FOLIE WYKORZYSTYWANE PODCZAS WYKA
ADU Z HISTORII
GOSPODARCZEJ PROF. DR HAB. JANUSZA KALIC
SKIEGO
Kapitalizm wolnokonkurencyjny
Determinanty rozwoju:
- nagromadzenie kapitału,
- powstanie pojemnych rynków zbytu,
- ugruntowanie wolności gospodarczej,
- odpowiedni poziom nauki i techniki.
Liberalizm gospodarczy:
- Fizjokraci (XVIII w.) - gospodarka żywym organizmem,
(Francois Quesney),
- Lesseferyzm (wolny handel)
(Adam Smith 1723-1790,
David Ricardo 1772-1823)
Praktyka:
Anglia: w 1833 r. likwidacja Kompanii Wschodnio-Indyjskiej,
w 1846 - odstąpienie od wysokich ceł zbożowych,
w 1849 - odwołanie aktu nawigacyjnego Cromwella.
Francja: 1860 (The Cobden-Chevelier Act),
Klauzula największego uprzywilejowania
Niemcy: 1834 Niemiecki ZwiÄ…zek Celny
Rewolucja agrarna:
- aspekt społeczny
zniesienie zależności feudalnych i uwłaszczenie,
droga rewolucyjna
droga ewolucyjna
- aspekt techniczny, postęp agrotechniczny - płodozmian
- typy rolnictwa kapitalistycznego:
intensywny (mieszany), ekstensywny, plantacyjny.
®Janusz KaliÅ„ski
Rewolucja przemysłowa
- etapy: przemysł lekki (1733 John Kay - mechaniczne
czółenko,
1769 Richard Arkwright, James Hargreaves -
przędzarka),
przemysł ciężki (1735 Abraham Derby - koks),
napęd (1769 James Watt - maszyna parowa)
- skutki: gospodarcze - produkcja masowa, okręgi
przemysłowe,
kraje: przodujące, spóz
nione i nieobecne
(uprzemysłowione po 1870)
społeczne, upadek rzemiosła, proletariat,
burżuazja,
Ruchy społeczne: luddyzm 1811-1816, czartyzm,
socjalizm utopijny:(Henri Saint-Simon; Charles Fourier; Robert
Owen),
socjalizm naukowy (Karol Marks, Fryderyk Engels),
Manifest Komunistyczny 1848
Transport:
Kolejowy: linia Manchester-Liverpool 1830,
Anglia do poł. XIX w. 10 tys. km kolei,
Żegluga: morska - napęd parowy, statki żelazne,
1844 telegraf Morse'a: Baltimor - Waszyngton
®Janusz KaliÅ„ski
2
PieniÄ…dz
PieniÄ…dz papierowy USA (greenbacks), Francja
Pocz. XIX w. - bimetalizm,
1865 Unia A
acińska (Belgia, Francja, Szwajcaria, Włochy,
Grecja)
1867 r. kongres w Paryżu przyjmuje: gold standard
Upowszechnienie do I wojny światowej (wyjątek: Chiny)
Banki
Umocnienie bankowości centralnej (1844 Bank Anglii -
uniezależnienie od rządu)
Banki komercyjne, jako spółki ( francuski: Credit Mobilier)
Giełdy
londyńska Stock Exchange
Handel międzynarodowy
Dominacja Anglii: art. włókiennicze, maszyny, węgiel
Handel wewnętrzny
Domy towarowe: Bon Marche, Selfridge
3
Cechy kapitalizmu wolnokonkurencyjnego:
" wiele, drobnych przedsiębiorstw,
" żywiołowość w podejmowaniu decyzji,
" weryfikuje: "niewidzialna ręka" rynku.
Kryzysy nadprodukcji (1825 Anglia, 1836 Anglia i USA,
1847-1848 Europa Zachodnia i Åšrodkowa),
następne 1857 i 1866
Cykl koniunkturalny
klasyczny (Juglara) 8-11 lat
Nikołaj Kondratjew, teoria "długich fal" (50 lat)
Nowa fala od 1873 r.
4
Kapitalizm monopolistyczny (imperializm)
Druga rewolucja przemysłowa:
Nowe technologie i produkty
stal (Henry Bessemer, Pierre Martin),
aluminium 1850 - 1200 USD za kg, 1910 - 0,5 USD za kg
chemia: barwniki (Adolf Baeyer), farmaceutyki, nawozy
sztuczne, masy plastyczne, guma,
konserwacja art. spożywczych, chłodnie
petrochemia: nafta (Ignacy A
ukasiewicz), Pensylwania,
Kaukaz, Sumatra, Persja
Silnik spalinowy: (Nikolaus Otto, Karol Benz, Rudolf
Diesel).
Elektrotechnika: silnik (Werner Siemens),
żarówka (Tomasz Edison),
Metro (1890 - Londyn),
Telekomunikacja: (Alexander Bell, Almon Strawger,
Guglielmo Marconi)
Samolot - 1903 bracia Wright.
- naukowa organizacja pracy (Frederick Taylor -
tayloryzm, Henry Fayol)
®Janusz KaliÅ„ski
5
Kryzys 1873 i depresja do 1896 r.
tendencje protekcjonistyczne (neoprotekcjonizm)
Porozumienia monopolistyczne:
umowy dżentelmeńskie (pooling),
kartele (syndykaty),
trusty
koncerny
PowiÄ…zania horyzontalne i wertykalne.
