WYKA
AD: SYSTEM FINANSOWY
(1) System finansowy
System finansowy to mechanizm, dzięki któremu świadczy się usługi pozwalające na
krążenie siły nabywczej w gospodarce. Rezultatem funkcjonowania tego systemu jest
możliwość współtworzenia pieniądza przez niefinansowe podmioty gospodarcze
(przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe) oraz możliwość przepływu strumieni pieniężnych
między nimi. System finansowy nie należy więc do tzw. sfery realnej.
Otóż gospodarkę dzieli się na dwie części: sferę realną i sferę finansową .
Sfera realna to przede wszystkim przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe a dokładniej
rzeczowe aspekty ich funkcjonowania.
Sfera finansowa obejmuje tę część gospodarki, w której następuje kreowanie oraz ruch
strumieni pieniężnych (siły nabywczej). Procesy te nie dokonują się jednak tylko w wyniku
działania systemu finansowego, ale także na skutek decyzji podejmowanych przez podmioty
sfery realnej ( np. kreacja pieniądza w banku jest efektem umowy podpisanej pomiędzy
bankiem i przedsiębiorstwem czy osobą fizyczną)
MODELE SYSTEMÓW FINANSOWYCH WEDA
UG ZAANGAŻOWANIA
SEKTORA BANKOWEGO
System oparty na funkcjonowaniu rynków System bankowo zorientowany
papierów wartościowych
Model anglo - amerykański Model niemiecko - japoński
Finansowanie przedsiębiorstw
-ð duże znaczenie finansowania -ð duże znaczenie finansowania
wewnętrznego zewnętrznego
-ð finansowanie zewnÄ™trzne za -ð finansowanie zewnÄ™trzne oparte na
pośrednictwem anonimowych rynków indywidualnie negocjowanych kredytach
kapitałowych bankowych o stałym oprocentowaniu
-ð nacisk na krótkookresowe, pasywne -ð nacisk na dÅ‚ugookresowe, aktywne, bliskie
stosunki miedzy instytucjami finansowymi stosunki miedzy instytucjami finansowymi
i przedsiębiorstwami i przedsiębiorstwami
-ð brak udziaÅ‚u banków w kapitale -ð udziaÅ‚y banków w kapitale przedsiÄ™biorstw
przedsiębiorstw
Typy i rola przedsiębiorstw finansowych
-ð wysoki stopieÅ„ specjalizacji instytucji -ð niski stopieÅ„ specjalizacji instytucji
(wyodrębnienie banków depozytowo
-ð banki uniwersalne nastawione na
kredytowych i inwestycyjnych)
długoterminową działalność kredytową
-ð banki nastawione na krótkoterminowÄ…
-ð mniejsza skÅ‚onność do tworzenia
działalność kredytową
innowacji finansowych
-ð banki wykorzystywane sÄ… przede
wszystkim do realizacji funkcji płatniczych
i rozliczeniowych
-ð duża skÅ‚onność do tworzenia innowacji
finansowych
Rynki papierów wartościowych
-ð bardziej rozwiniÄ™te -ð mniej rozwiniÄ™te
Polityka banku centralnego
-ð operacje otwartego rynku -ð dziaÅ‚alność refinansowa
Mechanizm płatniczy
-ð transfery debetowe (czeki) -ð transfery kredytowe (giro)
-ð izby rozliczeniowe -ð poczta
(2) Funkcje systemu finansowego
Literatura przedmiotu ujmuje problem funkcji systemu finansowego w zróżnicowanych
ujęciach, System finansowy realizuje trzy podstawowe funkcje:
- monetarnÄ…
- kapitałowo - redystrybucyjną
- kontrolnÄ…
Funkcja monetarna - polega na tym że system finansowy dostarcza podmiotom nie
finansowym podstawowego dla funkcjonowania gospodarki instrumentu jakim jest pieniÄ…dz
i umożliwia jego obieg tj. ruch związany z płatnościami zachodzącymi w związku z bieżącą
działalnością gospodarczą. Funkcja ta odnosi się do roli pieniądza jako środka dokonywania
transakcji, a także miernika wartości, co oznacza że funkcja ta dotyczy szeroko rozumianych
kwestii płynności w gospodarce. Generalnie w funkcji tej chodzi o kreowanie pieniądza
(w tym prowadzenie polityki monetarnej) oraz o problematykę mechanizmu płatniczego
(systemu płatniczego)
Funkcja kapitałowo -redystrybucyjna
System finansowy umożliwia przepływ wolnych środków pieniężnych od podmiotów
dysponujących nimi do podmiotów chcących z nich skorzystać. Jednakże nie chodzi tu tylko
o mechanizm zamiany prywatnych oszczędności w prywatne inwestycje (np. za
pośrednictwem banku oferującego kredyty i depozyty). System finansowy jest bowiem
mechanizmem zamiany zarówno dobrowolnych oszczędności , jak i środków wymuszonych
za pomocą instrumentów fiskalnych ( tzw. funduszy publicznych ) w inwestycje sfery realnej
oraz w mniejszym lub większym stopniu w konsumpcję publiczną zbiorową i indywidualną.
W praktyce więc chodzi o dwie kwestie; po pierwsze usługi niezbędne do bezpośredniego
finansowania wzrostu gospodarczego , po drugie powstawanie i rozdysponowanie środków do
finansowania tzw dóbr publicznych (np obrona narodowa , infrastruktura itd) , usług
społecznych ( np usługi edukacyjne ,medyczne) oraz świadczeń społecznych (renty,
emerytury).
