Czasopismo Psychologiczne
Psychological Journal
Czy teoria opanowania trwogi
sprawdza siÄ™ w przedszkolu?
Krzysztof Konarzewski*
Instytut Psychologii PAN, Warszawa
CAN THE THEORY OF TERROR MANAGEMENT BE VERIFIED IN KINDERGARTEN?
The theory asserts that people defend themselves from thoughts about inevitability of
death by affirmation of the cultural worldview or ideology. However, the bulk of research
that the theory has stimulated allows for another defense mechanism: affiliation. Three
experiments carried in 6-year-old kindergarten children are presented in the article. Af-
ter the exposure to the theme of death, children interacted more prosocially than chil-
dren from the control group. When death was presented in the context of a fable, there
was an increase in bestowal activity, while death in the context of a mundane story in-
creased concordance of children s interactions. The results suggest that affiliation
rather than affirmation constitutes a basic way of managing the terror of death.
TEORIA TRWOGA
Teoria opanowania trwogi mieści się w tradycji  wiel- Reprezentacja własnej śmierci aktywizuje się łatwo,
kich teorii , które z jednego lub kilku pojęć wywodzą ale teorię opanowania trwogi interesuje tylko szczegól-
niezliczone fakty o ludzkim życiu. W pierwszej rozwi- na postać tej aktywizacji, którą autorzy opisują jako
niętej wersji (Solomon i in., 1991, s. 146n) teoria  dostępność myśli o śmierci (Greenberg i in., 1997).
zakładała, że biologiczny instynkt samozachowawczy Dostępność to termin techniczny (wynik w zadaniu
jest jedynym z
ródłem wszelkich motywów, czyli że uzupełniania trzonów wyrazowych). W języku teore-
 ludzkie zachowanie jest sterowane głównie potrzebą tycznym najbliższe mu wydaje się pojęcie treści stłu-
minimalizowania trwogi, którą rodzi swoiście ludzka mionych, czyli takiego poziomu aktywizacji, na którym
świadomość własnej przygodności i śmiertelności . reprezentacja kołacze się  w tyle głowy : nie jest
Z tej potrzeby wyrasta kultura (kolektywna kon- przedmiotem namysłu ani z
ródłem pobudzenia emo-
strukcja symboliczna, która nadaje rzeczywistości cjonalnego, ale podmiot jest świadomy jej obecności
porządek, znaczenie, stabilność i trwałość) oraz jaz
ń i może, jeśli chce, przenieść ją w centrum uwagi.
(indywidualna konstrukcja symboliczna, która Tłumienie jest czynnością wymagającą świadomego
przedstawia jednostkę jako wartościowego uczestni- wysiłku. Ludzie kontrolują w ten sposób wiele niepo-
ka kulturowego dramatu). Te dwa wynalazki dajÄ… kojÄ…cych reprezentacji w celu utrzymania pozytywnego
człowiekowi poczucie kontroli nad zdarzeniem będą- nastroju  w szczególności pojawiające się przed za-
cym poza wszelką kontrolą (Pyszczynski i in., 1998). śnięciem natręctwa myślowe, które grożą bezsenno-
Ma jednak ta teoria także warstwę szczegółowych ścią. Ale stłumione treści mogą persewerować, czyli
twierdzeń, które można konfrontować z innymi raz po raz wyrywać się spod kontroli i przedostawać
twierdzeniami psychologii społecznej i sprawdzać do centrum uwagi, wpływać na spostrzeżenia lub
empirycznie. Dzięki temu jest płodna i otwarta na objawiać się w zachowaniu np. jako czynności pomył-
modyfikacje. kowe. Taki właśnie stan jest warunkiem koniecznym
i dostatecznym zjawisk opisywanych przez teoriÄ™.
Dostępność, czyli perseweracja tłumionych myśli
o własnej śmierci, pojawia się w warunkach, które
* Korespondencję dotyczącą artykułu można kierować na
utrudniają podmiotowi panowanie nad treściami
adres: Krzysztof Konarzewski, Instytut Psychologii PAN, ul.
własnej świadomości. Po pierwsze  w stanie, który
Chodakowska 19/31, 03-815 Warszawa.
Epstein (1994) nazywa  doświadczeniowym (expe-
e-mail [e-mail]
Krzysztof Konarzewski
riential) w przeciwieństwie do  racjonalnego (ratio- zującą. Polega to na potępianiu, a nawet niszczeniu
nal)1 (Simon i in., cyt. Greenberg i in., 1997). Jeśli ludzi, którzy go podważają czynem, słowem lub samą
aktywizacja następuje w gabinecie lekarskim lub obecnością, oraz chwaleniu tych, którzy mu służą.
w konwencjonalnym laboratorium psychologa pod W licznych badaniach demonstrowano, po pierw-
wpływem rozbudowanej procedury introspekcyjnego sze, polaryzację postaw wobec swoich i obcych po
sondowania uczuć, to podmiot angażuje się w czyn- skonfrontowaniu badanych z tematem własnej
ności instrumentalne (np. poddaje się leczeniu), au- śmierci. Chrześcijanie podwyższali ocenę chrześcija-
toperswazję ( nie ja, nie teraz ), intelektualizację nina i obniżali żyda, Amerykanie w podobny sposób
i inne środki (np. dowcipy), które odcinają myśli od różnicowali oceny autorów pro- i antyamerykańskich
emocji i dezaktywizują je. W warunkach sprzyjają- tekstów (Greenberg i in., 1990). W Niemczech stu-
cych przetwarzaniu niekontrolowanemu (wzmianka denci deprecjonowali cudzoziemca i siadali bliżej
o śmierci w przypadkowej rozmowie, powtarzająca się Niemca niż Turka (Oschmann i Mathy, cyt. Green-
dolegliwość, widok cmentarza, prośba o napisanie berg i in., 1997). Wzrastała stronniczość badanych
kilku zdań, co według badanego stanie się z nim, gdy w paradygmacie grupy minimalnej, choć tylko wtedy,
umrze, i jakie uczucia wywołuje w nim myśl o śmier- gdy kryterium grupowania (preferencje estetyczne)
ci, albo prośba o wypełnienie skali strachu przed pozwalało im mniemać, że są bardziej podobni do
śmiercią w nieformalnej atmosferze badania oderwa- członków własnej grupy niż obcej (Harmon-Jones
nych kwestii, np.  związku między cechami osobowo- i in., 1996). W porównaniu z grupą kontrolną badani
ści a ocenami interpersonalnymi ) podmiot poprze- ordynowali mniej ostrego sosu osobie popierającej
staje na  odsunięciu na bok , czyli stłumieniu myśli ich poglądy polityczne, a więcej  osobie krytykującej
o śmierci, co pozwala im persewerować. je, jeśli tylko uniemożliwiono im werbalne potępienie
Po drugie, perseweracja pojawia siÄ™, gdy podmiot przeciwnika (McGregor i in., cyt. Greenberg i in.,
po konfrontacji z tematem śmierci zostaje czymś 1997).
