~czdział III
Narodziny imperium asyryjskiego
o~ r~ nie mitannijsl_iti~ Asyr~i.:, ktura za czsów Szarnsziadada pmc~.j-śmc,wo
nabrała była znaczenia, stoczyła się do stanu najwu~k:.zc j
,, s~~yc°h dziejach sÅ‚aboÅ›ci. Po upadku królestwa Mitanni zacz4la ona V~.2~::--
~cÅ‚grywać pirrwszopÅ‚anowÄ… rolce w polityce mi~dzynarodcw°:~j; p_1~~~::
',vanie Aszurubailita I (i3~5-1330 p.n.e.) Liznać można za poczÄ…~~c's ,_. ·~iego
prc;ce;u, labry ·,v hoÅ„c~u przywiódÅ‚ Asyri4 do supremacji n,~ Bli:cirn
\ŃSCI:c?dZie. tA.sZl~rLllJ~ 111 pOprZCZ nlałG('I::;tVdO Swt'~ s:u)rlil Z
Ksyr_em Burnaburi.:~sza Ii, króla hać,ilonii (13'5-134'7 p.n.e.), doprowa~,r.ił sto
przymierza miÄ™dzy BabiloniÄ… i A.syriÄ…; sojusz tc°n, dzi~hi któremu Babienia
moE;ia uzyskać poparcie asyryjskie, by s:~ut~~cznie rozprawie riy z S~atu
(niespokojne plemię koczownicze, l~tóre bylo utrapieniem reje=e~u środkowego
Eufratu i rykało oba państwa ciągłymi napadami n;: ich terer.y pogranicznej,
przetrwał także po śmierci Burnaburiasza. 3ednalcżc w l3al.~ilonii, mimo więzów
polvinowactwa Å‚Ä…czÄ…cych i<=raz dynastii ba':r;-Ior~skÄ… z asyryjskÄ…, polityka
pr^a:;~.,-ryjslza bynajmniej nie znajdowała dnorn5-ślnego poparcia; niebawe~.n
LvybuchÅ‚o tara powstanie, pr~.~:-o~·.nastÄ™pca tronu zostaÅ‚ zamordowany, a
jego miejsce zajął uzurpator iV.~:-bugasz. Aszuruballit zdołał jednak crrergiczną i
skuteczną interwencj` zlikwidować stromictwo antyasyryjskie na dworze
babilońskim i osad,łi(: na tronie królewskim Kurigalzu II (1345-1324 p.~r.c.).
Dobre stosunki między Babilonią a Asyrią nie przetrwały panowania
Aszuruballita. Gdy na tron asyryjski wstąpił ivnli.lnirari (1329-1320 p.n.e.),
wybuchła wojna, wywołana być może roszczelziazni Kurega?zu II potomka w
linii prostej Aszuruballita, k.ró?a Asyrii - do asyryjskie°; sukcesji. Wojna nie
została rozstrzygnięta, poważnie jednak osłabiia B~bilonię, tak że nie b5-ła ona w
stanie stawić czoÅ‚a n~~jazdowi Elaix~itb°,.·,·. którzy przypuszczalnie dotarli do
samego 1-?abilnnu i clc~ sÄ…siedniego m:~~
1 Imię to występuje również w formie I~,arachardasz. 1'tit~dzy dwoma relacjam.
klinowymi o tych wydarzeniach istnieją jednak rozbieżncści i ;est rzeczą
vvątplivvą czy w ogóle człov~iek tego imienia był kiedskolwiek królem I3ahilonii.
6 Wielkośó i upadek Babilonii

L2 ~N~ielkośe i upadek i3abilonii
sta Bcrsippa. Asyria znalazła się w korzystniejszym położeniu i Arikc,u~rilu (lul9-
1308 p.n.e.) pokonał ludy mieszkające na wschód i na północ od Asyrii. Z t~.yo
czasu pochodzą pierwsze wi2~domości o pojawieniu się nowej fali najeźdźców z
zachodu, znanycń pod naz~~ą Achlamu -- Aramej-czyków bii~~o
spokrewnionych z wspomnianymi .już Sutu; w decydującej bitwie rlrikdenilu
zadał klęskę owym Achlamu, zdobywając wiele łupów. .Tego sy:: Adadnirari I
(I307-1275 p.n.e.) jeszcze bardziej rozszerzył wpływy Asy-rii, odnosząc
zwycięstwo rlad królem Kasytów, Nazimaruttasze:~n~, i padbi,jając obszary
położone na ps~łnocy. Chanigalbat, votyclzczas panstwo lenne, teraz pod
wpływem Hetytów zbuntowało się, ściągając tynl na siebie ekspedycję karną.