Funkcja kontrolna
System finansowy umożliwia kontrolę nad strumieniami pieniężnymi, w szczególności nad
środkami zainwestowanymi, wypożyczonymi i rozdzielanymi w przeszłości. Przepływy
pieniężne realizowane w ramach funkcji kapitałowo-redystrybucyjnej charakteryzują się
występowaniem odstępu czasu pomiędzy poniesieniem nakładów finansowych
a osiągnięciem rezultatów . Wykorzystanie tych rezultatów zmaterializowanych w majątku
rzeczowym lub w majątku ludzkim, a także potrzeba zapewnienia prawidłowości
i efektywności wydatkowania funduszy publicznych wymaga mechanizmu monitorowania i
kontroli.
Tak więc chodzi tutaj o usługi które pozwalają kontrolować efektywność wykorzystania
majątku oraz środków finansowych ( w tym funduszy publicznych).
Problematyka funkcji kontrolnej obejmuje zagadnienia kontroli finansowej i władania
ekonomicznego tj. oddziaływania instytucji i rynków finansowych na podmioty nie
finansowe.
(3) Struktura systemu finansowego
System finansowy składa się z dwóch podukładów: segmentu rynkowego oraz segmentu
publicznego  por. wykres 1.Usługi dostarczane przez system finansowy podmiotom sfery
realnej są świadczone za pośrednictwem mechanizmów rynkowych oraz w trybie
nieprywatnym tzn. publicznym. Część usług może być dostarczana zarówno przez segment
rynkowy jak i przez segment publiczny systemu finansowego
Rynkowy system finansowy
Rynkowy system finansowy funkcjonuje przede wszystkim w oparciu o transakcje w których
co najmniej jedna ze stron jest instytucją prywatną. Rynkowy system finansowy składa się z
czterech ogniw:
żð instrumentów finansowych
żð rynków finansowych
żð instytucji finansowych
żð zasad na jakich dziaÅ‚ajÄ… instrumenty, rynki oraz instytucje finansowe
Pomimo ww. wyodrębnienia ogniw systemu finansowego, należy podkreślić, że ogniwa te są
ze sobą ściśle powiązane i należy je traktować jako jedną całość -
Przykładowe przepływy środków pieniężnych pomiędzy ogniwami systemu
finansowego
2
System
1 1 2 System
budżetowy przedsiębiorstw
System
Ubezpieczeń
13 10
14
3
8 9 11 15 5 4
6
System System
gospodarstw bankowy
7
konsumenckich
Opis przepływów.
1- dofinansowanie wypłat emerytur i rent z budżetu państwa.
2- wpłaty do budżetu państwa należnych podatków(np. podatek dochodowy od osób
prawnych
3- wpłaty do budżetu państwa należnego podatku od osób fizycznych.
4- prowadzenie przez banki rachunków bankowych,
5- udzielanie przez banki komercyjne podmiotom gospodarczym kredytów bankowych
6- prowadzenie przez banki rachunków ROR, gromadzenie oszczędności i lokat
terminowych
7- udzielanie kredytów konsumpcyjnych
8- przyjmowanie składek na ubezpieczenia gospodarcze oraz wypłaty odszkodowań
9- wypłaty środków pieniężnych z tytułu ubezpieczeń społecznych
10- wypłaty wynagrodzeń pracownikom z tytułu świadczenia usług pracy
11- udzielanie przez banki komercyjne kredytów instytucjom ubezpieczeniowym
12- wpłaty składek na ubezpieczenie społeczne i ubezpieczenia gospodarcze
13- wpłaty z zysku NBP
14- udzielanie kredytów budżetowi państwa
15- prowadzenie przez NBP rachunków budżety państwa
y
ródło: E.Jarocka, Finanse, Difin, Warszawa 2001, s. 37
(4)INSTRUMENTY FINANSOWE
Instrumenty finansowe to zobowiÄ…zania finansowe, tj. roszczenia dotyczÄ…ce majÄ…tku jednych
podmiotów gospodarujących w stosunku do drugich. Na przykład dla emitentów papierów
wartościowych instrumenty finansowe są zobowiązaniami a dla ich posiadaczy składnikami
majÄ…tku.
Instrumenty finansowe można podzielić z punktu widzenia rodzaju stosunku ekonomicznego
jaki wytwarza się pomiędzy emitentem instrumentu finansowego a jego nabywcą. Jeżeli
emitent oferuje w postaci instrumentu finansowego prawo do nieograniczonego w czasie
udziału w swoim majątku to mamy do czynienia z instrumentami o charakterze
własnościowym (właścicielskim , udziałowym). Przykładem mogą być tutaj różnego rodzaju
akcje(zwykłe, uprzywilejowane) lub udziały. Jeżeli emitent tylko wypożycza środki pieniężne
,a więc powstaje stosunek ekonomiczny w ramach którego zakłada się zwrot wypożyczonych
środków to mamy do czynienia z instrumentami wierzycielskimi( dłużnymi), np. obligacje,
weksle , oraz różnego rodzaju bony a także kredyty i depozyty bankowe.
Biorąc pod uwagę stopień zmienności dochodu generowanego przez instrument finansowy
zwyczajowo rozróżnia się instrumenty o stałym i zmiennym dochodzie. Do instrumentów o
stałym dochodzie zaliczamy instrumenty dłużne oraz akcje uprzywilejowane , gwarantujące
stałą płatność.
Natomiast instrumentami o zmiennym dochodzie są akcje zwykłe ponieważ wysokość
dywidendy zależy od wielu czynników które mają zmienny charakter.
Instrumenty finansowe możemy podzielić również na krótko, średnio i długoterminowe.