zajęty (np. układanką literową) lub obciążony (np. Po drugie  demonstrowano zajmowanie bardziej
zadaniem przechowania w pamięci 11-cyfrowej licz- negatywnej postawy wobec dewiantów, np. osoby
by; Arndt i in., cyt. Greenberg i in., 1997). Po trzecie oskarżonej o prostytucję (Rosenblatt i in. 1989), męż-
 gdy reprezentację śmierci zaktywizowano środkami czyzny, który porzucił żonę i dzieci (Oschmann i Rei-
podprogowymi; wtedy świadomość nie została za- chelt, cyt. Greenberg i in., 1997), sprawców różnych
alarmowana, więc reprezentacja pozostaje niestrze- wykroczeń (Florian i Mikulincer, cyt. Greenberg i in.,
żona (Arndt i in., cyt. Grenberg i in., 1997). Można 1997), bardziej pozytywnej zaś wobec bohatera
dodać, że jakkolwiek persewerujące myśli o śmierci wsławionego obroną wartości kulturowych (Rosen-
na ogół nie wywołują pobudzenia emocjonalnego, blatt i in., 1989). Osoby indagowane przed domem
które chwytałyby miary samoopisowe, to wywołują pogrzebowym wyżej oceniały różne akcje dobroczyn-
jednak awersję do warunków koncentrujących uwagę ne niż osoby indagowane nieco dalej (Pyszczynski
na sobie (Arndt i in., cyt. Greenberg i in., 1997). i in., cyt. Greenberg i in. 1997).
Jak widać, teoria mówi nie tyle o tym, co się dzieje Obietnica nieśmiertelności nie jest skierowana do
z człowiekiem owładniętym paraliżującym strachem wszystkich, lecz tylko do tych, którzy są wartościo-
przed śmiercią, ile o szczególnych czynnościach po- wymi uczestnikami nadrzędnego porządku. Detekto-
znawczych, które wypierają persewerujące myśli rem dorastania jednostki do wymagań światopoglądu
o własnej śmiertelności w celu niedopuszczenia do jest jej samoocena (self-esteem). Wysoka samoocena
trwogi. Te czynności sprowadzają się do dwóch ro- upewnia jednostkę, że obejmie ją obietnica nie-
dzajów: afirmacji porządku świata lub kontemplacji śmiertelności  stąd zresztą bierze się jej potrzeba.
własnej doskonałości. Można by z tego wnioskować, że po konfrontacji
z tematem śmierci powinna wzrastać nie tylko obro-
na światopoglądu, ale i własnej wartości, jednak
OBRONA
badań nad zmianami samooceny nie znalazłem. Być
ÅšwiatopoglÄ…d (cultural worldview), wynalazek gatunku
może najbliższy tej hipotezy jest eksperyment Green-
ludzkiego szukającego obrony przed trwogą, działa za
berga i in. (1995). Amerykanom postawionym przed
pomocÄ… obietnicy literalnej lub symbolicznej nie-
problemem, który mógł być rozwiązany przez użycie
śmiertelności. W obliczu persewerujących myśli
krzyża i flagi państwowej niezgodnie z przeznacze-
o śmierci człowiek zwraca się ku światopoglądowi
niem, takie rozwiązanie zajęło więcej czasu, sprawiło
i stara się potwierdzić jego prawdziwość i moc obowią-
więcej trudności i wywołało większe napięcie, gdy
wcześniej zostali skonfrontowani z tematem śmierci.
1 O skłonności do ochrony samooceny po takiej kon-
Zamiast sugerować nazewnictwem nieracjonalność do-
frontacji pośrednio świadczą też inne eksperymenty.
świadczenia, lepiej mówić o przetwarzaniu kontrolowanym
i niekontrolowanym, ponieważ do tego właśnie odnosi się to
Ludzie pytani tuż przed domem pogrzebowym, ilu
rozróżnienie.
obywateli podziela ich stanowisko w sprawie konsty-
32
© Czasopismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003, 31 40
Czy teoria opanowania trwogi sprawdza siÄ™ w przedszkolu?
tucyjnego ograniczenia imigracji (w Niemczech) lub kultury? Indywidualnym zbiorem przekonań czy
nauczania religii w szkołach publicznych (w USA), uniwersum uprawomocnień (Berger i Luckmann,
podawali większe liczby niż ludzie pytani o to samo 1983), które wytworzyło społeczeństwo?
100 m przed lub za tym domem  ale tylko wtedy, gdy JasnÄ… odpowiedz
znajdujemy w polskich komenta-
zajmowali stanowisko mniejszościowe (Pyszczynski rzach na temat teorii opanowania trwogi. Reykowski
i in., 1966). Może to znaczyć, że gdy człowiek zagrożo- (1995, s. 59) nazywa światopogląd  kolektywnym
ny trwogą uświadamia sobie, że jest dewiantem, to systemem znaczeń i zarazem  kontekstem, w którym
stara się chronić dobre mniemanie o sobie, przece- los jednostkowy nabiera ponadjednostkowych zna-
niając społeczny konsens, czyli niedoceniając swojej czeń . Światopogląd istnieje zatem na zewnątrz jed-
odmienności. Ten sam wątek podjęła Simon i in. nostek jako obiekt kultury  religia, system moralny,
(1997). Zgodnie z Brewer (1991) autorzy założyli, że ideologia polityczna itp.  ale bierze udział w opano-
względna przewaga jednego z dwóch z
ródeł samooce- waniu trwogi tylko wtedy, gdy jednostka identyfikuje
ny: podobieństwa do innych i odróżniania się wywoła się z nim. Miarą tej identyfikacji jest samoocena. Ma
reakcję w kierunku przywrócenia równowagi. Tak się ona  wbrew operacjonalizacjom stosowanym
stało: u studentów, których przekonano, że są skraj- w omówionych badaniach  szczególny sens: nie
nymi nonkonformistami, zaobserwowano wzrost pro- obejmuje wszystkich poddających się wartościowaniu
jekcyjności (tj. korelacji między nasileniem akceptacji cech jednostki (np. mam wybitne zdolności prze-
przedstawionych opinii a oszacowaniem odsetka po- strzenne, dobrze sobie radzÄ™ z nowymi wyzwaniami),
pulacji aprobującej te opinie, przy kontroli aprobaty lecz tylko te cechy, które mają swoje standardy
społecznej), a u studentów, których przekonano, że są w wyznawanym przez nią światopoglądzie (np. jestem
skrajnymi konformistami  spadek, ale tylko wtedy, dobrym katolikiem, postępuję jak dobry rewolucjoni-
gdy obie grupy zostały wcześniej skonfrontowane sta). Wysoka samoocena łagodzi trwogę, pisze Soło-
z tematem śmierci. Potrzeba opanowania trwogi (ale ma (1995, s. 343), ponieważ upewnia człowieka, że
nie strachu przed ważnym egzaminem) zwiększa tro- jest  wartościowym członkiem większej, znaczącej
skę o  optymalne odróżnianie się . całości .  Jest ważnym warunkiem zachowania spój-
W kilku badaniach mierzono samoocenę lub eks- ności grupy i ochrony kolektywnego systemu zna-
perymentalnie ją podwyższano w celu wykazania, że czeń  dodaje Reykowski (1995, s. 63).