1869 - John D. Rockefeller  trust: Standard Oil Company of
Ohio
Inne: General Electric Company, Bayer AG, Vickers. Japonia:
zaibatsu  Mitsui, Sumitomo
1890 - ustawa antytrustowa Shermana
Bankowość: "wielka piątka" w Anglii,
D-banki w Niemczech (Deutsche Bank, Discont-
Gesellschaft, Dresdner Bank i Danatbank)
Oligarchia finansowa - rentierzy (Rotschild, Baring, Morgan).
USA: wysokie cła, 20 mln imigrantów, import kapitałów,
Ford  1914: 100 tys. robot., 500 tys. samochodów rocznie,
1913 - System Rezerwy Federalnej
Niemcy: ekspansja kolonialna i nacjonalizm gospodarczy,
grynderstwo, 1875  Reichs Bank
Wielka Brytania: zainteresowanie operacjami finansowymi,
kosztem modernizacji,
Rosja: przyspieszenie - Baku, rozwój Zagłębia Donieckiego,
syndykaty: Prodamet, Prodwagon,
1913 r. eksport 9 mln t. zboża
6
Japonia: Meidżi (od 1868 r.) - "silna armia zasobny kraj",
państwo inwestuje (huty, stocznie), eksport tekstyliów i
jedwabiu, import surowców, żywności.
Transport 1873-1914:
Koleje: 200 tys. km rocznie
Magistrale-transkontynentalne:
transandyjska - Ernest Malinowski - 4800 m npm,
1891-1903 transyberyjska
tunele (10-20 km) Brenner, Simplon,
Transport morski: parowce 1879 r. 15%, 1910 90% tonażu,
1914 r. Kanał Panamski
Dominacja Wielkiej Brytanii i portu w Londynie.
Telefonia: ATT 1915 r.  9 mln abonentów
Handel międzynarodowy: protekcjonizm, w USA do 1913,
konflikty celne (Rosja-Niemcy, Francja-WÅ‚ochy).
Wolny handel: W. Brytania, Belgia, Dania, Szwajcaria,
Holandia,
1870-1913 handel światowy wzrósł 4-krotnie.
Przodownictwo Europy (62%)
Kolonizacja i rywalizacja
1875-1900 zakończenie terytorialnego podboju kuli ziemskiej
Kolonie 75 mln km2, ponad połowę lądów
Centra (GB, Francja, Niemcy, Japonia, USA) i peryferia
Stare i młode państwa kapitalistyczne
®Janusz KaliÅ„ski
7
Ludność: poł. XIX w. 1200 mln, pocz. XX w. 1600 mln, Azja 58%,
Anglia (ludność rolnicza) 1870 - 15%, 1901 - 9%,
ZwiÄ…zki zawodowe: Anglia - Trade Unions Congres 4,1 mln
członków,
Papież Leon XIII (1891): encyklika Rerum Novarum,
System ubezpieczeń społecznych, Niemcy - Otto Bismarck,
John Hobson, Imperialism 1902.
WÅ‚odzimierz I. Lenin
8
Gospodarka ziem polskich pod zaborami
Przemiany ustrojowe w rolnictwie polskim:
Reformy józefińskie i terezjańskie:
dziedziczenie ziemi, oczynszowanie,
Ks. Warszawskie - Konstytucja 1807:
"Znosi się niewola, wszyscy obywatele są równi przed
obliczem prawa",
dekret grudniowy
Uwłaszczenie:
- Prusy: 1811-1850
- Galicja: 1848
- Królestwo Polskie: 1864
Rozwój przemysłu:
Królestwo Polskie:
do powst. listopadowego protekcjonizm rzÄ…du
(Ks.Ksawery Drucki-Lubecki),
po powstaniu rola Banku Polskiego (1828),
1851 - zniesienie granicy celnej
A
ódz
(1815 - 300 mieszk., 1850 - 34 000),
Warszawa, Żyrardów, Białystok po 1831,
Zagłębie Dąbrowskie, Zagłębie Staropolskie
Galicja: sól, ropa (I.A
ukasiewicz),
- P. ciężki (Śląsk Cieszyński),
P. włókienniczy (Bielsko, Kęty, Andrychów)
Zabór pruski: Wielkopolska - cukrowniczy, gorzelniany,
narzędzi roln. (H. Cegielski 1846),
9
G. Śląsk - kapitał junkierski (Hohenlohe, Ballestrem)
Koleje:
Warszawsko-Wiedeńska (1848) - H. A
ubieński,
P.Steinkeller,
Warszawsko-Bydgoska,
Warszawsko-Petersburska,
Warszawsko - Terespolska
Północna (Kraków  Przemyśl - Lwów)
Różnice w rozstawie szyn (1435 i 1524 mm)
Bank Polski (1828) - banknoty, złote i srebrne
monety, od lat 40. Ruble
1870 r. Bank Handlowy w Warszawie S.A. (L.Kronenberga),
1871 Bank Dyskontowy Warszawski (Epsteinowie),
1872 Bank Handlowy w A
odzi.