Podział instrumentów jest tutaj oparty na kryterium długości okresu do momentu
zapadalności w chwili wyemitowania instrumentu. Generalnie przyjmuje się podział wedle
którego instrumenty krótkoterminowe mają termin zapadalności do jednego roku,
średnioterminowe od jednego do pięciu lat, długoterminowe powyżej pięciu lat. Taki podział
może mieć często formalny charakter bowiem krótkoterminowe instrumenty mogą być w
praktyce "rolowane" . Na przykład spłata krótkoterminowego kredytu odbywa się za pomocą
zaciągnięcia kolejnego krótkoterminowego kredytu. W ten sposób instrument
krótkoterminowy zmienia się (funkcjonalnie) w długoterminowy.
Instrumenty dzieli się również na bezpośrednie i pośrednie - podział taki zależy od tego, kto
jest podmiotem emitującym instrument. Jeśli remitentem jest instytucja finansowa czy
pośrednik finansowy , to mamy do czynienia z pośrednimi instrumentami finansowymi, a jeśli
emitentem jest inny podmiot to mamy do czynienia z bezpośrednimi instrumentami
finansowymi , ponieważ środki zgromadzone za ich pomocą z reguły bezpośrednio są
wykorzystywane przez emitenta
Ostatni podział instrumentów finansowych wyróżnia: instrumenty bazowe i pochodne.
Instrumenty pochodne zwane też derywatami to takie, których cena kształtuje się jako
wielkość wtórna (pochodna) w stosunku do przyszłych oczekiwanych cen instrumentu, który
tym samym jest dla nich instrumentem bazowym. Innymi słowy instrumenty pochodne
dotyczą przyszłych cen innych instrumentów i mają one abstrakcyjny charakter co oznacza że
ich rozliczenie często nie wymaga fizycznego dostarczenia instrumentu bazowego.
Instrumenty bazowe nazywane są również rzeczywistymi a pochodne pozabilansowymi.
Instrumenty pochodne można podzielić na terminowe (kontraktu forward i futures oraz
kontrakty oparte na ich mechanizmie kontrakty odkupu, czyli repo oraz transakcje zamiany,
czyli tzw. swapy) natomiast druga grupa instrumentów pochodnych to intrumenty typu
opcyjnego (pozwalają one ich nabywcy zrealizować określone w kontrakcie prawo (kupna
lub sprzedaży) z którego nie musi skorzystać w odniesieniu do innych instrumentów. W
rezultacie mamy różnego rodzaju opcje; opcje na akcje , na waluty, na kontrakty futures,
swaptions czyli opcje na kontraktach swapowych.
(5) RYNKI FINANSOWE
Rynki finansowe to rynki, na których dokonuje się transakcji dotyczących instrumentów
finansowych. Charakterystyczne dla rynków finansowych jest to, że z jednej strony podlegają
one tym samym prawom co inne rynki np. ceny (kursy) sÄ… wyznaczane przez grÄ™ popytu i
podaży, z drugiej strony przedmioty transakcji na rynkach finansowych (instrumenty
finansowe) różnią się pod względem własności od dóbr rzeczowych. Na rynkach finansowych
(w odróżnieniu od rynków towarowych) przedmiotem transakcji jest niematerialny , ulotny
element cechujÄ…cy instrumenty finansowe.
Rynki finansowe charakteryzują się znaczną "kruchością" co powoduje, że są bardzo podatne
na niestabilność, a więc na znaczne wahania cen, kursów które często nie są uzasadnione,
głębszymi przesłankami ekonomicznymi. Istotnym czynnikiem takiej niestabilności rynków
finansowych jest tzw. asymetria informacyjna polegająca na tym że zakres informacji jakim
dysponują podmioty dokonujące transakcji jest często mocno zróżnicowany.
Podobnie jak instrumenty także i rynki finansowe podlegają pewnym podziałom.
Pierwsze kryterium podziału rynków dotyczy tego czy w trakcie transakcji doszło do
powstania instrumentu finansowego (rynki pierwotne) czy też za pomocą transakcji
finansowych następowało tylko przenoszenie tytułów własności istniejących już
instrumentów (rynki wtórne).
Rynek pierwotny to rynek, na którym ma miejsce pierwsza transakcja dotycząca danego
instrumentu finansowego. Z kolei rynek wtórny to rynek kolejnych transakcji, których
przedmiotem jest dany instrument finansowy, a więc rynek który daje instrumentom
finansowym cechę zbywalności(płynności).
Nie wszystkie jednak rynki finansowe posiadają tą cechę. Biorąc to pod uwagę można
podzielić rynki na rynki powszechnych transakcji finansowych i rynki zindywidualizowanych
transakcji finansowych.
Rynki powszechnych transakcji finansowych to rynki, na których transakcji dokonuje się w
trybie aukcyjnym. Oznacza to, że dostęp do nich jest mniej lub bardziej powszechny a ceny
instrumentów finansowych kształtują się w drodze dostosowania ofert składanych przez
nabywców i przez sprzedawców jak jest to np. na giełdzie papierów wartościowych czy na
rynku międzybankowym .
Z kolei rynki zindywidualizowanych transakcji finansowych cechuje to, że instrumenty
finansowe na tych rynkach nie mają przymiotu zbywalności. Po drugie stopy dochodowości a
konkretnie stopy procentowe depozytów i kredytów oraz opłaty ubezpieczeniowe mogą się
zmieniać, ale odbywa się to w trybie okazjonalnych decyzji administracyjnych. Instrumenty
zindywidualizowane nie mają zwykle ujednoliconego charakteru chociaż np. w bankowości
detalicznej procedury coraz częściej są wystandaryzowane.