wysoka samoocena osłabia czynności obrony przed Według tej interpretacji teoria opanowania trwogi
trwogą. Po skonfrontowaniu z tematem śmierci typo- przedstawia człowieka jako zwierzę nie tyle społeczne,
wa polaryzacja ocen postaci chwalącej i ganiącej ile ideologiczne: skazane przez nieodłączne od jego
Stany Zjednoczone pojawiła się głównie u osób kondycji przygodność i śmiertelność na identyfikowa-
o niskiej samoocenie, a u badanych o podwyższonej nie się z istniejącymi ideologiami. Trzeba przyznać, że
samoocenie w ogóle nie wystąpiła (Harmon-Jones ta interpretacja ma oparcie w pismach cytowanych
i in. 1997). Osoby będące w nastroju depresyjnym autorów, ale nie zawsze w ich praktyce badawczej.
silniej polaryzowały oceny postaci cudzoziemców: Badania zgodne z interpretacją Reykowskiego wy-
pro- i antyamerykańskiego niż osoby w normalnym magają dowodów, że w obliczu zagrożenia trwogą lu-
nastroju. To samo stwierdzono w odniesieniu do ocen dzie afirmują światopogląd kolektywny, który zarazem
postaci mającej poglądy zbliżone do poglądów bada- uważają za własny2. Kilka eksperymentów, w których
nego i postaci o przeciwnych poglądach (Simon i in., badani mieli oceniać postaci głoszące poglądy poli-
1996). Podwyższenie samooceny osłabiało skłonność tyczne zgodne i niezgodne z ich poglądami (McGregor
badanych do zniekształcania oceny własnej emocjo- i in., cyt. Greenberg i in., 1997; Simon i in., 1996),
nalności w celu zaprzeczenia możliwości przedwcze- spełnia ten warunek. To samo można powiedzieć
snej śmierci (Greenberg i in., 1993). Nie można jed- o eksperymencie Rosenblatta i in. (1989), który ujaw-
nak wykluczyć, że wysoka lub podwyższona samo- nił związek między surowością sankcji wobec prosty-
ocena redukuje wszelkie zagrożenie (podwyższenie tutki a postawą wobec prostytucji. Czasem można
samooceny zmniejsza samoopisowe wskaz
niki lęku założyć, choć bez wielkiej pewności, że warunek został
po obejrzeniu krwawego filmu o śmierci, jak również spełniony (np. w odniesieniu do badania Floriana
wskaz
niki fizjologiczne po zapowiedzi bolesnego ude- i Mikulincera, cyt. Greenberg i in., 1997).
rzenia prÄ…dem; Greenberg i in., cyt. Solomon i in.,
2
1991), toteż związek tych badań z teorią opanowania Przypadkiem prototypowym jest wyznawana religia. Nie
znam jednak badań, w których mierzono by identyfikację
trwogi jest niewielki.
badanych z religią i skłonność do jej obrony w warunkach
zagrożenia trwogą. Niektórzy badani, odpowiadając na
AFIRMACJA I AFILIACJA
otwarte pytania konfrontujące ich z tematem własnej śmierci,
wspominali o Bogu, duszy itp., ale pod względem zmiennej
Centralna wątpliwość dotyczy pojęcia światopoglądu,
zależnej nie różnili się od pozostałych. Badaczy nie dziwi,
który miałby obiecywać nieśmiertelności i podlegać
dlaczego ludzie głęboko religijni mieliby radzić sobie z trwogą
obronie. Czyją jest on własnością  jednostki czy
przez dewaluowanie autora antyamerykańskich tekstów.
© Czasopismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003, 31 40
33
Krzysztof Konarzewski
Badania, które nie spełniają tego warunku, można Dlaczegóżby jednak mówić o obronie światopoglą-
z powodzeniem interpretować bez pojęcia światopo- du, którego się nie wyznaje, zamiast o zbliżaniu się do
glądu. Rozważmy najpierw eksperyment ujawniający innych ludzi? Amerykanie, którzy zetknęli się z tema-
preferowanie przez badanych osób o podobnych tem śmierci przez obejrzenie sfilmowanych scen wy-
upodobaniach estetycznych (Harmon-Jones i in., padku samochodowego, przypisywali większy udział
1996). Trudno w tym widzieć obronę indywidualnego w wypadku wadzie konkretnego samochodu, gdy był
światopoglądu, łatwiej  skłonność do nagradzania on marki japońskiej, niż gdy był amerykański (Nelson
osób podobnych do badanego, czyli symbolicznego i in., cyt. Greenberg i in. 1997). Czy trzeba w tym wi-
tworzenia więzi z podobnymi innymi. dzieć afirmację American way of life, czy raczej komu-
W badaniach nad polaryzacją postaw wobec swo- nikat pod adresem rodaków: trzymam z wami? Zagro-
ich i obcych, zapoczątkowanych przez Greenberga żenie trwogą może wywoływać poczucie jednostkowej
i in. (1990), nie mierzy się poglądów osób badanych. bezsilności, pokrewne osamotnieniu. Człowiek radzi
Ponieważ nie sposób założyć, że wszyscy chrześcija- sobie z nim, lgnąc do innych. W warunkach stworzo-
nie są antysemitami i wszyscy Amerykanie  patrio- nych przez omawiane eksperymenty może się to wyra-
tami, wypada uznać, że badani angażowali się żać w próbach przekonania wyimaginowanego audyto-
w obronę światopoglądu kolektywnego, z którym nie rium, że zasługuje się na akceptację z jego strony 
musieli się osobiście identyfikować. W podobny spo- np. demonstrowaniu lojalności, przedstawianiu się
sób można interpretować dwa inne eksperymenty. jako normalny człowiek, który spełnia konwencjonalne
Greenberg i in. (1992) wykazali, że jeśli podzielić wymogi przyzwoitości3.
badanych Amerykanów na skrajnie konserwatyw- Praktyka badawcza teoretyków opanowania trwogi
nych i skrajnie liberalnych (na podstawie ich postaw prowadzi zatem do wniosku, że istnieją dwa mechani-
wobec aborcji, religii w szkołach itp.), to w przeci- zmy obrony przed trwogą: nie tylko afirmacja światopo-
wieństwie do konserwatystów liberałowie skonfron- glądu, lecz także afiliacja. Dowód istnienia drugiego
towani z tematem śmierci nie tylko nie zaostrzają z nich mógłby polegać na wykazaniu, że zetknięcie
potępienia konserwatysty, ale nawet aprobują go badanych z tematem śmierci wywołuje reakcje afiliacyj-
bardziej niż w warunkach kontrolnych. Wygląda na ne bez pośrednictwa światopoglądu. Najlepiej byłoby w
to, że liberałowie w ogóle nie podpadają pod teorię tym celu poddać badaniu osoby, które nie identyfikują
opanowania trwogi. Co gorsza, dotyczy to wszystkich się z żadnymi ideologiami. Gdzie znalez
ć ludzi, którzy
badanych, jeśli tylko poprzedzić badanie prośbą nie mają żadnego światopoglądu? W przedszkolu.
