np. dot. wra\
liwości artystycznej podmiotu lirycznego, ale wtedy zachodzi ryzyko
pomylenia podmiotu z autorem, ponadto wychodzimy poza obręb samego dzieła
-sam utwór odznacza się właśnie niedopełnieniem podmiotu lirycznego, które nie tylko
stanowi jego charakterystyczną cechę strukturalną, ale nadto odgrywa w utworze istotną rolę
artystyczną; to, \
e na tle szkicowo, a jednak sugestywnie przedstawionego  krajobrazu
wybija się na pierwszy plan rozedrgane uczucie, wyładowujące się, a nie opisane, przy zresztą
prawie zupełnie nieokreślonym podmiocie lirycznym, tworzy specyficzny układ sił
działających utworu; zostałby on zaburzony w sposób istotny, być mo\
e nawet zrujnowany,
gdyby przez dookreślenie podmiotu lirycznego dokonało się przesunięcie punktu cię\
kości
utworu, zaburzenie równowagi współgrających z sobą czynników jakościowych
-ilość i rozmieszczenie miejsc niedookreślenia w świecie przedstawionym jest zmienna (inna
w krótkim utworze lirycznym, inna w powieści)
-schematyczność ka\
dego dzieła sztuki literackiej da się w odniesieniu do warstwy
przedmiotów przedstawionych uzasadnić całkiem ogólnie; płynie ona przede wszystkim z:
a) istotnej dysproporcji między językowymi środkami przedstawienia a tym, co ma być
w dziele przedstawione oraz z
b) warunków percepcji estetycznej dzieła sztuki literackiej
-ad. a):
-przedmioty przedstawiane w dziełach, to w ogólnej istocie przedmioty
indywidualne (np. róg Wojskiego)
-przedmioty te, jako indywidualne, odznaczają się pewnymi właściwościami
strukturalnymi , charakterystycznymi dla nich, np. posiadają nieskonczoną
mnogość cech; ka\
dy przedmiot przedstawiony, choć indywidualny, a więc
nieskończenie wiele cech posiadający, posiada tylko skończoną ilość cech
efektywnie określonych, co zaś do pozostałych jest nijaki, nie wiadomo jaki
-wyznaczenie, nazwanie cechy jest ogolnikowe
-słowa określające posiadają pewne  zmienne , nie są jednoznaczne
-ad. b):
-gdyby jednak mo\
na było w jakiś sposób uzyskać w dziele literackim zupełne
jednoznaczne określenie przedmiotów przedstawionych, to byłoby to osiągnięcie,
które poszłoby zupełnie na marne; byłoby to bowiem coś, co przekracza granice
mo\
liwości percepcji estetycznej dzieła sztuki, a co w pewnych wypadkach (np. w
liryce) jest nawet szkodliwe dla uzyskania swoistych efektów artystycznych
-percepcja dzieła sztuki jest z istoty swej ograniczona i wskutek tego jednostronna;
przeładowanie dzieła szczegółami  np. zbyt daleko posunięta charakterystyka
osób, natłoczenie faktów itp.  nie tylko utrudnia percepcje działa nu\
ąco, ale
prowadzi często do wyników wręcz odwrotnych ni\
zamierzone
-schematyczność występuje te\
w warstwie wyglądów; to wszystko, co treść samego utworu
wyznacza w zawartości omawianego wyglądu, który uzyskujemy lub mo\
emy uzyskać w
trakcie czytania, to jedynie schemat, który uzupełniamy, jeśli mamy bezpośrednio doznawać
wyglądu
-metafora, nakładanie się wyrazu przenośnie u\
ytego i wyrazu w pierwotnym, właściwym
znaczeniu daje efekt dwoistości, przeświecania, opalowości wyglądu przedmiotu
-w warstwie brzmień językowych schematyczność zachodzi, gdy dzieło literackie jest
utrwalone graficznie w piśmie lub w druku
-w ramach ka\
dego języka \
ywego przewa\
ająca większość słów posiada szereg
fonetycznych odchyleń od brzmienia nale\
ącego do tzw.  dobrej wymowy ; istnieje tu więc
sfera mo\
liwej zmienności
2
Dzieło literackie i jego konkretyzacje
-dzieło literackie jest schematem, szkieletem, który czytelnik przekształca lub zmienia
konkretyzuje, tworzy  ciało ; dzieło literackie dopiero z tymi uzupełnieniami stanowi dla
czytelnika bezpośredni obiekt percepcji i rozkoszy estetycznej
-poszczególne konkretyzacje ró\
nią się znacznie pomiędzy sobą, a tak\
e mniej lub więcej od
samego dzieła, ka\
da z nich bowiem odpowiada jednemu odczytaniu dzieła
-ró\
nice między dziełem literackim a jego konkretyzacją:
1. Bardzo doniosła ró\
nica zachodzi w warstwie brzmieniowej. Akt twórczy autora,
system znaków przez niego dobrany, wyznacza w sposób myślowo-intencjonalny
twory językowo-brzmieniowe w dziele; twory te przyjmują postać konkretną przy
głośnym odczytaniu (wygłoszeniu) dzieła, na konkretnym materiale głosowym.