Bank Związku Spółek Zarobkowych SA w Poznaniu,
Galicyjska Kasa Oszczędności we Lwowie,
Klasa robotnicza (1892 bunt łódzki - skrócenie czasu
pracy do 10 godz.)
1870-1914 emigracja 2 mln Polaków, roboty sezonowe w
Niemczech 400 tys.
®Janusz KaliÅ„ski
10
Gospodarka radziecka 1917-1941
Etapy: 1917-18 wstępne reformy ustrojowe,
1918-21 komunizm wojenny,
1921-25 Nowa Polityka Ekonomiczna (NEP)
1926-1928 stalinowski zwrot,
1929-1941 forsowne zmiany ustrojowe i gospodarcze
XI.1917 dekret o ziemi,
kołchozy i sowchozy (4% użytków rol.)
XII.1917: nacjonalizacja banków - Bank Ludowy,
monopol handlu zagranicznego, komitety fabryczne.
Najwyższa Rada Gospodarki Narodowej.
Kapitalizm państwowy
XI. 1918 stan wojenny i komunizm wojenny
Rada Pracy i Obrony z Leninem,
1920 nacjonalizacja zakładów zatrudniających pow. 5
pracowników,
prodrazwiorstka,
F. Dzierżyński - CZEKA,
odejście od pieniądza
likwidacja banków
Plan elektryfikacji Rosji (GOERLO).
1920 - 50% dochodu narodowego z 1913, prod. przemysł. 20%,
12 godzinny dzień pracy
1921 bunt w Kronsztadzie.
NEP 1921-25: odwrót od komunizmu wojennego,
nawiązanie więzi ekonomicznych.
Kto, kogo?, nepmani.
11
 Program industrializacji,
Dyskusje: Lew Trocki, Nikołaj Bucharin, Aleksiej Rykow
Plan maksymalny.,
"Budowa socjalizmu w jednym kraju"
Wyścig przemysłowy (zbrojeniowy) z Zachodem
I plan 5-letni (1928-1932) w 4 lata: (1929-1932),
II plan 1933-37: techniczna rekonstrukcja przemysłu i
rolnictwa, doprowadzenie do końca kolektywizacji
III plan 1938-1942: próba prześcignięcia państw
kapitalistycznych.
Przemysł:
I pięciolatka - 1500 nowych wielkich zakładów, przemysł
ciężki i zbrojeniowy
hutnictwo: Magnitogorsk, Kuz
nieck, Zaporożstal;
górnictwo: Donieck, Kuz
nieck; energetyka: Dnieprogres,
II pięciol.: p.maszynowy i metalurgia kolorowa
III pięciol.: nowoczesne technologie, zbrojenia:
Nowe ośrodki przemysłowe: Powołże, Ural, Kazachstan, Syberia
Udział Forda i United States Steel, firm niemieckich,
specjalistów z Zachodu
Samodzielność w wielu gałęziach przemysłu,
produkcja 8,5 razy większa niż w 1913 r.
12
Rolnictwo:
Od 1930 powszechna kolektywizacja: 1937-93% gospodarstw
chłopskich w kołchozach (250 tys. kołchozów zamiast 25 mln
gospodarstw).
Działki przyzagrodowe
Sowchozy: "fabryki zboża" (średnio
4-6 tys. ha)
Spadek produkcji w latach 1929-1934, poniżej poziomu z
1913 r., postęp po 1935 r.
Produkcja rolna: 1939 +4% w stosunku do 1913 r.
Inwestycje transportowe:
Koleje Turkiestańsko-Syberyjska, Moskwa-Donbas,
Drogi: Moskwa-Leningrad, Moskwa-Mińsk,
Leningrad-Kijów -Odessa
Kanał Moskwa-Wołga,
Metro w Moskwie
13
 Handel zagraniczny:
Do 1920 r. blokada handlu ze strony Ententy, póz
niej
"złota blokada"
Rola Niemiec i USA
Udział w handlu światowym ok. 0,6% - Autarkia
Handel wewnętrzny:
Od 1928 r. reglamentacja, po 1935 r.  ograniczenie
reglamentacji, rynek kołchozowy, sklepy walutowe
Banki i pieniÄ…dz
Od 1921 r. Bank Państwowy (Gosbank), Centralny Bank
Rolny, Bank Handlowo-Przemysłowy, Bank Handlu
Zagranicznego, Centralny Bank Gospodarki Komunalnej i
Bud. Mieszk.
1921 ruble papierowe,
1922 czerwońce = 10 rublom carskim,
Inflacja w okresie industrializacji, hamowana przez
administracyjne ustalanie cen
Ludność:
Głód i choroby: 1921-1922 6 mln ofiar, głód 1932-1933 6,3
mln, świadczenia socjalne, niska dynamika płac realnych
GUA
AG - 1936 - 5 mln więz
niów,
Współzawodnictwo pracy: Aleksiej Stachanow
14
Wyniki
(1913=100)
1940: DN - o 150%, na mieszkańca o 60%,
Produkcja przemysłowa- 8-krotnie, rolna o 4%.