o określenie stosunku do stwierdzenia  Jest ważne, Kłopot w tym, że dzieci mogą też nie mieć pojęcia
by być tolerancyjnym wobec ludzi o odmiennych śmierci. Wiadomo, że to pojęcie kształtuje się w trzech
poglądach : w tych warunkach znikała typowa pola- etapach. Do 5. roku życia dziecko nie ma pojęcia
ryzacja ocen studentów z zagranicy o pro- śmierci lub pojmuje ją jako odmienną, przejściową
i antyamerykańskich postawach. formę życia; w okresie 5 9 lat śmierć staje się często
Simon i in. (cyt. Grennberg i in. 1997) wykazali, że rodzajem osoby, która przychodzi po ludzi, lub przy-
wśród białych Amerykanów skonfrontowanych padkowym zdarzeniem; kiedy już przyjdzie, jest nie-
z tematem śmierci wzrosła sympatia dla czarnego, odwracalna, ale można nie dać się złapać. Dopiero po
który prezentował sam siebie zgodnie ze stereotypem 9. roku życia dziecko osiąga pojęcie śmierci jako zjawi-
czarnego (ubierał się jak gwiazda rapu i spędzał waka- ska bezosobowego, naturalnego, powszechnego, nie-
cje z kolegami na piciu mocnego alkoholu i uganianiu uchronnego i nieodwracalnego (Anthony 1971). Trwo-
się za panienkami), zmalała zaś dla czarnego, który ga może się jednak obywać bez rozwiniętego pojęcia
prezentował się niezgodnie ze stereotypem (nosił się śmierci. Florian i Mikulincer (1998) temu przeczą, ale
jak konserwatywny student politechniki, brał udział nieprzekonująco.
w szkole letniej i grał w szachy). To zdaje się podważać Prosili oni 7- i 11-letnie dzieci w izraelskiej szkole
poprzednie badania nad wpływem myśli o śmierci na o wypełnienie kwestionariusza pojęcia śmierci4, po
stosunek do obcych (chrześcijanie bynajmniej nie czym pokazywali im fotografie dwóch rówieśników:
pałali sympatią do stereotypowego żyda). typowego mieszkańca tych ziem oraz przybysza z Rosji
Z trudności  bagatelizowanych przez autorów  ja- i mierzyli dystans do każdego z nich (czy chciałbyś:
kie rodzą oba te eksperymenty, widzę tylko jedno wyj- bawić się z nim na przerwach, siedzieć w jednej ławce,
ście: uznanie, że mimowolnie zaktywizowano w nich być najlepszym przyjacielem, wyjawić mu osobiste
motyw politycznej poprawności. Nie wypada jawnie sekrety). W grupie 7-latków dzieci, które zetknęły się z
okazywać nietolerancji ideologicznej lub rasowej,
3
Poczuciem osamotnienia i chęcią przyłączenia się do
choćbyśmy wierzyli, że inne poglądy są gorsze od na-
innych można też wyjaśniać skłonność do przeceniania po-
szych lub że inne rasy ustępują naszej. W obu ekspe-
parcia dla własnego, mniejszościowego poglądu.
4
rymentach mielibyśmy zatem obronę światopoglądu Kwestionariusz składa się z 26 otwartych pytań w rodza-
kolektywnego (poprawności politycznej) kosztem indy- ju:  Czy umarły, który długo leży w grobie, może ożyć? ,  Od
czego ludzie umierają? ,  Czy każdy człowiek kiedyś umrze? .
widualnego.
34
© Czasopismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003, 31 40
Czy teoria opanowania trwogi sprawdza siÄ™ w przedszkolu?
tematem śmierci (zwłaszcza mające niską samooce- Obserwatorzy nigdy nie znali hipotezy ani nawet rze-
nę), utrzymywały większy dystans do obu postaci niż czywistego celu badania.
dzieci w warunkach kontrolnych. W grupie 11-latków
(zwłaszcza z niską samooceną i wychowywanych
EKSPERYMENT 1
przez dogmatyczne matki) temat śmierci wyraz
nie
zmniejszył dystans do tubylca i zwiększył (ale nie-
W badaniu wzięło udział 20 dzieci w wieku 6 lat
istotnie) do przybysza.
z jednego oddziału przedszkolnego wiejskiej szkoły na
Czy to dowodzi, że 7-latki nie boją się śmierci? Taki
Mazowszu. Dzieci podzielono losowo na dwie 10-
wniosek z pewnością nie wynika z danych i autorzy go
osobowe grupy (w każdej 4 dziewczynki i 6 chłop-
nie wyciągają. Twierdzą jedynie, że mechanizm opa-
ców). W grupie eksperymentalnej przez cztery kolejne
nowania trwogi pojawia się dopiero u 11-latków. Ale
dni nauczycielka czytała jedną baśń Grimmów
i to twierdzenie jest wątpliwe. Po pierwsze, różnica
dziennie. Grupa kontrolna bawiła się w tym czasie na
między dystansami wobec obu postaci w grupie eks-
boisku. W ciągu dwóch następnych dni obserwowano
perymentalnej została wytworzona przez zbliżenie się
interakcje dzieci podczas swobodnej zabawy w sali.
do innego, który był podobny do badanych, a nie od-
Każde dziecko było obserwowane w sposób ciągły
dalenie się od niepodobnego, nie można zatem utrzy-
przez 7 min w ciągu sesji. Obserwację powtórzono po
mywać, że dzieci broniły światopoglądu przed wyima-
upływie trzech tygodni.
ginowanym zamachem ze strony przybysza. Po drugie,
We wszystkich baśniach:  Dwaj wędrowcy ,  Sze-
dla 7-latka techniki papierowe muszą przedstawiać
ściu zawsze sobie radę da  Gęsiareczka i  Niedz
wie-
znaczną trudność, toteż wzrost dystansu do obu po-
dzia skóra przewijał się motyw zagrożenia śmiercią.
staci może być zwykłym efektem frustracji. Gdyby
Oto streszczenie ostatniej z wymienionych.
użyć miar behawioralnych, wyniki mogłyby być inne.
Żołnierz zostaje zwolniony ze służby bez środków do
życia. Bracia odmawiają mu pomocy, więc rusza
METODA
w świat. Spotyka diabła i zawiera z nim układ. Przez
siedem lat ma powstrzymać się od mycia, zmieniania
Hipoteza, którą sprawdzają poniższe badania, brzmi: odzieży i odmawiania pacierza. Jeśli w tym czasie
zapoznanie dzieci z tekstem zawierającym temat umrze, diabeł zabierze go do piekła, jeśli zaś przeżyje,
śmierci wywołuje reakcje afiliacyjne. W dwóch ekspe- odzyska wolność i stanie się bogaty. Cierpiący i za-
rymentach czytano dzieciom baśnie Grimmów5, grożony śmiercią żołnierz przemierza świat, spełniając
w trzecim krótkie opowiadanie. Zmiennymi zależnymi wokół dobre uczynki. Najmłodsza córka biedaka, któ-
były liczby interakcji dzieci podczas zabawy swobod- remu żołnierz pomaga spłacić dług, obiecuje wyjść za
nej. Interakcje mierzono metodą skategoryzowanej niego. Siostry okrutnie z niej drwią. Po upływie lat
obserwacji ilościowej w wersji próbek czasowych. Ar- próby żołnierz wraca do niej piękny i bogaty. Siostry
kusz obserwacji definiował 4 typy aktów i 2 typy od- z zazdrości popełniają samobójstwo. Diabeł cieszy się,
powiedzi. Akty to: (1) zachęta do rozpoczęcia lub zmia- że zamiast jednej, zdobył dwie dusze.
ny wspólnego działania, (2) zakłócenie działania inne-
Ogółem zarejestrowano 240 aktów, czyli średnio
go dziecka, (3) obdarowanie innego dziecka bez próby
0,43 na osobÄ™ w ciÄ…gu minuty. Nie stwierdzono in-
wciągnięcia go do wspólnego działania, (4) wycofanie
traindywidualnej stałości zachowania6 ani różnicy
się ze wspólnego działania. Odpowiedzi to: zgoda lub
między grupami pod względem łącznej liczby aktów.
sprzeciw. Zgodność obserwacji wynosi 0,77.