2. Zaktualizowanie w konkretyzacji przynajmniej niektórych składników dzieła, które w
nim samym są tylko w stanie potencjalności. Nale\
ą tu przede wszystkim wyglądy
przedmiotów przedstawionych, które w samym dziele są jedynie schematycznie
wyznaczone i trzymane niejako przez dzieło  w pogotowiu . Nie są to jednak całkiem
konkretne wyglądy spostrze\
eniowe, ale zmienne i chwiej w swej naoczności,
przygasające i rozbłyskujące na chwilę wyglądy wyobra\
eniowe. Drugim czynnikiem,
który zostaje zaktualizowany w konkretyzacji dzieła literackiego, to potencjalne
elementy znaczeń ( treść potencjalna ), zwłaszcza nazw występujących w tekście
dzieła. Aktualizacji podlegają te\
jakości estetycznie aktywne , pojawiają się one
wśród jakości zmysłowych, np. brzmień słownych, barw a tak\
e jakości
metafizycznych.
3. Czytelnik uzupełnia dzieło o składniki w nim niewystępujące, ale wyznaczone jako
mo\
liwe wypełnienie miejsc niedookreślenia istniejących w dziele (np. mo\
emy
wyobrazić sobie, \
e oczy Baśki z Pana Wołodyjowskiego były niebieskie, o ile ich
kolor nie został wcześniej ustalony, ale wyobra\
enie sobie, \
e Baśka ubrana była w
minispódniczkę przekracza granice dopuszczalne do wypełnienia w danym dziele,
albowiem byłoby niezgodne ze stylem danej epoki historycznej). U poszczególnych
czytelników wytwarzają się typowe dla nich uzupełnienia dzieł w konkretyzacjach.
Zale\
y to od fantazji odtwórczej czytelnika, od skali ró\
norodności jego doświadczeń,
od upodobań, od subtelności wyczucia estetycznego. Sposób, w jaki to uzupełnienie
się dokonuje, ma rozstrzygające znaczenie zarówno dla stopnia wierności
rekonstrukcji danego dzieła w konkretyzacji, jak te\
i dla wartości estetycznej,
ucieleśnionej w danej konkretyzacji. Uzupełnienia w konkretyzacjach, podobnie jak
aktualizacje momentów jakościowych, mogą nadać miernemu dziełu aspekt
wybitnego, mogą tez dziełu wielkiemu odebrać całą jego urodę.
4. Samo dzieło jest tworem wielofazowym, o jednoznacznie ustalonym porządku
następstwa swoich części  faz. Ale to następstwo nie jest samo w sobie niczym
czasowym. Gdy jednak zaczynamy dzieło czytać i w czytaniu tworzyć jego
konkretyzację, poszczególne jej części rozwijają się efektywnie w konkretnym czasie
prze\
yć czytelnika i nabierają ró\
nych charakterów czasowych, których w samym
dziele nie posiadają. Nie chodzi w tym wypadku o czas przedstawiony w dziele, lecz o
strukturę czasową poszczególnych faz dzieła w jego czterowarstwowej budowie. To,
co się przy odczytywaniu przede wszystkim rozwija w czasie, to ka\
de zdanie
występujące w tekście. Rozwijanie się faz dzieła w konkretyzacji przed  okiem
czytelnika dotyczy nie tylko samych zdań, lecz tak\
e i warstwy przedmiotów
przedstawionych, i warstwy wyglądów. I ich składniki dochodzą do skonkretyzowania
po sobie, uzyskując kolejno aktualność teraz
niejszości i zapadając powoli w
przeszłość, przybierając kolejno ró\
ne aspekty perspektywy czasowej.
3
5. Trzeba równie\
zwrócić uwagę na poło\
enie lub uło\
enie konkretyzacji wobec
czytelnika. O ile samo dzieło nie zajmuje \
adnego poło\
enia w stosunku do
rzeczywistego świata czy tez do czytelnika, to jego konkretyzacja zwraca się zawsze
pewną swa strona ku czytelnikowi, a inną się od niego odwraca. Dziej się to w
zale\
ności od kierunku uwagi i zainteresowania czytelnika: to on ustawia sobie dzieło
rozmaicie ku sobie, \
eby doprowadzić do wyraz
niejszej i pełniejszej konkretyzacji
jakiegoś jego aspektu. Zazwyczaj centrum zainteresowania skierowuje się na warstwę
przedmiotową dzieła, przy czym do wyraz
niejszej aktualizacji dochodzi zwykle tak\
e
warstwa wyglądowa. Natomiast warstwa brzmieniowa i znaczeniowa odchylają się
niejako od czytelnika w głąb jego pola widzenia, bywając tylko o tyle uwzględniane w
konkretyzacji, o ile to niezbędnie potrzebne. Mo\
liwe jest tak\
e, \
e w ciągu rozwijania
się jednej i tej samej konkretyzacji ona powoli zmienia swe poło\
enie wobec
czytelnika, raz tą, drugi raz inną warstwą zwracając się ku niemu, czy to dlatego, \
e
przesuwa się punkt cię\
kości z jednej warstwy do drugiej, wywołując sobą większe
zainteresowanie czytelnika, czy te\
, \
e czytelnik ma ró\
ne  humory i raz tym, drugi
raz owym więcej się w dziele interesuje.
*Ola*
4