1940  1/3 DN z przemysłu
Urbanizacja 33% (1913 - 18%)
Dominacja własności państwowej (99,8 % produkcji
przemysłowej, 98,6% rolnej, 100% handlu)
Zanik rynku
Scentralizowane kierowanie
Efekty militarne podczas II wojny światowej
®Janusz KaliÅ„ski
15
Gospodarka kapitalistyczna okresu międzywojennego(1918-1939)
Przebieg koniunktury gospodarczej:
1918-1924 - przezwyciężanie trudności powojennych,
produkcja przemysłowa (1913=100; 1924=115)
1924-1929 - stabilizacja
produkcja przemysłowa (1914 = 100; 1929 = 145)
dobra koniunktura w rolnictwie, wzrost płac i dochodów,
sztuczna prosperity,
1929-1933 - wielki kryzys gospodarczy
Giełda w Nowym Jorku: czwartek 24. X.1929
i "czarny wtorek" 29 X.1929
Spadek kursów o 74 mld USD,
czyli o 4/5 kapitału akcyjnego z 1929 r.
Utrata 3 mld USD wkładów bankowych
- przemysł:
1932 - 63% produkcji z 1929, ceny o 1/3 niższe
- rolnictwo: ceny o 64% niższe, stabilizacja produkcji,
- handel światowy: spadek obrotów o 2/3,
1930 Blok Agrarny
dumping i clearing, protekcjonizm celny
problemy dewizowe
Bankructwa banków (Niemcy - Danat Bank, Austria -
Kreditanstalt),
Deflacja, pożyczki wewnętrzne
Bezrobocie: USA 13 mln, Niemcy 6 mln, W. Brytania 3 mln osób
Spadek dochodów, bezdomność
16
- 1934-1939, poprawa koniunktury, w Polsce po 1935 r.
Okres międzywojenny: lata  chude i  tłuste
Finanse i pieniÄ…dz:
Wierzytelności USA w Europie
1924 r. plan Charlesa Dawesa,
1929 r. plan Owena Younga,
Walka z hiperinflacjÄ…
Niemcy: H. Schacht: za 1 rentmarkÄ™ - 1 bln reichsmarek
USA: powrót do waluty złotej 1919 r.
1922 r. Genua - stałe kursy zbliżone do przedwojennych
Gold - bullion standard - waluta sztabowo-złota
Gold  exchange standard  waluta kruszcowo- dewizowa
1930 r. Bank Rozrachunków Międzynarodowych w Bazylei
Eksport kapitału i technologii: USA  9 mld USD
1929-1933, - odejście od wymienialności pieniądza na złoto
(Bank Anglii - 1931), 35 krajów porzuciło system waluty
złotej
"ZÅ‚oty bloki": 1933 Belgia, Francja, Holandia,
Luksemburg,Polska, Szwajcaria i WÅ‚ochy
Obszar sterlingowy i frankowy
17
Nowoczesne technologie i metody organizacji pracy (fordyzm)
Bezrobocie technologiczne
Schyłkowe i rozwojowe gałęzie przemysłu
Prymat USA
Koncentracja produkcji
Kartele (Międzynarodowy Kartel Stalowniczy (1926),
Korporacje międzynarodowe (Philips, Gulf Oil Corporation,
sklepy C & A)
Protekcjonizm przemysłowy
Mechanizacja rolnictwa (traktory, kombajny zbożowe)
Osłabienie pozycji Europy w handlu światowym, na rzecz Azji,
Am. Północnej i Oceanii
Ekspansja kolei, poza USA
Transport drogowy: autostrady w Niemczech i WÅ‚oszech
Bezpieczne loty pasażerskie
18
Dochód narodowy na mieszkańca w 1938 r.:
USA  550USD, najbogatsze państwa Europy 400USD, Polska 90USD,
Bułgaria 80USD
Zatrudnienie w rolnictwie:
Anglia, Belgia i USA poniżej 20%, Bałkany 80%
Międzynarodowa Organizacja Pracy (1919) 48 godz. pracy w
tygodniu, Polska  46, USA  44
Mechanizacja i elektryfikacja gospodarstw domowych,
motoryzacja indywidualna.
®Janusz KaliÅ„ski
19
INTERWENCJONIZM
John Keynes (1883-1946) polityk i ekonomista,
"Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza".
USA: od 1933 Franklin D.Roosevelt
"Trust mózgów", Nowy A
ad = New Deal,
1934 - dewaluacja USD o 41%
Reforma bankowa, nadzór nad giełdami
Komisja d/s Rolnictwa (AAA), 1933/34 ceny rolne +30%
Administracja d/s Uzdrowienia Gospodarki (NRA):
Kodeksy postępowania w przemyśle
1935: Prawo Wagnera: Krajowy Komitet d/s Stosunków Pracy,
Ustawa o ubezpieczeniu społecznym
Administracja Robót Cywilnych (3,3 mld USD)
Projekt Doliny Tennessee
Niemcy: Koncepcja gospodarki wielkoprzestrzennej,
Hjalmar Schacht - Bank Rzeszy i Ministerstwo
Gospodarki Rzeszy,
1936 UrzÄ…d d/s Planu 4-letniego (Herman GQ
ring).
6 grup gospodarki: przemysł, rzemiosło,
handel, bankowość, ubezpieczenia, energetyka
Chłopstwo - stan żywicieli Rzeszy
"Armaty zamiast masła" Autarkia
Niemiecki Front Pracy
WÅ‚ochy: Korporacjonizm
Japonia: Wielka Azjatycka Strefa Dobrobytu
Interwencjonizm demokratyczny i faszystowski.