Tabela 1
Średnie i odchylenia standardowe (w nawiasie) liczby aktów inicjowanych przez dzieci w obu grupach
Baśnie Grimmów (N = 10) Zabawa na boisku (N = 10)
Kategoria interakcji
po 1 dniu po 3 tyg. po 1 dniu po 3 tyg.
Zachęca do działania 1,7 (1,2) 2,4 (1,7) 1,8 (1,7) 2,4 (1,9)
Zakłóca działanie 0,9 (1,6) 1,3 (1,3) 1,6 (1,4) 1,8 (1,8)
Obdarowuje 2,6 (3,5) 2,2 (1,6) 0,3 (0,5) 0,2 (0,4)
Wycofuje siÄ™ 0,9 (1,1) 0,9 (0,9) 1,9 (1,9) 1,1 (1,2)
5
6
Według Greenberga i in. (1997, s. 122) baśnie, które doro- Z 8 współczynników korelacji Kendalla istotność osiągnął
sły czyta dzieciom, mogą wywoływać w nim persewerujące
tylko jeden, odnoszÄ…cy siÄ™ do kategorii  Skutecznie obdaro-
myśli o śmierci. Co wywołują u dzieci  autorzy nie piszą.
wuje (0,54).
© Czasopismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003, 31 40
35
Krzysztof Konarzewski
Z 4 kategorii interakcji jedynie obdarowywanie dzielono losowo na dwie grupy: eksperymentalnÄ… (5
różni się w obu grupach (Tabela 1). Analiza wariancji dziewczynek i 5 chłopców) i kontrolną (7 dziewczynek
ujawniła, że w ciągu dwóch dni po wysłuchaniu ba- i 6 chłopców). Dzieci z grupy eksperymentalnej wysłu-
śni dzieci obdarowywały się nieco częściej (F = 4,2; chały jednej baśni Grimmów, a dzieci z grupy kontrol-
1,18
p < 0,06), a po 3 tygodniach znacznie częściej (F = nej jednego opowiadania ze zbioru  Ulica Sezamkowa .
1,18
14,39; p < 0,001) niż dzieci bawiące się na boisku. Następnie wszystkie dzieci proszono o wykonanie
Duża dyspersja aktów obdarowywania sugeruje rysunku na dowolny temat, po czym pozwolono im się
działanie jakiegoś dodatkowego czynnika. Okazał się bawić. Podczas zabawy obserwowano interakcje, po-
nim status rodziny dziecka (Tabela 2). święcając 10 min. na jedno dziecko.
Tabela 2
Średnie i odchylenia standardowe liczby aktów obdarowywania rówieśnika
Baśnie Grimmów (N =10) Zabawa na boisku (N = 10)
Status rodziny dziecka
po 1 dniu po 3 tyg. po 1 dniu po 3 tyg.
Niższy 0,4 (0,6) 2,0 (1,7) 0,3 (0,5) 0,1 (0,4)
Wyższy 4,8 (3,9) 2,4 (1,7) 0,3 (0,6) 0,3 (0,6)
Do statusu niższego zaliczono rodziny, w których oboje rodzice mieli co najwyżej wykształcenie zasadnicze zawo-
dowe (N = 12). Pozostałe weszły do statusu wyższego.
Analiza wariancji powtarzanych pomiarów wyka- Baśń  O dwóch braciach ma wyraz
ne przesłanie pro-
zuje, że dzieci z grupy eksperymentalnej obdarowują społeczne, ale jest także nasycona motywami śmierci.
inne dzieci częściej niż dzieci z grupy kontrolnej
Człowiek ubogi i dobry chwyta złotego ptaka, a nie-
(F = 9,3; p < 0,01), ale za tę różnicę odpowiadają
1,16
świadom jego wartości sprzedaje go bogatemu i złemu
głównie dzieci z rodzin o wyższym statusie. Po 3 ty-
bratu. Przypadek sprawia, że korzyść z ptaka odnoszą
godniach w grupie eksperymentalnej zmalała liczba
bliz
nięta, synowie biedaka. Wuj z zawiści oskarża ich
aktów obdarowywania ze strony dzieci z rodzin
o konszachty z diabłem i skłania ojca do porzucenia
o wyższym statusie, ale wzrosła ze strony dzieci
ich w lesie. Tam znajduje ich i przygarnia myśliwy.
z rodzin o niższym statusie. W grupie kontrolnej akty
Podrósłszy, bracia ruszają w świat, by wypróbować swe
obdarowywania utrzymywały się na stałym, niskim
siły. W czasie polowania oszczędzają różne zwierzęta,
i niezależnym od statusu poziomie (dla interakcji
za co te oddają im na służbę po parze swoich młodych.
czas × grupa × status F = 8,0; p < 0,02).
1,16
Rozdzielając się, wbijają noże w drzewo na rozstajnych
Te wyniki sugerują, że na baśnie zareagowały
drogach, mające informować jednego o losie drugiego.
zgodnie z oczekiwaniem wyłącznie dzieci z rodzin
Jeden z braci z pomocÄ… swoich zwierzÄ…t zabija smoka,
o wyższym statusie, być może dlatego że uważniej ich
ratując tym od śmierci królewnę, ale zły marszałek ob-
słuchały i lepiej zrozumiały. Dlaczego w ciągu na-
cina mu głowę podczas snu i sobie przypisuje zwycię-
stępnych 3 tygodni od wysłuchania baśni także dzie-
stwo. Przywrócony do życia przez zwierzęta młodzieniec
ci z rodzin o niższym statusie zaczęły obdarowywać
wraca do miasta, demaskuje oszusta i żeni się z kró-
innych, trudno rozstrzygnąć (wszystkie dzieci prze-
lewną. Goniąc za śnieżnobiałą łanią, gubi się w lesie,
bywały razem, w jednym oddziale klasowym). Jeśli
spotyka czarownicę i zostaje zamieniony w kamień.
odbiorcami darów były głównie dzieci słuchające
Drugi brat domyśla się nieszczęścia i rusza na pomoc.
baśni, wzrost można by przypisać efektowi odwza-
W mieście podaje się za zaginionego i zajmuje jego
jemnienia. Jeśli krąg odbiorców nie był ograniczony,
miejsce. W tym samym lesie spotyka czarownicÄ™, ale
mielibyśmy do czynienia z odroczonym efektem ba-
nie daje się jej omamić i każe odczarować wszystkich,
śni.
których zaklęła w kamień. Czarownica pęka ze złości,
bracia wracają do zamku, królewna rozpoznaje męża
po podarowanym naszyjniku i wszyscy żyją długo
EKSPERYMENT 2
i szczęśliwie.