Salmanasar 1 (i2?4--12,45 p.n.e.) uznoi za konieczne rozwiązać problem
zachodniej granicy: wcieliÅ‚ Clzanigalbat do Asyr:i jako jednÄ… z 1~1°owi~lcji i
uprowadziÅ‚ wiele tyszEźCy jego lTtaeszkaÅ„ców. GranicÄ™ północ°trÄ…
zabezpieczył, przynajmniej czasowo, zwycięstwem odniesionym nad nowo
powstałym i wymienionym po raz pierwszy za ,jE:go panowania parostwem
Uruatri (Uranu); państwo to, będące przypuszc-~alnie w owym czasie raczej
lużną konfederacją naczelników i k~icrsln. plemiennych niż jednolitym
królestwem, mialo w ósmym wieku strać się głównym rywalem Asyrii. Właśnie
za czasów Salmanasara I założona została późniejsza stolica Asyrii - miasto
Kalchu (Kolach ze Starego Testamentu).
Potem rozpoczÄ…Å‚ siÄ™ okres szybkiego upzdku. Tukultininurta I (12441208 p.n.e.)
wzorem Salmanasara rozpoczął swe parowanie od podbojów na zachodzie i na
północy, l~tórym towarzyszyła r-naso~wa deportacja; mi~;dzy innymi podbił on
krainę Nairi, na południowy zachód od jeziora Van. .3eszcze świetniejsze było
jego zwycięstwo nad Kasztiliaszem IV (12421235 p.n.e.), dzięki któremu po raz
pier·,vszy podpcirzÄ…dkowaÅ‚ BabiloniÄ™ panowaniu asyryjskiemu; poemat
propagandowy, znany pod nazwÄ… Epos o Tukultinint~rcie (patrz s. 380),
napisany został, aby upamiętnić to wydarzenie z asyryjskiego punktu widzenia.
Polityka Tukultininurty na południu polegała na tyra, by najpierw ustanowić
asyryjskich namiestników w rdzennej Babilonii, a następnie podjąć zbrojne
wyprawy na terytoria peryferyjne cu lvTari i Chany aż po granicę elamicką.
Tukultininurta wywiózł z Babilonu do Aszuru posąg Marduka; na paradoks
zakrawa wypro~~adzony stąd wniosek, że podbój Babilonu przez Tukultininurtę
~>4~azał się w korkowym efekcie zwycięstwem kultury babilońskiej nad .łsy-
ry;skÄ…, ponieważ poda·ażyÅ‚ jedność Asyryjczyl~ów, doprowadzajÄ…c w Asyrii do
rozłamu między t.yrmi, co pragnęli przyjąć religię babiloriską, a tymi, t_o w-oleli
dalej kroczyć pr~ostszyrrl:i ścieżkami swych przodków. I'ak rla _:arcykla~c
znaleziony s~~ Asztxrze spis obrzędów akitu odnosił się nie do m~:-oclowego
boga AszL~ra, lecz do lVlarduka babilo:~si-icgo. .le~dnalcż~° ~?rze-
T)r0\X':,c'~'I,OYIe OStll.:nl0 ':)czÄ™~~tsz' ;!y

Narod .iny imperimm asyryjskiego 83
wanie słew-a "Marduk" jako części składowej asyryjskich imion własnych było
w owym czasie jednym z przejawów wzrastającej powszechnie ter.dencji do
l~osmopolityzr:~u, w której wyniku obok Marduka również wielru innych bogów
zyskiwało sobie coraz większą popularność.