Kolejny podział rynków finansowych to podział na rynki pieniężne i kapitałowe.
Rynek pieniężny to rynek instrumentów krótkoterminowych, w tym krótkoterminowych
kredytów bankowych, a rynek kapitałowy to rynek średnio i długoterminowych instrumentów
finansowych. Poza tym w ujęciu finansowym środki gromadzone na rynku pieniężnym
wykorzystywane są przede wszystkim do uzupełniania krótkookresowych niedoborów
płynności, zaś z punktu widzenia inwestora rynek ten pozwala zagospodarować okresowo
wolne środki pieniężne. Z kolei na rynku kapitałowym następuje przepływ funduszy, których
podstawa jest trwałe odkładanie się wolnych środków oszczędności; gromadzący
wykorzystują je do rozszerzania działalności w drodze dokonywania inwestycji .
Uwzględniając aspekty instytucjonalne i organizacyjne rynek pieniężny możemy podzielić na
rynek międzybankowy i poza bankowy.
Rynek międzybankowy to rynek, na którym stronami transakcji są banki. Przedmiotem
transakcji na tym rynku są najczęściej depozyty międzybankowe wyrażone w walucie
krajowej lub zagranicznej oraz krótkoterminowe instrumenty finansowe (zazwyczaj papiery
skarbowe).Współczesny pieniądz powstaje w efekcie działalności kredytowej systemu
bankowego dlatego funkcjonowanie rynku międzybankowego ma kluczowe znaczenie dla dla
sterowania obiegiem pieniÄ…dz przez bank centralny.
Rynek poza bankowy obejmuje wszystkie te transakcje których przedmiotem są instrumenty
krótkoterminowe nie mieszczące się w koncepcji rynku międzybankowego. Termin poza
bankowy nie oznacza w tym przypadku że banki nie odgrywają na tym rynku żadnej roli.
Banki wprowadzają bowiem krótkoterminowe papiery dłużne nie bankowych instytucji np
przedsiębiorstw do obiegu .
Aspekty instytucjonalne i organizacyjne pozwalają też podzielić rynek kapitałowy na segment
giełdowy i pozagiełdowy
Rynek giełdowy to rynek w zakresie płynnych instrumentów średnio i długoterminowych.
Transakcje odbywają się na giełdzie w trybie aukcyjnym. Współczesne rynki giełdowe są
rynkami wysoce regulowanymi tzn. operuje siÄ™ zestandaryzowanymi instrumentami. Nie
można powiedzieć tego o rynku pozagieldowym, który może ale nie musi mieć charakteru
regulowanego.
Uwzględniając rozmiary transakcji wyróżniamy rynki hurtowe i detaliczne.
Rynki detaliczne dotyczą transakcji niskokwotowych dokonywanych przez drobnych klientów
lub gospodarstwa domowe, jednakże gdy stroną transakcji jest instytucja finansowa np. na
rynku międzybankowym, lub przedsiębiorstw dokonujące emisji papierów wartościowych
mamy do czynienia z transakcjami na rynku hurtowym.
Biorąc pod uwagę walutę, w której prowadzone są transakcje możemy wyróżnić rynki
instrumentów w walucie krajowej i międzynarodowe rynki finansowe.
Rynki walutowe to rynki na których za pośrednictwem pieniądz jednego państwa można
nabyć pieniądz innego państwa. Do tego celu wykorzystuje się relację wymiany między
walutami, czyli kurs walutowy, będący ceną jednej waluty wyrażoną w drugiej walucie.
Transakcji dokonuje się za pomocą dewiz którymi są depozyty wyrażone w obcych walutach
utrzymywane na rachunkach bieżących w bankach zagranicznych .
Z punktu widzenia lokalizacji rynki walutowe mogą być dwojakiego rodzaju tzn. krajowe
lub zagraniczne( na których można kupić lub sprzedać walutę innego państwa).
Eurorynki - to rynki instrumentów finansowych wyrażonych w innej walucie niż waluta która
jest środkiem płatniczym na obszarze danego państwa
Rynki kasowe i terminowe - podział ten nawiązuje do odstępu czasu pomiędzy momentem
zawarcia transakcji a momentem jej realizacji . Jeżeli transakcję można zamknąć natychmiast
a więc rozliczyć na bieżąco to mamy do czynienia z rynkiem kasowym
Natomiast jeżeli rozliczenie transakcji zachodzi który w umowie został ustalony jako dłuższy
okres to mowa o transakcjach terminowych.
(6) INSTYTUCJE FINANSOWE
Instytucje finansowe to podmioty ekonomiczne, które specjalizują się w przyjmowaniu na
siebie zobowiązań finansowych oraz nabywaniu takich zobowiązań od innych podmiotów. Są
to przedsiębiorstwa których głównym przedmiotem działalności jest utrzymywanie
instrumentów finansowych oraz dokonywanie transakcji nimi, co w efekcie powoduje że
instrumenty te są zazwyczaj dominującym składnikiem dominującym.
Instytucje finansowe można podzielić na dwie grupy. Kryterium tego podziały jest: czy
tworzą własne instrumenty finansowe. Jeśli nie tworzą mamy do czynienia z instytucjami
wyłącznie redystrybuującymi znajdujące się w obiegu instrumenty finansowe. W tym
przypadku mamy do czynienia z tzw. pasywnymi pośrednikami finansowymi.