Drugie badanie miało na celu replikację poprzedniego,
Opowiadanie  Przykro mi, nie mam czasu pogod-
a ponadto wykluczenie interpretacji, zgodnie z którą
nie zachęca do prospołeczności.
wzrost obdarowywania innych jest następstwem prze-
Ciasteczkowy Potwór jest bardzo zajęty. Nie ma czasu
kazu literackiego o treści prospołecznej. W badaniu
pomóc Erniemu ani Bertowi. Odmawia, gdy proszą go,
wzięło udział 23 dzieci w wieku 6 lat z przedszkola
by wpadł do nich po południu, ponieważ spieszy się na
w 28-tysięcznym mieście w Wielkopolsce. Dzieci po-
spotkanie grupy teatralnej i lekcjÄ™ jazdy konnej. Bie-
36
© Czasopismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003, 31 40
Czy teoria opanowania trwogi sprawdza siÄ™ w przedszkolu?
gnÄ…c na kurs komputerowy, Ciasteczkowy zaglÄ…da do EKSPERYMENT 3
ich pokoju. Przyjaciele siedzą wokół pudełek z napisem
 Keksy Herberta , które przysłał wuj Berta, będący
Celem tego badania było sprawdzenie, czy zmiany
właścicielem wytwórni ciastek.  Chcieliśmy ci o tym
w interakcjach może wywołać inny przekaz niż zło-
powiedzieć, ale ty nie miałeś czasu  mówi Erni.  A te-
żona i wielowątkowa baśń ludowa  zwłaszcza taki,
raz wszystkie keksy są już zjedzone  dodaje Bert.
w którym można dokładniej kontrolować temat
śmierci. W badaniu wzięło udział 40 dzieci 6-letnich
z dwóch oddziałów przedszkolnych w małym mie-
Tabela 3
ście na Mazowszu. Dzieci losowo podzielono na dwie
Åšrednie i odchylenia standardowe (w nawiasie) liczby
grupy, w każdej znalazło się 8 dziewczynek i 12
aktów inicjowanych w obu grupach
chłopców. Obie grupy w tym samym czasie wysłu-
chały opowiadania ilustrowanego przezroczami.
Baśń Grimmów Ulica Sezamkowa
Kategoria interakcji
Bohaterem opowiadania był chłopiec, mistrz desko-
(N = 10) (N = 13)
rolki. Jez
dził brawurowo po ulicy, ignorując prze-
Zachęca do działania 3,4 (0,8) 3,8 (1,2)
strogi przechodniów, i wpadł pod samochód.
W grupie eksperymentalnej opowiadanie kończyła
Zakłóca działanie 1,7 (1,2) 2,6 (1,7)
scena, w której chłopiec leżał obok samochodu
Obdarowuje 3,1 (0,6) 2,3 (1,1)
w kałuży krwi, a komentator mówił:  Już nigdy nie
będzie jez
dził na deskorolce . W grupie kontrolnej
Wycofuje siÄ™ 1,9 (0,9) 2,2 (0,9)
chłopiec podnosił się, otrzepywał z kurzu i odcho-
dził, a komentator mówił:  Na drugi raz będzie bar-
Zarejestrowano ogółem 242 akty, tj. średnio 1,1
dziej uważał .
na dziecko w ciągu minuty. Grupa nie różnicuje
Zmienną zależną były, jak poprzednio, wyniki
ogólnej liczby zarejestrowanych aktów. Płeć  ani
skategoryzowanej obserwacji interakcji dzieci pod-
sama, ani w interakcji z grupą  nie różnicuje liczby
czas swobodnej zabawy przez 3 kolejne dni po wysłu-
aktów w poszczególnych kategoriach. Wyniki przed- chaniu opowiadania. W każdej sesji jedno dziecko
stawia Tabela 3. Jedyna istotna różnica zachodzi
było obserwowane przez 5 min. W tym badaniu reje-
w odniesieniu do aktów obdarowywania (F = 4,2;
1,21 strowano nie tylko interakcje inicjowane przez ob-
p < 0,05). Efekt stwierdzony w poprzednim badaniu
serwowane dziecko, ale także interakcje kierowane
odtworzył się, mimo że oba teksty niosły wyraz
ne
do niego przez inne dzieci.
przesłanie prospołeczne. Najwyraz
niej nie wytwarza
Trzy obserwatorki zarejestrowały ogółem 168 ak-
go ogólny morał tekstu, lecz groza, którą zawiera
tów nadanych (0,28 na dziecko w ciągu minuty) i 157
baśń.
aktów odebranych (0,26). Obserwatorki nie różniły
Tabela 4
Średnie i odchylenia standardowe łącznej liczby interakcji dziewcząt i chłopców w obu grupach
Grupa eksperymentalna Grupa kontrolna
(zakończenie niepomyślne) (zakończenie pomyślne)
Kategoria interakcji
Dziewczynki (N = 8) Chłopcy (N = 12) Dziewczynki (N = 8) Chłopcy (N = 12)
Inicjowane przez obserwowane dziecko
Zachęca do działania 2,1 (1,5) 2,4 (1,1) 1,5 (0,9) 2,2 (1,3)
Zakłóca działanie 0 (.) 1,3 (0,9) 0,5 (0,8) 1,4 (0,9)
Obdarowuje 0,8 (0,7) 0,8 (0,8) 0,5 (0,5) 0,8 (1,0)
Wycofuje siÄ™ 0,5 (1,1) 0,5 (0,5) 0,5 (0,5) 0,4 (0,8)
Inicjowane przez inne dziecko
Zachęca do działania 2,1 (1,1) 2,0 (1,1) 1,3 (1,3) 1,9 (1,2)
Zakłóca działanie 0,4 (0,5) 0,4 (0,5) 0,6 (0,7) 1,0 (1,2)
Obdarowuje 1,3 (1,7) 1,1 (0,8) 1,5 (0,8) 1,1 (0,9)
Wycofuje siÄ™ 0,5 (0,5) 0,1 (0,3) 0,4 (0,5) 0,2 (0,4)
© Czasopismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003, 31 40
37
Krzysztof Konarzewski
się między sobą ani pod względem łącznej liczby za- Analiza wariancji powtarzanego pomiaru ujawniła
rejestrowanych interakcji, ani liczby poszczególnych jedynie efekt międzygrupowy: interakcje konstruk-
rodzajów interakcji. Grupa nie różnicowała łącznej tywne mają większy udział w grupie eksperymental-
liczby aktów. Chłopcy inicjowali istotnie więcej inte- nej niż kontrolnej (F = 4,9; p < 0,04), a interakcje
1,38
rakcji (średnio 4,9) niż dziewczynki (3,2); pod wzglę- destruktywne mają mniejszy udział w grupie ekspe-
dem interakcji odbieranych różnicy nie było. Zagre- rymentalnej niż kontrolnej (F = 6,0; p < 0,02).
1,38
gowane wyniki z trzech dni obserwacji przedstawia Zetknięcie dzieci z tematem śmierci w prostym
Tabela 4. opowiadaniu okazuje się wpływać na ich interakcje,
Dwuczynnikowa (grupa i płeć) wielozmiennowa choć inaczej, niż czyni to rozbudowana baśń. Dzieci
analiza wariancji ujawniła jedynie efekt główny płci z grupy eksperymentalnej nie obdarowywały się
w obrębie dwóch kategorii:  Obserwowany zakłóca bardziej niż dzieci z grupy kontrolnej, ale wykazy-
działanie (F = 20,4, p < 0,001) i  Partner obser- wały większą dbałość o interpersonalną harmonię.