'Vl,' późniejszym okresie panowania Tukultininurty nastąpił nagły i ja~c dsjtycl
nie it~yjaśniony zwrot w polityce tego króla, który zaprzestał wszelkich wypraw
wojennych. Można snuć rozmaite spekulacje rr~; temat prz,~-czyn, które
spowodowały tę zmianę; jedną z nich było prav~dopou'obruie to, że trwająca od
blisko stu lat ekspansja wojskowa poważnie nadv,~er~e:~żyła ehonemikę kraju.
Możliwe jest także, że ówczesne ruchy etricznr.:, do l~tórych między innymi
należało wkroczenie ~'ilistynów do Palestyn~~ ż l~tóre stały się bezpośrednim
powodem upadku państwa I~etytów, prz~,~zyniły się do owej bezczynrxości
militarnej Tukultininurty, gdyż odcięły :lsyric~ od jej źródeł zaopatrzenia w
metale. Jakaltolwiek jednak byłaby sefel~tywna przyczyna, sytuacja ta w
końcowym wyniku doprowadziła do takiego napic~cia v~ewrptrznego, że
wybuchła revYolta, a Tukultininurta zginął z rąk swego syna, Aszurnadinapli
(1207-1204 p.n.e.). Asyri::: wkroczyła teraz w okres takiej słabości, że dwaj
następcy Aszurnadinaęli byli v: istocie rzeczy wasalami Babilonii. Stan ten trwał
jednak niedługo; rew olta antybabilońska wyniosła na tron innego syna Tukultini-
nurty, Enlilkudurusura (119 7-1193 p.n.e.), który poprowadził atak na Labilonię.
yVskuteh błc~dnego przekładu pewnych tekstów sądzono dawnej, że zarówno
król asyryjski, jak i władca kasycki. padli na polu bitwy. t)ka?ało się jednak, że
była to fałszywa interpretacja, ale co się stało napra~,vdę, nadal nie jest zupełnie
jasne. W tłumaczeniu H. Tadmora ów za~z.di~owy fragment tekstu ("Journal of
Near Eastern Studies", l9a~s, XVII, s. 131) brzmi, jak następuje:
Emlilkudarrxsur, krół Asyrii, i Adadszumnsur, król L'abilonii, stoczyli 'bój. Kiedy
Enlilkudurusur (i) Adadszumxxsur... toczyli lsitwÄ™, Nixuxrtaapalek~xr. Syn
lliilaaddy, potomek Eribaadada, Powrócił do swe~,o kraje [Asznru]. I'owolał
swoje wielkÄ… armiÄ™ i przybyÅ‚ cio Aszuru, aby go zdobyć. Pożar wybnr·1Å‚ w obo-
:.ie Adadszumusura; zawrócił on i udał się z powrotex~x do swego kraju.
O t~,~rn samym 'piegu wydarzeń częściowo wspomina także asyryjska lista
krćż~v:
~r-snrzrtaapalekur... 1>otoxnek Erileaadada, poszedł c$o l~:arduxriaszu ( t.j. Bu-
Irils~xxii]; lxowrócił z Kardtxniaszu, zd~byl tron (Asyrii] i panował trzy lata ",w:
TsJlsl~ i ux ~Ä™~~ ~cert`~°~r, tL''?L~L~s~;i?Ie,tr~c~~.
l~r Tadmor interpretuje te dwa ustępy, jak rxastępuje: Ninurtaat~alelcur~,
~asy~r`,;Cki arystokrata i daleki potomek >Jribaadada 1, żył w B~zbilonri, po

84 Wńelkość i upadek Babiianii
pierany przez króla Kasytów. Pomaszerował z wojskami babilońskimi, a w
trakcie kampanii zdołał wystawić własną armię i zdobył tron Asyrii. Pożar w
obozie babilońskim sprawił, że Babilończycy przerwali atak przeciwl~;o Asyrii i
powrócili do domu.
Ninurtaapalekur panował w Asyrii od 1192 do 1180 roku p.n.e.; Asyria, choć
wolna od nominalnej zależności od Babilonii, była w owym czas; zredukowana
do najwęższych w jej dziejach granic geograficznych; obej.~nowała jedynie
rdzenne ziemie asyryjskie, a syn i następca Ninurtaapalekura, Aszurdan I, nie
rościł sobie praw do tytułu królewskiego, lecz zadowalał się tytułem księcia
(iszczaku, zakadyzowana forma starosumeryjskiego słowa ensi). Z braku silnej
władzy administracyjnej kraje położone na wschód od Asyrii były zawsze - aż do
naszych czasów - narażone na grabieże i łupiestwo ze strony plemion górskich.