Drugą szersza grupę stanowią instytucje, które tworzą własne instrumenty finansowe to tzw.
aktywni pośrednicy finansowi. Pośrednikami pasywnymi są np. kantory walutowe, domy
maklerskie, oraz firmy faktoringowe.
Kantory umożliwiają zamianę pieniądza gotówkowego jednego państwa na pieniądz
gotówkowy innego państwa , realizują więc funkcję monetarną i kapitałowo-redystrybucyjną.
Domy maklerskie - ich aktywność wiąże się z funkcjonowaniem rynku kapitałowego.
Realizują one funkcję kapitałowo-redystrybucyjną. Instytucje te działają albo na zasadzie
brokerskiej wówczas nabywają instrumenty na rachunek klientów, albo na zasadzie
dealerskiej wówczas nabywają instrumenty na własny rachunek, a więc biorą na siebie ryzyko
zmiany ceny lub kursu instrumentu.
Firmy faktoringowe - w handlu często sprzedaż łączy się z odroczoną w czasie płatnością
czyli powstaniem kredytu towarowego. Firmy faktoringowe nabywają od przedsiębiorstw
takie należności z odpowiednim dyskontem. Dzięki tym operacjom przedsiębiorstwa szybciej
dysponują środkami pieniężnymi a firmy faktoringowe czerpią zyski ze swej działalności.
Tak więc, instytucje te realizują zarówno funkcję kapitałowo - dystrybucyjną jak i monetarną.
(7) Instytucje będące aktywnymi pośrednikami finansowymi -w trakcie swojej
działalności tworzą instrumenty finansowe.
Podmioty takie realizują istotną w gospodarce funkcję transformacji cech instrumentów
finansowych. Przez kreowanie nowych zobowiązań instytucja finansowa może dokonywać
zamiany instrumentów finansowych pod względem ich terminów zapadalności, stopnia
ryzyka, stopnia płynności. Na przykład banki przyjmują wiele krótkoterminowych depozytów
po to by udzielić dużego kredytu długoterminowego na potrzeby inwestycji.
Instytucje zaliczane do aktywnych pośredników finansowych dzielimy na dwie grupy:
instytucje tworzące niepieniężne instrumenty finansowe i instytucje tworzące pieniądz.
Do grupy instytucji tworzących niepieniężne instrumenty finansowe zaliczamy:
- Towarzystwa ubezpieczeniowe - Są to instytucje które specjalizują się w ubezpieczeniach
majątkowych lub ubezpieczeniach na życie. Istota ubezpieczenia polega na tym że następuje
częściowe przesunięcie ryzyka z indywidualnego podmiotu na podmiot specjalizujący się w
gromadzeniu środków finansowych na potrzeby pokrywania indywidualnych szkód.
- Fundusze inwestycyjne - to instytucje wspólnego inwestowania , specjalizują się one w
gromadzeniu wolnych środków pieniężnych które następnie są inwestowane najczęściej na
płynnych rynkach finansowych np. otwarte fundusze inwestycyjne , fundusze emerytalne ,
fundusze nieruchomości.
- Banki inwestycyjne - to instytucje, które mimo nazwy nie prowadzą typowej działalności
bankowej. Kiedyś były to instytucje zajmujące się operacjami na rynku kapitałowym a w
szczególności brały aktywny udział w emisji papierów wartościowych( przygotowanie emisji,
doradztwo). Obecnie banki inwestycyjne odgrywajÄ… aktywnÄ… rolÄ™ w kreowaniu i obrocie
instrumentami finansowymi głownie instrumentami pochodnymi.
Z kolei aktywni pośrednicy finansowi tworzący pieniądz to banki.
System bankowy w Polsce to system dwu pozimowy . Jeden poziom to bank centralny ,który
jest instytucją publiczną realizującą określony fragment polityki gospodarczej tj. politykę
monetarną . Bank centralny na kreowanie gotówki czy szerzej bazy monetarnej, która poza
gotówką obejmuje, środki pieniężne na rachunkach banków komercyjnych w banku
centralnym.
(8) ZASADY FUNKCJONOWANIA INSTRUMENTÓW, INSTYTUCJI I RYNKÓW
FINANSOWYCH.
Ogniwa rynkowego systemu finansowego charakteryzują się swoistą "kruchością", która
powoduje, że mają one tendencję do niestabilności. Zasady funkcjonowania istnieją po to, aby
uporządkować stosunki rynkowe tak aby immanentna "kruchość" instrumentów, rynków i
instytucji rynków finansowych nie przekształciła się w ich faktyczne załamanie. Inaczej
mówiąc zasady funkcjonowania są środkiem ograniczania negatywnych skutków asymetrii
informacyjnej.
Zasady funkcjonowania każdego systemu (nie tylko finansowego) mogą mieć charakter
ograniczeń sformalizowanych lub niesformalizowanych.
Formalne zasady przyjmują postać prawa co oznacza, że państwo stoi na straży ich
przestrzegania. Nieformalne zasady funkcjonowania to reguły nie mające rangi prawa, w
swojej czystej postaci nie są więc zabezpieczone przymusem ze strony państwa. Mogą one
być spisane jak i nie spisane, składają się na nie normy moralne, religijne a także
zwyczajowe.
(9) PUBLICZNY SYSTEM FINANSOWY
O ile rynkowy system finansowy to mechanizm działający w oparciu o podmioty prywatne
(instytucje finansowe), o tyle publiczny system finansowy to mechanizm zapewniajÄ…cy
współtworzenie i przepływ środków pieniężnych, które umożliwiają władzom publicznym
dostarczanie dóbr publicznych oraz usług i świadczeń społecznych.