1,37
wowanego wycofuje się (F = 5,3, p < 0,03). Chłop- Wniosek Floriana i Mikulincera (1998), że mecha-
1,37
cy 5 razy częściej próbowali zakłócić działanie innych nizm opanowania trwogi jest niedostępny 7-letnim
dzieci niż dziewczynki. Inne dziecko 3 razy częściej dzieciom, należy uznać za przedwczesny. Jest to
rezygnowało ze współdziałania z dziewczynką niż jednak inny mechanizm niż u dorosłych. Polskie 6-
z chłopcem. Jest to zgodne z obiegową opinią, że latki broniły się przed trwogą w taki sam sposób jak
dziewczynki są mniej agresywne, ale i mniej atrak- 11-latki w Izraelu: nasileniem zachowań afiliacyj-
cyjne jako partnerzy w zabawie. nych.
Analiza nie ujawniła istotnych różnic w zachowa-
niu się dzieci z obu grup, ale średnie w Tabeli 4 suge-
WNIOSKI
rują, że dzieci w grupie eksperymentalnej nieco czę-
ściej niż w grupie kontrolnej zachęcały się do wspól-
1. Teoria opanowania trwogi mówi prawdę, ale nie
nej zabawy i nieco rzadziej przeszkadzały sobie. By
całą prawdę. Można się zgodzić, że człowiek szuka
zbadać to dokładniej, zdefiniowano dwa wskaz
niki
obrony przed trwogą w identyfikacji z ideologią, współ-
syntetyczne: (1) konstruktywność interakcji jako
czesnym surogacie  tradycji pierwotnej , czyli porzÄ…d-
udział aktów  Obserwowany zachęca do działania
ku społecznego, który jest organiczny, hierarchiczny,
i  Obserwowany jest zachęcany do działania we
podporzÄ…dkowany odwiecznym zasadom i sakralnie
wszystkich interakcjach dziecka zarejestrowanych
uprawomocnionym autorytetom (por. Mikołejko,
w danej sesji oraz (2) destruktywność interakcji jako
1998). Zwalczanie pluralizmu i jego rzeczników do-
udział aktów  Obserwowany zakłóca działanie
skonale harmonizuje z tęsknotą za tą tradycją.
i  Działanie obserwowanego jest zakłócane we
Ale są możliwe i inne postawy wobec trwogi. Nie-
wszystkich interakcjach dziecka zarejestrowanych
którzy filozofowie zalecają coś, co można by nazwać
w danej sesji. Wyniki przedstawia Rycina 1.
0,7
konstruktywne
0,6
0,5
destruktywne
0,4
0,3
0,2
0,1
0
dzień 1 dzień 2 dzień 3 dzień 1 dzień 2 dzień 3
Grupa eksperymentalna Grupa kontrolna
Ryc. 1. Średnie proporcje interakcji konstruktywnych i destruktywnych w dwóch grupach w ciągu trzech kolejnych dni
38
© Czasopismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003, 31 40
Åšrednie proporcje
Czy teoria opanowania trwogi sprawdza siÄ™ w przedszkolu?
antyidentyfikacją. Pascal (1989, s. 84) tak pisał ci w eksperymentach z kręgu Greenberga polega na
o przygodności ludzkiego bytu: tym, że baśń zawsze ukazuje bohatera w sieci zależ-
ności, natomiast we wspomnianych tekstach bohater
Jest to stan naturalny, najbardziej wszelako przeciw-
jest wyodrębniony i samowystarczalny. Mistrz jest
ny naszym skłonnościom; pałamy żądzą znalezienia
zależny tylko od siebie i swojej deskorolki. Pytanie:
oparcia i ostatecznej podstawy, aby zbudować na niej
 Co siÄ™ z tobÄ… stanie, gdy umrzesz? , wyrywa podmiot
wieżę wznoszącą się w nieskończoność; ale cały fun-
z kontekstu społecznego i pozostawia sam na sam ze
dament trzaska i ziemia rozwiera się otchłanią. Nie
śmiercią.
szukajmy tedy pewności i stałości.
W baśni jest inaczej. Propp (1976) zidentyfikował
Podobnie egzystencjaliści: lepiej się trwożyć, niż
aż 6 uniwersalnych sił oddziałujących na krąg bo-
oddać w niewolę  złej wierze (por. Pomian, 1965).
hatera: krÄ…g antagonisty, donatora, pomocnika, po-
W tym artykule próbowałem wykazać, że jest jesz-
staci poszukiwanej, osoby wyprawiajÄ…cej bohatera
cze inna odpowiedz
na trwogę: zbliżanie się do ludzi.
i uzurpatora. Bohater baśni nigdy nie jest samowy-
W odróżnieniu od recepty egzystencjalistów jest ona
starczalny ani w realizacji życiowego projektu, ani
bliższa codziennemu życiu; w rudymentarnej formie
nawet w jego określeniu. Motywy przygodności
można ją odnalez
ć nawet w przedszkolu. Choć nie
i śmiertelności występują zawsze w kontekście zależ-
dość precyzyjny język teorii opanowania trwogi cza-
ności losów jednostki od personifikowanych sił ze-
sem zaciera różnicę między afirmacją ideologii i afi-
wnętrznych. Dlatego baśń mówi  to znaczy zawiera
liacją, są one przeciwstawne. W psychologii społecz-
ukryte znaczenie zaadresowane do nieświadomej
nej najlepiej pokazał to Karyłowski (1982).
części umysłu (Bettelheim, 1985)  że człowiek nie
2. Nieoczekiwanym wynikiem zreferowanych ba-
tylko jest kruchy i śmiertelny, ale także zależny od
dań jest związek baśni i obdarowywania się. Dar, jak
innych, i że drugą z tych cech jego kondycji można
dowodzi Mauss (1973) w słynnym  Szkicu o darze ,
obrócić przeciw pierwszej. Śmierć przestanie cię
jest pierwotnym sposobem tworzenia więzi społecz-
trwożyć, gdy porzucisz samotność i wejdziesz w kręgi
nej. W kulturach archaicznych dar to nie bezduszna
życia innych ludzi ze zobowiązującym darem. To
rzecz, lecz żywa cząstka osobowości darczyńcy, która
przesłanie baśni najlepiej odsłania jednostronność
włada obdarowanym, dopóki ten nie odwzajemni
teorii opanowywania trwogi.
daru. Dar zobowiązuje ludzi, bogów, a nawet siły
natury do troski o darczyńcę. Jak mawiano w Nowej
Kaledonii, krążące między ludz
mi i grupami dary
LITERATURA CYTOWANA
wiążą ich podobnie jak igła, która wiąże części sło-
mianego dachu,  aby uczynić z nich tylko jeden
Anthony S. (1971). The discovery of death in child-
dach, tylko jedno słowo (s. 239). Ta więz
nie wyklu-
hood and after. Harmondsworth: Penguin.
czała indywidualnych egoizmów, nie spłaszczała
Berger P.L., Luckmann T. (1983). Społeczne tworze-
stratyfikacji społecznej, lecz była z
ródłem podstawo-
nie rzeczywistości. Przeł. J. Niżnik. Warszawa:
wego zaufania: pozwalała  przeciwstawić się sobie
PIW.
bez masakry i dawać bez poświęcania się (s. 329).