Część owej górzysty j krainy, na wschód i na południe od Małego Zabu,
znajdowała się dawnż.:~j pcc? kontrolą Babilonii, która dzięki temu była w stanie
strzec swych szlahów handlov~ych; jednakże napaść Tuhultininurty na Babilon
poważnie r~słabiła p<:łudniowe królestwo i wywołała w nim tarcia wewnętrzne,
które doprowadziły do obalenia dynastii kasyckiej, a po okresie zaburzeń do
zastÄ…pienia jej przez narodowÄ… dynastiÄ™ babiloxiskÄ… w Isinie. W tej sytuacji
Babilonia nie mogła skutecznie bronić ziem położonych w rejonże Małego Zabu,
a że szlaki handlowe, od których była uzależniona, stale narażone były na napady
grasujących tu plemion górskich, handel asyryjski musiał popaść w rozpaczliwą
sytuację. Z tego też prawdopodobnie powodu Aszurdan I, a być może również
przed nim jego ojciec podejmowali działania wojenne w krajach połoźonych nad
Małym Zabem.
W Babilonii nowa dynastia, powszechnie nazywana II dynastią z Isin. umocniła
swoją pozycję w okresie długiego panowania Aszurdana I ~~ Asyrii (1179-1134?
p.n.e.), a w momencie jego śmierci była widocznie w stanie skutecznie
ingerować w sprawę sukcesji asyryjskiej. Dopomogła ona do wstąpienia ma tron
swego protegowanego Ninurtatukultiaszura. który w czasie swego krótkiego
panowanża zm°Ã³ciÅ‚ F3abilonżi posÄ…g? Marduka, znajdujÄ…cy sżę w posiadaniu
asyryjskim od czasów Tukultininurty.
Niewiele v,~iemy o królach II dynastii z Isin, którzy panowali przed na.,j-
wybitniejszynz z nich Nabuchodonozorem I (1124-1103 p.n.e.). Za jego czasów
centralny rząd babiloński, panując już w pełni nad wydarzenianu: we własnym
kraju, był w stanie poświęcić swą uwagę sprawom zagranicznym. Babilonia, jak
zawsze, gdy nie miała silnego rządu centralnego, przez długie lata narażona była
na napady rabunkowe z Elamu; w toku jednegłx z nich uprowadzono z Babilonu
posąg lVIarduka. Teraz Nabuchodonozor I pokonał wojska elamickie, odzyskał
posąg Marduka i przywiózł jako zdobycz wojenną posąg jednego z bogóva
elamickich. Na pólnocnym wscho

Narodzony imperium asyryjskiego 85
dnie rozprawił się koło Karadagh z Lulubejami 1, którzy co najmniej od czasów
Sargona z Agade byli prawdziwą plagą Babilonii; ponadto zaatakov~ał w
okręgach górskich niektóre grupy kasyckie, należące przypuszczalnie do
pramieszkańców owych rejonów, którzy nigdy nie zeszli z gór, by osiedlić się w
Babilonii. W ciągu pierwszego okresu jego panowania utrzymywała się jeszcze
zwierzchność Babilonii nad Asyrią, dopóki utalentowany władca pólnocnego
królestwa, Aszurresziszi (1133-1116 p.n.e.), nie zapewnił ostatecznie jego
niepodległości.
~V owym czasie zarówno Asyria, jak i Babilonia odczuwały nacisk Ara-
mejczyków napierających z zachodu. .Tednakże bezpośrednie następstwa tebo
naporu były dotkliwsze dla Asyrii niż dla Babilonii, ponieważ Aramejczycy,
wdarłszy się w rejon rzeki Chabur, zagrażali bezpieczeństwu asyryjskich szlaków
handlowych, wiodących ku wybrzeżom Syrii i do Anatolii. Energiczny
Aszurresziszi przedsięwaiął pomyślną kampanię wojenną przeciwko żyjącemu w
tym rejonie szczepowi aramejskiemu Achlamu, a w jednej z inskrypcji nazywa
siebie "tym, co ściera na proch szerolco rozprzestrzenione sity Achlamu".