W ramach publicznego systemu finansowego wyodrębniamy cztery ogniwa:
żð instytucje budżetowe
żð instrumenty fiskalne
żð publiczne instrumenty finansowe
żð instytucje fiskalne
(10) INSTYTUCJE BUDŻETOWE
W publicznym systemie finansowym rola czynnika politycznego oraz prawnego jest
zdecydowanie większa niż w przypadku rynkowego systemy finansowego. Wśród norm
prawnych wchodzących w skład publicznego systemu finansowego centralną rolę odgrywają
te które tworzą instytucje budżetowe tj. zasady sporządzania przyjmowania oraz wdrażania
(w tym kontrolowania) budżetów publicznych .
Budżet  to zestawienie dochodów i wydatków podmiotu w pewnym, zazwyczaj przyszłym
okresie. W przypadku budżetów publicznych, chodzi o zestawienie dochodów i wydatków
dwóch grup podmiotów zaliczanych do szeroko rozumianego państwa tj. do władz i organów
szczebla centralnego oraz władz lokalnych czyli o budżety samorządu terytorialnego. Ponad
to chodzi tutaj również o zestawienie dochodów i wydatków tzw. funduszy celowych*
zwanych funduszami pozabudżetowymi, które zgodnie z obowiązującą ustawą o finansach
publicznych występują tylko na poziomie centralnym czyli obecnie mamy tylko państwowe
fundusze celowe.
*KOMENTARZ dla studenta: Zadanie państwowe mogło być przez wiele lat wyodrębnione
z budżetu państwa lub z budżetu jednostki samorządu terytorialnego i finansowane także w
ramach funduszy celowych tworzonych na podstawie ustaw. Fundusze celowe sa formÄ…
powiązania określonego rodzaju wydatków z określonym rodzajem dochodów, tworząc
swego rodzaju odrębne budżety o celowym charakterze. Ich gospodarka finansowa
prowadzona jest na podstawie rocznych planów stanowiących załącznik do ustaw
budżetowych.
Budżety publiczne, to zatem zestawienia pokazujące zarówno strumienie pieniężne będące
z
ródłem funduszy publicznych, jak i strumienie pieniężne będące wydatkami z tych funduszy.
W przypadku instytucji budżetowych samo określenie  instytucja   powinno być rozumiane
nie w znaczeniu tradycyjnym tj. jako pewna struktura organizacyjna, ale w znaczeniu
prawnym a więc jako pewną unormowaną (przepisami prawa) zasadę postępowania. Do
publicznego systemu finansowego odnosi siÄ™ bardzo wiele norm prawnych. WchodzÄ… one w
skład prawa finansowego będącego gałęzią prawa publicznego.
Szeroki zakres prawa finansowego powoduje, że w jego ramach wyodrębnia się m.in. prawo
budżetowe, które reguluje gospodarkę budżetową różnych szczebli organizacyjnych państwa.
I właśnie w skład prawa budżetowego wchodzą normy praw tworzące instytucje budżetowe.
Instytucje budżetowe można podzielić stosując różne kryteria:
(1) instytucje określające funkcjonowanie różnych rodzajów budżetów publicznych
·ð Szczebla centralnego ; parlamentu , rzÄ…du , ministerstw
·ð Szczebla lokalnego ; wÅ‚adz samorzÄ…dowych
·ð Funduszy celowych
(2)ustalajÄ…ce cele liczbowe oraz zasady proceduralne
·ð Zasady proceduralne ; hierarchiczne i kolegialne
Pierwsze kryterium dzieli instytucje budżetowe na zasady określające funkcjonowanie
budżetów władz szczebla centralnego, samorządowego a także zasady określające gospodarkę
finansowÄ… funduszy celowych.
Drugie kryterium podziału akcentuje, że przepisy prawne będące instytucjami budżetowymi
mogą być bezpośrednio nakierowane albo na osiągnięcie pewnych wielkości ekonomicznych
(np. deficyt budżetowy nie może przekroczyć określonego poziomu) albo na ustalenie
pewnego sposobu postępowania przy budowaniu budżetu publicznego.
Tak, więc w pierwszym przypadku mowa jest o instytucjach budżetowych ustalających
cele liczbowe (Przykładem mogą tu być zapisy Traktatu z Maastricht oraz Paktu Stabilności i
Rozwoju mówiące o tym że deficyt publiczny nie może przekroczyć 3% dochodu
narodowego a dług publiczny ni powinien przekraczać 60% dochodu narodowego), w drugim
o instytucjach budżetowych będących zasadami proceduralnymi (Hierarchiczne zasady
proceduralne  mamy do czynienia z nimi gdy podmioty wyższego szczebla mogą zmienić
propozycje budżetowe podmiotów niższego szczebla. Zasady proceduralne o charakterze
kolegialnym to zasady powstawania budżetów w trybie demokratycznym (opracowywane
przez ciało o charakterze kolegialnym.)
(11) INSTRUMENTY FISKALNE.
Instrumenty fiskalne sÄ… to prawno  ekonomiczne mechanizmy (konstrukcje)
Umożliwiające gromadzenie i rozdysponowanie funduszy publicznych . Instrumenty fiskalne
można podzielić na dwie grupy ; o charakterze dochodowym (przychodowym) i o charakterze
wydatkowym.
Instrumenty fiskalne mają inną naturę niż instytucje budżetowe. Instrumenty te wpływają
bezpośrednio na zachowania podmiotów tych ze sfery realnej jak i tych z obszaru rynkowego
systemu finansowego (instytucji finansowych) . Funkcjonowanie instrumentów fiskalnych
wpływa stymulująco lub ograniczająco na aktywność podmiotów dlatego są one
konstrukcjami prawno  ekonomicznymi a ni tylko prawnymi.