20
Druga Rzeczpospolita (1918-1939)
390 tys. km2, 140 km linii brzegowej
1921- 27,2 mln mieszk. 6 miejsce w Europie
(65% Polaków, 16% Ukraińców, 10% Żydów,
6% Białorusinów, 2% Niemców)
Restytucja państwa. Polska A i Polska B
Gospodarka wojenna:
1920 - wydatki wojskowe 50% w. budżetowych
Obieg marki polskiej: 1918 - 1,0 mld,
1920-50 mld, 1923 - 125 bln
Kurs USD: 1918- 9 mkp; 1923 - 6,4 mln mkp
Podatek inflacyjny
Premia inflacyjna w eksporcie
Władysław Grabski:
XII.1923: gabinet specjalistów, specjalne uprawnienia
- podatek majątkowy (3 lata, od maj. 10 tys. franków),
- włoska pożyczka tytoniowa 14 mln USD
IV. 1924 Bank Polski SA (1 mln akcji po 100 zł = 100 mln zł),
państwo 1% akcji,
Zabezpieczenie emisji: 30% złoto, waluta obca, dewizy,
70% - srebro, weksle
Wymiana marek na złote (1 zł=1,8 mln mkp),
1USD = 5,18 zł, 1 zł = 1 F szwajcarski
21
II inflacja (1925)
Kryzys poinflacyjny
- pożyczka USA (Bank Dillon, Read & Co)- 27 mln USD,
- pożyczka zapałczana Kreugera - 6 mln USD
- wojna celna z Niemcami,
- deficyt budżetowy, emisja bilonu i biletów
skarbowych przez rząd (dwuwalutowość),
Polityka min. Jerzego Zdziechowskiego
- Kurs USD (XII.1925-12,5 zł, I 1926 - 8 zł),
- Rozwój banków państwowych: Państwowy Bank Rolny,
Pocztowa Kasa Oszczędności, Bank Gospodarstwa Krajowego,
Ożywienie 1926 r.:
- 1927 pożyczka stabilizacyjna - 62 mln USD i 2 mln A

- napływ kapitałów zagranicznych:
Kartelizacja:
Ogólnopolska Konwencja Węglowa (98%),
Syndykat Polskich Hut Żelaznych (100%),
Centrocement (97%)
Wielki kryzys (1929-1935):
Produkcja przemysłowa: (1929=100), 1932=54, 1935=66,
Ceny towarów przemysłowych: -35%
PÅ‚ace: (1928=100); 1933 = 62,
Rolnictwo - produkcja stabilna;
ceny: 1934 r. - 66%,
nożyce cen, podaż głodowa,
Handel zagraniczny, wartość obrotów: -68%,
Dumping (cukier 1,4 zł/kg w kraju, 17 gr eksport)
Deficyt budżetowy, pożyczki wewnętrzne
Deflacja
Upadek 111 banków (m.in. Bank Handlowy w A
odzi)
22
Nakręcanie koniunktury:
- obniżanie cen kartelowych,
- interwencyjny skup zboża, oddłużenie wsi
- roboty publiczne Fundusz Pracy (1933)
- etatyzm: (koncern Banku Gospodarstwa Krajowego)
- od 1936: ograniczenia dewizowe,
- renegocjacje warunków pożyczek zagranicznych
- 4-letni plan inwestycyjny - wicepremiera E.
- Kwiatkowskiego (VII. 1936-VI.1940),
- 6-letni plan rozwoju i dozbrojenia sił zbrojnych,
Koniunktura: 1937-1939 ożywienie w przemyśle (poziom z 1928
r. +19%),
- rolnictwo - znaczne możliwości eksportowe
Ocena gospodarki II RP:
przemysł: (1913 = 100), 1938 - 94
(1922) = 100, 1938 - 153
Zmiany strukturalne
Rolnictwo: wzrost plonów i hodowli,
Postęp w transporcie
Koleje: np. ÅšlÄ…sk-Gdynia, (Razem 1800 km nowych linii),
Żegluga morska: Gdynia 9,2 mln ton ład.,
1929 PLL LOT, Okęcie - 1938 r. - 30 tys. pas.
Zmiany strukturalne w handlu zagranicznym
Ale: bezrobocie, niska stopa życiowa,
ponad 60% ludności rolniczej.
®Janusz KaliÅ„ski
23
Problemy:
- niski poziom uprzemysłowienia
Próby rozwiązania:
od II 1937 r. budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego, z
rejonami:
A - kieleckim - surowcowym,
B - lubelskim - aprowizacyjnym,
C - sandomierskim przetwórczym
zatrudnienie 107 tys.,
Mało pojemny rynek wewnętrzny
przeludnienie agrarne  do 5,0 mln osób,
Próby rozwiązania:
reforma rolna: 1919, 1920, 1925, normy: nadwyżki - ponad
180 ha, ponad 300 ha, Polesie i Wołyń, 700 ha majątki
uprzemysłowione
Do 1939 r. utworzono 154 tys. samodzielnych gospodarstw i
powiększono 500 tys. parcel
Jednak: 65% gospod. poniżej 5 ha.
Brak kapitału rodzimego:
Kapitał zagraniczny: napływ po 1926 r.,
Udział kapitału zagranicznego
w spółkach akcyjnych: 43%,
Problem siły roboczej: generalnie nadmiar, ale niskie
kwalifikacje.