Podobnie zagrożone przez plemiona górskie były także szlaki handlowe wzdłL.ż
granicy wschodniej, gdzie też Aszurresziszi przedsięwziął kampanie przeciwko
Kuti i Lulubajom; prawdopodobnie w tym właśnie rejonie doszło do kolizji
interesów Asyrii i Babilonii w sprawie podziału stref wpływów. Rezultatem tego
była podjęta przez króla babilo~ skiego próba inwazji na Asyrię z po~uc~riia;
próba ta jednak zakończyła się całkowitym zwycięstwem Asyrii.
Następcą Aszurreszisziego był jFgo równie zdolny syn, Tiglatpilesar I (111-1077
p.n.e.), którego osiągnięcia znane są deś:.~ szczegółowo z duże; glinianej
pryzmy. Ten właśnie król usialił glówne v~ytyczne realizowanej później przez
królów asyryjskich polityki terroru. Byłby to jednak bardzo jednostronny obraz,
gdybyśmy tvyobrażali sobie Asyryjczyków jako oprawców, którzy napadali na
niewinnych wieśniaków krzątających się koło swych codziennych pokojov~ych
zajęć. Nie należy zapomin:~,ć, iż va ov,~ym czasie trwały zakrojone na szeroką
skalę ruchy etniczne, które gdyby im nie położono tamy - łatwo mogłyby były
zniszczyć kultur mezopotamską lub do gruntu zmienić kierunek jej roztvoju. W
owym czasie żelazo było już w powszechnym użyciu, a głównym źródłem tego
metalu, mającego żywotne znaczenie dla całego świata cywilizowanego, były
pewne obszary królestwa Hetytów. Na ziemie położone na wschód od owych
obszarów wtargnęły z północy hordy ludu Muszku, znanego ze Starego
Testamentu pod nazwą Meszek. Wkrótce po wstąpieniu na tron Tiglatpilesara
duże zgrupowanie t°go ludu, liczÄ…ce dwadzieÅ›cia tysiÄ™cy
1 r3azwy i rejon geograficzny nasuwają przypuszczenie, że lud i plemiona Kuti
były patomkasni Lułubejów i Gutejczyków z trzeciego tysiąclecia przed naszą
erÄ…, o kierych byto mowa na s. 5a-56.

;:G Waelkość i upadek Babilonii
dusa., zaczęło przeć na południe, wdzierając się do asyryjskiej prowincji
KL,mmuch. Tiglatpilesar zareagował energicznie: pomaszerował w kierunku
północno-zachodnim do Tur Abdin, zaatakował tam najeźdźców, zadał im
decydującą klęskę, po czym ruszył na wschód przez Kummuch, aby rozprawić
się z tymi elementami miejscowej ludności, które udzieiały pomocy północnym
najeźdźcom. W kampaniach stoczonych w następnych latach Tiglatpilesar
rozszerzył i umocnił swoją kontrolę nad rejonem rozciągającym się na północ,
północny zachód i północny wschód od Asyrii i w końcu wdarł się w głąb Azji
Mniejszej dalej niź którykolwiek z jego poprzedników. Po spacyfikowaniu tych
ziem mógł już skierować się z kolei na zachód, ku wybrzeżom Syrii, aby uzyskać
dostęp do zasobów drewna i zapewnić sobie inne korzyści wynikające z handlu
z Fenicjanami. Dubla, Sydon i Arwad rychło musiały zapłacić daninę.
Tiglatpilesar opowiada o swej podróży morskiej, w trakcie której schwytano i
ofiarowano mu nachiru (jakaś odmiana wieloryba?). Podobnej uprzejmości da-
rnał od króla Egiptu, który przysłał mu w darze żywego krokodyla.