Brewer M.B. (1991). The social self: On being the
Obdarowywanie się w przedszkolu może służyć
same and different at the same time. Personality
podobnej potrzebie. Jak można inaczej zrozumieć
and Social Psychology Bulletin, 17, 475-482.
takie interakcje, jak ta:
Bettelheim B. (1985). Cudowne i pożyteczne. O zna-
czeniach i wartościach baśni. Przeł. D. Danek.
Czarek wsiada na trójkołowy rower i jedzie przez salę.
Warszawa: PIW.
Zatrzymuje siÄ™ przy Ewie. Schodzi z roweru.  Masz
rower.  mówi do Ewy. Ewa wsiada na rower i odjeż- Epstein S. (1994). Integration of the cognitive and the
psychodynamic unconscious. American Psycholo-
dża w stronę korytarza.
gist, 49, 709-724.
Zabawki w sali przedszkolnej sÄ… nie tylko okazjÄ…
Florian V., Mikulincer M. (1998). Terror management
do indywidualnej lub zbiorowej działalności instru-
in childhood: Does death conceptualization mod-
mentalnej. Krążąc między dziećmi, dają im poczucie
erate the effects of mortality salience on accep-
bezpieczeństwa opartego na zobowiązaniu:  Pamię-
tance of similar and different others? Personality
tasz, wczoraj dałem ci rower . Im gęstsza sieć takich
and Social Psychology Bulletin, 24, 1104-1112.
zobowiązań, tym większe poczucie bezpieczeństwa.
Greenberg J., Pyszczynski T., & Solomon S. (1990).
Wydaje się zrozumiałe, że dzieci niepokojone tema-
Anxiety concerning social exclusion: innate re-
tem śmierci tkały ją bardziej intensywnie. Dlaczego
sponse or one consequence of the need for terror
jednak warunkiem koniecznym obdarowywania siÄ™
management? Journal of Social and Clinical Psy-
jest baśniowy kontekst tego tematu?
chology, 9, 202-213.
Najbardziej rzucająca się w oczy różnica między
Greenberg J., Simon L., Pyszczynski T., Solomon S.,
baśnią a opowiadaniem o mistrzu deskorolki lub
& Chatel D. (1992). Terror management and toler-
tekstem konfrontującym badanych z tematem śmier-
© Czasopismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003, 31 40
39
Krzysztof Konarzewski
ance: Does mortality salience always intensify Propp W. (1976/1928) Morfologia bajki. Przeł.
negative reactions to others who threaten one s W. Wojtyga-Zagórska. Warszawa: KiW.
worldview? Journal of Personality and Social Psy- Pyszczynski T., Wicklund R.A., Floresku S., Koch H.,
chology, 63, 212-220. Gauch G., Solomon S., & Greenberg J. (1996).
Greenberg J., Pyszczynski T., Solomon S., Pinel E., Whistling in the dark: Exaggerated estimates of
Simon L., & Jordan K. (1993). Effects of self- social consensus in response to incidental re-
esteem on vulnerability-denying defensive distor- minders of mortality. Psychological Science, 7,
tions: Further evidence of anxiety-buffering func- 332-336.
tion of self-esteem. Journal of Experimental and Pyszczynski T. Greenberg J., Solomon S. (1998).
Social Psychology, 29, 229-251. A terror management perspective on the psychol-
Greenberg J., Simon L., Porteus J., Pyszczynski T., & ogy of control: Controlling the uncontrollable. W:
Solomon S. (1995). Evidence of a terror manage- M. Kofta, G. Weary, & G. Sedek (Eds.), Personal
ment function of cultural icons: The effects of control in action: Cognitive and motivational
mortality salience on the inappropriate use of mechanisms (pp. 85-108). New York: Plenum
cherished cultural symbols. Personality and Social Press.
Psychology Bulletin, 21, 1221-1228. Reykowski, J. (1995). Kolektywny system znaczeń.
Greenberg J., Solomon S., & Pyszczynski T. (1997). Kolokwia Psychologiczne, 5, 54-68.
Terror management theory of self-esteem and so- Rosenblatt A., Greenberg J., Solomon S., Pyszczynski
cial behavior: Empirical assessments and con- T, & Lyon D. (1989) Evidence for terror manage-
ceptual refinements. W: P.M. Zanna (Ed) Advances ment theory I: The effects of mortality salience on
in experimental social psychology (Vol. 29, pp. 61- reactions to those who violate or uphold cultural
141). San Diego: Academic Press. values. Journal of Personality and Social Psychol-
Harmon-Jones E., Greenberg J., Solomon S., & ogy, 57, 681-690.
Simon L. (1996). The effects of mortality salience Simon L., Harmon-Jones E., Greenberg J., Solomon
on intergroup bias between minimal groups. Euro- S., & Pyszczynski T. (1996). Mild depression,
pean Journal of Social Psychology, 25, 781-785. mortality salience, and defence of the worldview:
Harmon-Jones E., Simon L., Greenberg J., Pyszczyn- Evidence of intensified terror management in the
ski T., Solomon S. & McGregor H. (1997). Terror mildly depressed. Personality and Social Psychol-
Management Theory and self-esteem: Evidence ogy Bulletin, 22, 81-90.
that increased self-esteem reduces mortality sali- Simon, L., Greenberg, J., Arndt, J., Pyszczynski, T.,
ence effect. Journal of Personality and Social Psy- Clement, R., & Solomon S. (1997). Perceived con-
chology, 72, 24-36. sensus, uniqueness, and terror management:
Karyłowski J. (1982) O dwóch typach altruizmu. Ba- Compensatory responses to threats to inclusion
dania nad endo- i egzocentrycznymi z
ródłami po- and distinctiveness following mortality salience.
dejmowania bezinteresownych działań na rzecz Personality and Social Psychology Bulletin, 23,
innych ludzi. Wrocław: Ossolineum. 1055-1065.
Mauss M. (1973/1924). Socjologia i antropologia. Solomon S., Greenberg J., & Pyszczynski T. (1991). A
Warszawa: PWN. terror management theory of social behavior: The
Mikołejko Z. (1998). W kręgu tradycjonalizmu inte- psychological functions of self-esteem and cultural
gralnego. Społeczeństwo Otwarte, 5, II-IX. worldviews. W: P.M. Zanna (Ed.) Advances in ex-
Pascal B. (1989/1670). Myśli. Przeł. T. Żeleński perimental social psychology (Vol. 24, pp. 93-159).
(Boy). Warszawa: PAX. San Diego: Academic Press.
Pomian K. (1965). Sartre  filozof ludzkiej egzystencji. Sołoma, E. (1995). Lęk przed śmiercią a samoocena:
W: B. Baczko (red.) Filozofia i socjologia XX wieku. Omówienie teorii opanowywania trwogi. Przegląd
Warszawa: WP. Psychologiczny, 38, 341-350.
40
© Czasopismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003, 31 40