Zapisy prawne dotyczące instrumentów fiskalnych znajdują się w ustawodawstwie
dotyczącym podatków i opłat a także prawie celnym.
Dochodowe instrumenty fiskalne nazywane są też daninami publicznymi, a co za tym idzie
sÄ… instrumentami wymuszania funduszy publicznych. MajÄ… przymusowy charakter sÄ…
jednostronnie ustalane(podatnik nie ma wpływu np. na stawkę podatku), i ustalane są przez
stosowny organ władz publicznych
(12) DOCHODOWE INSTRUMENTY FISKALNE
Najważniejszym dochodowym instrumentem fiskalnym , ze względu na oddziaływanie
zarówno na gospodarkę jaki na wielkość dostarczanych środków publicznych są podatki.
Można podzielić je w różny sposób. Biorąc pod uwagę przedmiot opodatkowania
wyróżniamy
- podatki konsumpcyjne np. VAT , podatek akcyzowy
- podatki dochodowe np.; PIT ,CIT
- podatki majątkowe np. podatek leśny , rolny , od spadków i darowizn
- podatki przychodowe np. VAT ,
BiorÄ…c pod uwagÄ™ z
ródło pokrycia świadczenia podatkowego
- podatki bezpośrednie  dochód jest obciążany bezpośrednio w momencie jego powstania
np. CIT ,PIT
- podatki pośrednie  gdy dochód jest obciążany  dopiero w momencie jego wydatkowania
np. akcyza lub VAT
Z kolei biorąc pod uwagę kto ustanawia podatki i jest ich beneficjentem podatki możemy
podzielić na centralne - gdy ustanawia je parlament
I lokalne gdy ustanawiają je lub pobierają władze samorządowe
Podatki i cła to najstarsze daniny publiczne , przy czym w przypadku ceł od końca XX wieku
widoczny jest spadek ich znaczenia . Cła możemy podzielić według dwóch najistotniejszych
kryteriów . W zależności od tego co było przyczyną wprowadzenia cła możemy wyróżnić cła
fiskalne, i ekonomiczne( gospodarcze) . Fiskalnymi cłami mamy do czynienia gdy zostały one
wprowadzone pod wpływem zwiększonego zapotrzebowania na dochody publiczne, drugie
gdy powodem ich wprowadzenia była potrzeba sterowania handlem zagranicznym. Cła mogą
być pobierane w zależności od kierunku przepływy towarów - tak więc można je podzielić na
cła przywozowe i wywozowe.
Innym rodzajem daniny publicznej jest opłata publiczna . W odróżnieniu od podatków opłaty
są zindywidualizowaną zapłatą za bezpośrednie świadczenie lub konkretną usługę ze strony
organów władz centralnych lub samorządowych. Opłaty mają zdecydowanie mniejsze
znaczenie w dochodach budżetowych i w mniejszym stopniu niż np. podatki wpływają na
zachowania podmiotów ekonomicznych.
Kolejnym instrumentem fiskalnym są składki na ubezpieczenia zdrowotne i społeczne.
W zależności od istniejące w danym kraju systemu ubezpieczeń emerytalno  rentowych i
zdrowotnych pobierane składki mogą mieć różny charakter . Gdy państwo przez swoje
agendy zapewnia obywatelom całość zabezpieczenia społecznego można przyjąć że
stosowane składki ze względu na przymusowy charakter i ogólne przeznaczenie są daninami
publicznymi. Nie zaś nimi jeśli tego rodzaju usługi są w jakiejś części świadczone przez
prywatne instytucje finansowe a pracodawcy i pracobiorcy , mają możliwość ustalania i
alokacji swoich składek.
(13) WYDATKOWE INSTRUMENTY FISKALNE .
Są one mniej zróżnicowane od instrumentów dochodowych co jest spowodowane tym że
większość podmiotów sektora publicznego powiązana jest z budżetami publicznymi za
pomocą zasady budżetowania brutto , tj dochody i wydatki tych podmiotów (tzw
jednostek budżetowych) w całości są wykazywane dochodach i wydatkach budżetów . W
konsekwencji duża część wydatków budżetowych stanowią wydatki jednostek budżetowych
w postaci wynagrodzeń za pracę lub wydatków na zakup materiałów i usług niezbędnych do
funkcjonowania tych jednostek.
Instrumentem sterowania tymi wydatkami są górne limity wydatków wyznaczane
jednostkom budżetowym przez stosowne władze publiczne. Szerokie stosowanie zasady
budżetowania brutto ogranicza różnorodność innych mechanizmów rozdysponowania
środków publicznych .
Można w tym aspekcie wymienić np. dotację (subwencję) budżetową .
Jest ona przekazaniem środków publicznych na określonych zasadach w celu uzupełnienia
funduszy z których finansuje się dostarczanie dóbr niezbędnych z punktu widzenia interesu
publicznego.
Decyzja co do przekazywanych środków podejmowana jest jednostronnie przez stosowny
organ władz publicznych który ściśle określa ich wysokość . Dotacje są nieodpłatne i
bezzwrotne tj jest ich otrzymanie nie wiąże się z odpłatnością a wykorzystanie dotacji
oznacza że środki nie muszą być zwracane.
Dotacje można podzielić na dwa podstawowe rodzaje ;.
Dotacje przedmiotowe (celowe)  n udziela się na ściśle określony cel.
Dotacje podmiotowe (ogólne)  podmiot otrzymuje środki na swoją działalność bez ścisłego
określenia ich przeznaczenia.