Tiglatpilesar wprawdzie zdołał zażegnać niebezpieczeństwo grożące mu z
północy, lecz - podobnie jak w ciągu całych pokoleń jego następcy -miał
ustawiczne kłopoty z hordami Aramejczyków, napierających z za;;2odu:
Wspominaliśmy już kilkakrotnie o najazdach granicznych dokonywanych przez
ludy pustynne; był to stale powracający problem, przed którym raz po raz staw
uÅ‚y wszystkie żyzne kraje Bliskiego «TSChodu: zarÅ„wno wÄ™drówki Abrahama,
jah i inwazja Palestyny pod wodzą Jozuego stanowiły część tego samego
zjawiska. Jednakże napór ów był szczególnie silny na zachodnich granicach
Babilonii i Asyrii pod koniec drugiego tysiąclecia; miało to swą szezególrą
przyczynę, ktć~ra wymaga wyjaśnienia. Na krótko przed rokiem 1200 p.n.e.
załamała się potęga Hetytów na skutek inwazji lądowej i morskiej grupy ludów z
~;uropy ~~~schadniej, między innymi Filistynów. Ramzes III zadał im klęskę na
morzu, a tym samym nie dopuścił ich do granic ItJgiptu; zdołały one jednak opa-
oować Syrię i Palestynę, a Księga Sędzió~~ opowiada o następstwach, jakie to
pociągnęło za sobą. Nie jest ~~ykluczonc, źe w tym właśnie tkwila przyczyna
ruchów migracyjnych plemion z Palestyny i wzmożonego na5: oru dalej na
wschód. Istr7ieją również dane, że mniej więcej w tym czasie powstało
hróiestwo Saba (biblijne Szeba), co z kolei mogło skłonić niektó: e plemiona
południoi~re do wędrówki na póinoc.
Stoszznki między Asyrią i Babilonią za pGn~dvania Tiglatpilesara I nie są
dokładnie znane. Obie strony nęl~ały się wzajemnie napadami rabunkowymi, w
tol=:u których Asyryjczycy, zdaje się, zdołali zaanektować nie'~t~re tereny
pogrmiczne. Nic jednak nie v~·skazuje na to, by Tigl~.~tpiles:~r kied~-kolwieh
usił<;wa; podbić i3abilonię. Podbój taki w istocie rzeczy nie pr%V117tJSłIJV
Asyrii żadnej l;.c;rzyści. Wszystkie szlaki handlowe .Azji. Z~:

r:i~:.~r~~ n~o~~Å„zafarzrn:a~ zaaz,z rrr euu olcor:x~rr (~awd OL6--OIOIi 'i
o~~=~,~.. -,zr;4sy Lzuomour'd ~~ wla~s~ ~h2rd.zamn Laluur aT~I
wuazazadzo.r o~au,Iadn ~rG:~+S n 1 ć3rS L'~L'mOpi~;;.Z
'~fJG'.I~STLizLLrpL? a?SPZJ uiti~ n~ ZI `~~Z~IOts`:.'r~s ~ZSZlm~~i
~ai'~;ela,z `ur~mozx~~pua~e~ ntlo.z rul~suu-ftqecl n~ Luatuaz,z~p ;w
;~rńulnxruao o,~Sq oI ol~Tms zr~~ma.rLZCd wls~~mu cp aioostnod od o~c
I~zpai~~I~o `/iddaxog ,>q 'oqn~I Y `(g^~ 's fazru z~,~zclj ?z~z:~b uzaLUOp
faur'rnz ruń;I;r_~ss op r~<~
-r;r,:Ń z klzpor~o~.~n `nuotTq~g ~pq `~Inpx~~ o~axo.}.I ats~zo .~ `n~Iug o,;a
3 ~',:~L SIW ms ouozporloqo aru az `~zcoLrz oa `"Ilzpo=~o~~z.zd aru nqpl~
`&rzpoclc~:.a acu. ~InpxeZ~I I~i LIo ufalo~I ~W n ~ar:~p zaz.Tdv r `a:nlou.