Próby rozwiązania problemów: - Plan 15-letni (1939-1954)
24
Åšwiat 1945-1950
Niemcy: demilitaryzacja, denazyfikacja, demokratyzacja,
decentralizacja, dekartelizacja.
Japonia: okupacja USA, likwidacja zaibatsu,
Obszar wpływów ZSRR (1949): 26% pow. ziemi, 35% ludności
1947 Truman - "doktryna powstrzymania"(contaiment)
Blokada Berlina (1.VII.1948 - 12.V.194949)
Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy
(Bretton Woods 1944)
Gold-dollar standard - 35 USD za 1 uncję złota),
1947 - Układ Ogólny w sprawie Ceł i Handlu (GATT)
UNRRA - 4 mld USD, demobil
Plan Marshalla (VI 1947),
Europejska Organizacja Współpracy Gospodarczej (OEEC): 16
państw, 13,6 mld USD
1949 Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (Polska, Albania,
Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, Rumunia, Węgry, ZSRR)
USA:
2/3 światowych rezerw złota, 55% prod.przemysłowej świata
The Employment Act of 1946,
1947 r. ustawa Tafta Hartleya
1948 Truman - Sprawiedliwy A
ad (Fair Deal)
25
Europa Zach.
- inflacja, brak kapitału, paliw, surowców, żywności,
1947 Europejska Unia PÅ‚atnicza
Plan Beveridge'a - państwo dobrobytu
Nacjonalizacja
Planowanie indykatywne (plan Monneta)
Niemcy: Ludwig Erhardt
1948 nowa marka,
demontaż 40-50%, potencjału produkcyjnego,
1949 dewaluacja walut zachodnioeuropejskich
Ok. 1950 r. przekroczono przedwojennego poziom DN:
Japonia: Dodge Line,
Blok radziecki.
Reformy:
- reforma rolna
- nacjonalizacja przemysłu i banków
- etatyzacja spółdzielczości
- planowanie
- centralne zarzÄ…dzanie, system nakazowo-rozdzielczy
W 1949 przekroczono poziom DN na 1 mieszk. z okresu
przedwojennego (poza NRD i RumuniÄ…)
ZSRR: demilitaryzacja, odbudowa w oparciu o reparacje,
demontaż i wykorzystanie niewolnej siły roboczej
Do 1948 r. przekroczono poziom produkcji przemysłowej z
1940, rolnictwo dopiero w 1953 r.
Ok. 1950 r.:
Trójdzielny podział świata:
- rozwinięte kraje o gospodarce rynkowej,
- blok radziecki
- Trzeci Åšwiat. ®Janusz KaliÅ„ski
26
 Polska - gospodarka centralnie kierowana
Granice: Wielka Trójka, Poczdam
obszar 312 tys. km2, w tym: 103 tys. km2 Ziemie
Odzyskane; granica morska 497 km
Ludność:
ucieczka i przesiedlenie Niemców,
napływ samorzutny Polaków i osadnictwo
1950 r. na Z.O. - 5,9 mln, przed wojną 7 mln ludności
Akcja "Wisła"
1946 - 23,9 mln , 1950 - 25 mln obywateli,
Stan z 1939 w r. w 1978 r. 35 mln, mniejszości 1,4%
Reforma rolna:
dekrety z 6 IX 1944 i 6 IX 1946 r.:
państwo przejęło ~9,8 mln ziemi,
rozparcelowano: 6,1 mln ha, między 1,1 mln rodzin,
rezultaty: "ześredniaczenie", 61% gosp. karłowatych
Nacjonalizacja przemysłu: faktyczna i formalna:
3 I 1946 - ustawa o przejęciu na własność państwa
podstawowych gałęzi gospodarki narodowej
1948 - 87% zatrudnionych w przem. państwowym
Banki
1945 NBP
1948 reforma bankowa: NBP, Bank Inwestycyjny, Bank Rolny,
Bank Komunalny, PKO, Bank Handlowy w Warszawie S.A. i PKO S.A.
Wymiana pieniędzy w 1950 r.:
ceny 100:3, płace 100:1
Handel zagraniczny: monopol na podst. prawa z IX. 1939 r.,
27
1947 "Bitwa o handel"- (Hilary Minc),
w latach 50-tych - h. prywatny 3% obrotów detalicznych
Planowanie gosp.: 1945 Centralny UrzÄ…d Planowania (CUP, prezes
Czesław Bobrowski)
1948 "dyskusja cupowska",
1949 - Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego
Etapy: zetatyzowany system trójsektorowy
gospodarka centralnie kierowana
Ewolucja gosp. centralnie kierowanej:
- po 1956 Komisja Planowania przy Radzie Ministrów, Rada
Ekonomiczna
- lata 70-te, Wielkie Organizacje Gospodarcze (WOG-i - 125),
"plany otwarte"
- 1980 - Komisja ds Reformy Gospodarczej (Władysław Baka),
SGPiS: Leszek Balcerowicz, PTE Józef Pajestka,
NSZZ "Solidarność"
®Janusz KaliÅ„ski
28
- 1981 ustawy o przedsiębiorstwie państwowym i o samorządzie
załogi
"3S" (samodzielność, samorządność, samofinansowanie)
- I.1982 reforma i dekrety stanu wojennego
- 1987 II etap reformy
- XII 1988 ustawy o działalności gospodarczej
i o dział. gosp. z udziałem kapitału zagran.