Ostatnim wydatkowym instrumentem fiskalnym są poręczenia i gwarancje
państwowe(skarbowe)
- za ich pośrednictwem państwo może w drodze umów ustawiać swoją odpowiedzialność
majątkową z zobowiązania różnych podmiotów. Tak więc poręczenia SA instrumentami
interwencji państwa w gospodarkę , przy czym nie są to instrumenty wydatkowe w
dosłownym znaczenie gdyż mogą one ale nie muszą uszczuplać fundusze publiczne. W
warukach deficytu publicznego i niestabilnej sytuacji gospodarczej , prowadzącej do tego że
podmioty za które poręcz państwo nie będą w stanie spłacać swych zobowiązań poręczenia i
gwarancje mogą buć traktowane jako potencjalny dług publiczny.
(14) PUBLICZNE INSTRUMENTY FINANSOWE
Gdy środki pieniężne uzyskane z danin i innych dochodów publicznych nie wystarczają na
pokrycie wydatków budżetowych powstają niedobory budżetowe. Takich okolicznościach
instytucje budżetowe zezwalają zazwyczaj na kreowanie instrumentów finansowych, których
wpływy pozwalają na pokrycie deficytu funduszy publicznych. Zobowiązania te to publiczne
instrumenty finansowe( np. bony , obligacje skarbowe).
Dług publiczny będący następstwem deficytu budżetowego przyjmuje formę instrumentów
publicznych , zazwyczaj płynnych (zbywalnych) wyemitowanych przez podmioty do tego
uprawnione (państwo , samorząd terytorialny). Instrumenty publiczne mają specyficzny
charakter . wynika to wyłącznie z charakteru emitenta  którym jest podmiot publiczny.
Po pierwsze publiczne instrumenty publiczne mają wyłącznie charakter wierzycielski
(dłużny). Po drugie instrumenty te są z reguły obarczone nikłym ryzykiem nie wywiązania się
emitenta ze swoich zobowiązań .
Po trzecie ze względu na niższy stopień ryzyka i fakt że rozmiary publicznej emisji są
znacznie większe niż emitentów prywatnych rynki publicznych instrumentów finansowych są
większe niż rynki instrumentów finansowych emitowanych przez podmioty prywatne poza
tym cechują się wysokim stopniem płynności. W konsekwencji sytuacja Nawych rynkach ma
duże znaczenie makroekonomiczne, a występujące na nich instrumenty mogą być
wykorzystywane do prowadzenia polityki ekonomicznej np. przez bank centralny (operacje
otwartego rynku)
(15) INSTYTUCJE FISKALNE
System finansowy to mechanizm który przede wszystkim działa w oparciu o prawo ,
natomiast istotne znaczenie ma również jego struktura majątkowo  organizacyjna. Sferę
realną gospodarki można podzielić ( z majątkowo  własnościowego punktu widzenia) na
sektor prywatny i sektor publiczny. Sektor publiczny rozumiany jest jako sektor składający
się z własności państwowej i komunalnej (samorządowej).
Biorąc pod uwagę kwestię organizacyjno  podmiotową sektor publiczny możemy podzielić
na ; - podmioty należące do struktury organizacyjnej państwa ( np. jednostki administracji
państwowej i samorządowej sądy, jednostki aparatu przymusu) i
- organizacje publiczne jak np. szkoły , szpitale , biblioteki , muzea.
Z kolei podmioty , których cel istnienia związany jest z przepływem pieniądza , a więc
podmioty należące do finansowej struktury organizacyjnej państwa to instytucje fiskalne.
Ich zadaniem jest gromadzenie i dostarczanie środków pieniężnych do nie finansowej
struktury organizacyjnej państwa oraz organizacjom publicznym i dokonywanie transferów
pieniężnych.
Uwzględniając zadania pełnione przez instytucje fiskalne można je pogrupować z punktu
charakteru tych zadań na;
- instytucje fiskalne które sporządzają i uchwalają budżety publiczne np. rząd , parlament ,
samorządy. Rezultatem działania tej tej grupy instytucji jest kreowanie polityki fiskalnej
państwa tj ustalenie struktury i poziomu wykorzystanych instrumentów fiskalnych oraz
innych z
ródeł pozyskiwania dochodów budżetowych ,kierunków alokacji funduszy
publicznych oraz rozmiarów i sposobów sfinansowania niedoborów fiskalnych lub
zagospodarowania nadwyżek
- instytucje poboru danin publicznych  specjalizujące się w ściąganiu i gromadzeniu
funduszy publicznych ( np. organy skarbowe , organy celne)
- instytucje fiskalne dokonujące wydatków publicznych- np. rząd a konkretnie wchodzące
w jego skład ministerstwa, podmioty władz lokalnych , a także podmioty realizujące zadania
państwa w oparciu o własność publiczną jak np. jednostki organizacyjne zarządzające
funduszami celowymi
- instytucje fiskalne dokonujące kontroli finansowej. Kontrola ta może mieć charakter
wewnętrzny lub zewnętrzny . Z pierwszym przypadkiem mamy odczynie gdy podmiot sam
dokonuje kontroli swej działalności finansowej. Tego typu kontrola występuje w mniejszym
lub większym zakresie we wszystkich podmiotach. Natomiast kontrolę zewnętrzną
przeprowadzajÄ… instytucje takie jak regionalna i centralne izby obrachunkowe, parlament ,
organa stanowiące różnych szczebli władz publicznych np. rada gminy , czy też organa
aparatu skarbowego ( urzędy i izby skarbowe.