Nowy CUP
- 1989 - osłab. systemu centralnego kierowania,
- 1990 reforma Balcerowicza
29
Odbudowa i forsowna industrializacja polski 1944-1955
Ziemie Odzyskane:
grupy operacyjne, demontaż (do poł. 1945 - 500 mln USD),
umowa z ZSRR z sierpnia 1945
1946 - likwidacja świadczeń rzeczowych rolnictwa.
Odbudowa (Plan Odbudowy Gospodarczej 1947-1949)
- produkcja przem.: 1947 +35%, 1948 +43, 1949 +22,
1949/1938: + 77%
- rolnictwo (akcja H)
1949/38 -9%, ale na 1 mieszk. +28%,
handel wewn.: "Bitwa o handel"
"pustynie handlowe", "czarny rynek"
- handel zagran.: w 1945 r ZSRR pierwszym partnerem,
Obroty 21 USD na mieszk., gosp. zamknięta
- warunki bytowe: likwidacja systemu kartkowego
- Dochód narodowy 1949: + 25% do 1938 r.;
-
Plan 6-letni 1950-55: Sześcioletni Plan Rozwoju Gospodarczego
i Budowy Podstaw Socjalizmu
1954: "Przegrupowanie sił i środków"
Wymiana pieniędzy w 1950 r.
1951 Narodowa Pożyczka Rozwoju Sił Polski
30
Przemysł:
1950-53=85% nakładów do przem. ciężki
hutnictwo: Nowa Huta, energetyka: Jaworzno,
FSO - Żerań, FSC - Lublin, chemia: Oświęcim,
od 1954 zwolnienie tempa inwestowania i zatrudnienia
Rolnictwo: kolektywizacja: 1955 - 9076 spółdzielni, 9%
użytków, prod. na 1 ha o 14% niższa niż w gosp. chłop.,
Państwowe Gospodarstwa Rolne - 6185 gosp., 12% użyt. rolnych
Stagnacja produkcji: 1955 o 4% mniejsza niż w 1950
- obowiązkowe dostawy: 1951 - zboża, 1952 - trzoda
chlewna, mleko
Położenie ludności:
- wzrost zatrudnienia poza rol. +34%,
- praca więz
niów i żołnierzy
- zaopatrzenie bonowe (1952), zniesienie 1953
Strajki: Zagł. Dąbrowskie, 1956 Poznań
Rezultaty uprzemysłowienia:
- DN +73,5% (planowano +112,3%),
- migracje, ok. 1 mln ze wsi do miast,
- urbanizacja z 36% do 44%,
- lokalne bezrobocie: 300-500 tys.
- stagnacja rolnictwa, zaniedbana infrastruktura,
- zaniedbanie Ziem Odzyskanych, tymczasowość
- rozwój ekstensywny ®Janusz KaliÅ„ski
31
Åšwiat 1951-1973
Kraje rozwinięte.
USA:
J.Kennedy "nowa ekonomika" - państwo dobrobytu,
L.Johnson - Wielkie Społeczeństwo - Medicaid i Medicare
General Motors (1955): sprzedaż = PKB Włoch
Zatrudnienie w rolnictwie: 1950 - 10 mln, 1970 - 4,3 mln
Rundy Kennedy'ego
Odpływ dolara, "drenaż mózgów"
Europa Zachodnia:
Dopływ pomocy i kapitału USA
RFN - społeczna gospodarka rynkowa, partycypacja
(L.Erhardt - maksimum konkurencji, minimum planowania)
"Luka technologiczna" do USA
Od 1959 r. powszechna wymienialność walut w Europie
Zachodniej
Integracja europejska:
1952 - R. Schuman - Europejska Wspólnota Węgla i Stali
1957 Traktaty Rzymskie: Euroatom i Europejska Wspólnota
Gospodarcza
1960: EFTA (Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu)
Japonia
1950 Min. Handlu Międzynarodwego i Przemysłu (MITI)
1955 Agencja Planowania Gospodarczego (EPA), 5-latki
Odtwarzanie zaibatsu (keiretsu)
Dynamika PKB 12-13%, eksportu 15%
32
 Waluta:
Europejska Unia PÅ‚atnicza (1950 r. kraje OEEC)
Europejski Układ Walutowy (1958-1972)
Słabnący dolar (40 USD za uncję złota),
1967 Międzynarodowy Fundusz Walutowy:
"Specjalne Prawa Ciągnienia" (SDRs), bezgotówkowy
pieniÄ…dz
1968 odstąpienie USA od stałej ceny złota
1971 R. Nixon zawiesza wymienialność USD
1971 (Smithsonian Institution) rozszerzenie wahań kursów
walut narodowych z 1% do 2,25%,("wąż w tunelu")
a następnie płynny kurs walut (koszyk walut)
Zanik obszaru sterlingowego
demonetyzacja złota
- lata 1951-1973:
Srebrne lata 50-te; złote lata 60-te
Kraje bloku radzieckiego
forsowna industrializacja, autarkia,
wypieranie sektora prywatnego
Kolektywizacja rolnictwa,
Trudna sytuacja zaopatrzeniowa i mieszkaniowa
Wystąpienia robotnicze (Pilzno, Berlin, Poznań)
Po 1953 zwolnienie i więcej środków na konsumpcję
Reformy ekonomiczne 1956-1957
Węgry - elementy rynku, 1968 r. Nowy Ekonomiczny Mechanizm
Czechosłowacja - zahamowanie reform w 1968 r.
ZSRR, rywalizacja z Zachodem (N.S. Chruszczow)
33
 RWPG
1964 Międzynarodowy Bank Współpracy Gospodarczej
1971 Międzynarodowy Bank Inwestycyjny
Dokument: "Kompleksowy program dalszego pogłębienia i
doskonalenia
współpracy i rozwoju socjalistycznej integracji gospodarczej
krajów członkowskich RWPG"
1968: 64% obrotów wewnętrznych, 21% z rynkami zachodnimi,
"krocząca baza cen" - średnie ceny światowe z ostatnich 5
lat
Trzeci Åšwiat
Dekolonizacja: 1951 - Libia, koniec lat 50-tych: Ghana,
Gwinea,
1960-64: 26 państw afrykańskich, powiązania z metropoliami:
Konflikty wewnętrzne (populizm), zmiany systemowe,
problemy demograficzne
Chiny: 1958 "wielki skok" - komuny ludowe
1966 "rewolucja kulturalna"
"Zielona rewolucja"
1960 - OPEC 80% produk. (Algeria, Arabia Saudyjska
Indonezja, Iran, Irak, Kuwejt, Katar, Libia, Nigeria,
Wenezuela, Zjednoczone Emiraty Arabskie)
Rewolucja naukowo-techniczna
"Cywilizacja samochodowa",
PoczÄ…tek upadku hegemonistycznej pozycji USA,
kilka centrów: USA, Japonia, Europa Zachodnia
34
Åšwiat po 1973 r.
1973 wojna Jom Kippur, następnie:
wojna ekonomiczna("broń naftowa")
OPEC - ograniczenie produkcji, embargo, wzrost cen:
baryłka ropy (160 l.): 1970 r.- 2USD, 1980 r. - 34USD,
1987 r.- 17USD
Kryzysy energetyczne (1973, 1989): inflacja, spadek produkcji
przemysłowej, bezrobocie - stagflacja
- Programy oszczędnościowe,
- Rekonstrukcja gospodarki
Od 1976 "anemiczna prosperity", od 1983 poprawa koniunktury
Międzynarodowy system pieniężny:
Rozszerzenie i zróżnicowanie wahań kursów wymiennych walut
("wąż w tunelu")
Od 1976 upowszechnienie kursów płynnych walut
MFW: rozszerzenie roli SDRs (Special Drawing Rights)
EWG (1978) - European Currency Unit (ECU)
Petrodolary
Zadłużenie światowe 1989 - 1300 mld USD
Plan Nicholasa Brady'ego (MFW)
®Janusz KaliÅ„ski
35
Rozszerzenie integracji europejskiej
1981- Grecja, 1986- Hiszpania, Portugalia
Razem:250 mln ludn.
1991 Maastricht - swobodny przepływ: towarów,
kapitału i siły roboczej, (1994 - Unia Europejska)
Kraje rozwinięte o gospodarce rynkowej
recesja: 1974-75, 1979-1981
wzrost: 1976-1978, 1982-1989
Po 1975 zmniejszenie interwencjonizmu
Margaret Thatcher
1984-1985 - roczny strajk górników brytyjskich
Helmut Kohl inwestycje pracooszczędne, eksport,
USA - "Reaganomika" - monetaryzm (Milton Friedman)
Trzeci Åšwiat
Pogłębienie dyferencjacji:
- "tygrysy Azji"(Hongkong, Korea Poł., Singapur, Tajwan)
także: Meksyk, Brazylia, Chile
NIC (New Industrialized Countries)
Chiny: ożywienie po 1975 r., lata osiemdziesiąte:
specjalne strefy ekonomiczne
OPEC - wysoka stopa życiowa w: Zjed. Emir. Arabskich,
Kuwejcie
Biedne kraje Afryki i Azji: 5% udział przem. w DN -
zadłużenie, problemy społeczne
36
Blok radziecki:
ZSRR militaryzacja i wielkie inwestycje surowcowe
i transportowe na Syberii (BAM), import zboża (40 mln
t. rocznie), niska stopa życiowa
Gorbaczow: rekonstrukcja i intensyfikacja gospod.
W innych państwach podobne problemy po 1975 r.,
szczególnie Polska i Węgry.
Trudności energetyczne, zadłużenie zagraniczne (1988-
200 mld USD)
Spadek dynamiki DN:
1971-75 6,3%, 1976-1980 4,1%, 1981-1985 3,2%,
Åšwiat po 1973 r.:
dynamika mniejsza niż w latach 1951-1973,
DN 1981-1990: kraje rozwinięte - 2,6%, blok radziecki -
2,5%, kraje rozwijajÄ…ce siÄ™ - 3,2%
Istotne zmiany strukturalne (elektronika,
komputeryzacja, farmaceutyka, genetyka, sterowanie),
Wzrost roli usług (III sektora), dezindustrializacja
®Janusz KaliÅ„ski
37