`.a.u.d 0~0 n~Io.T c3:_~ Caa~r~`~ iaic:uz ~ts oo~zsoLrpo `xluox~~ z ~irpaC.az
.`mo.ceruzzoo LIczrI~a c~'k~~I -op auezsaru:r~z '~toatdou o~at~farrn ualad
`~S`~n:'~zinnr sax~o 01 I~tg v~ol,~.z:I nraalnÄ…s uz~I m Lla~c~fnuLd ~soufaio~I
ńLUeuz ~;at_^nlo~<ć,.a `~usei'atu ozy: -xi:q ;saC yuolrq~g z rrx~s~; m ~foenlls
;r'I ols okzs.az.zd aucl~~s~u zazag
~rfsac~Ins fapmomo,zcI m ~~~xazxd ~IICi~Iseu yxanus o°aC oaz r; `erlaqa,z
~Irlonq.~n1 rIp~IIaqxnzs~ etu~mocy;c~zoxep -odso~ ro=oupna~ op alulez,~zsnd~izxd ~tltzp~n~oadop
Lla~molpuo..I uce~Iolzs mz ~iuaook~Inz t mc~~IÅ„zaCaurn.z~ .zodr;u
Å„o~i~Ispaz~r~ wur~Isuazkouz uzayz~tn~z ~Lrt~.~r~oZazaardlzxd azaalLUÅ„z.zd
uzlu z Lz~nl~z t (~awd g~OI-L90I) ~u-IpuIpPlT -v:r~Lpnp~ `~au~nnzouzps-
~Io.z~ o~a~siaum.zr k~uzr` I~a~nlńs fai ~IUamzz amt -r.Is .~' a~p~q azu
olt~jlIansnzsy ~h~oazpzafr;a zaz.zd ~Cuemodn~o uojlqeg znC k~~ISrz
ataoannod od znal `(otlatzpn nua k~~uz aIU atuz2opt.'`v ~I~~IIaqmzsd ~aag~~I)
~arno:Isfom ~oouzod nI ~e~nzs .Sq `~cye~s fal~sC~.zlSsG op aa Iopn
`Ljor,IsCauzo.zo nnozpo.'~ ~Ca~xapa~uo~I zazxd ~unmo~~:~~pz `IUI~~so
uay v(~awd 890I~080I) ~I~~uzaaz~Icdszs~Inpa~~I ttuohqog ~apt:Å‚.~~ nm
Lu::.,sazokodsm az r}lur,so;s a.zqop ~om~fLU~zxIn rIL~IIaq.znzs~
`n~~Isy.:zoardzaqam o~aulodsrn nz;:rtqo nz W s lLU~o~fnp~euz tuzzpnj
~fzp~c~u ~m~q o~s~za oI ~p~ ~afod~xXs -Lrr o~af k~fzozsiuz ~q oÄ…~I
`nuzapzs~I o~Irnr,>az.zd "nx.znru~y nfor~I m~~oa`" k:m.vzm uaI Ioa~I z~p~
`nuoaÄ…ut d opai~Isf~x~so op zl~q mezczsndop morf -t~z;;Cauzax~ atnno~oq
O~amOS~I n~~Irl~uo~ ouzTLUO;~ az `~~~za~uz~z n~ o~,z~~~,
wro~I~zofacur~x~ mto~ztd r ~I~f `nlx~xn o~mtcaz,zd oumc~..mz auuafonn
f~n~e.rc -~fm ~~lzenaTSpaz.zd az `~L~Tai~:~ uz~,zol~I o `~ya~Lrd g~OT-
fiGOI) pi~~iiaqanzs~ arrzox3 ~u Ipetspz tufu og yox zaz,zd o~II~~ Iemou~d
`TI zn~Ial~dopr,znzs~ u~fs <;~3af `~TOSajIdI~I~Iy ~ad~Isuu tupaxsodzag -
n~Ip~dn o~aul~~o.z~st;I~~I sa,z~Io tr,m~zaZad f~a~I mocd~aseu o~af ~z :I
ea~salod~elpty ntuennour;d od fatzp -.zeq az~>zsaf ~rs k~ocuz~a
mo~ISzafauzLxy ,zodeu ~ul~mnzapo znf aruzox~~
'mOJda;Si?Cr .C;JtiAAS aTLi
-~uzn at~Ios~m uz~f~ atqos o~foturnadez `u~Cl~rms ~mopnqpo z ~fmopnq
atutzp -atzp n~ ac~xd auoCo.z~Iez o~Ioaazs ~~rznn~zspaztd I x~sahdl~I~ty
k~ouz `nlpu~Ll o~ao~u~tm~I uza~ollnzaa nuzao~p~q `nuzaul~Taa~~uz
rmo~fiqoaqop r~I~zza
ys~fz auzo~Iod ln~o~Lrpazsod o~IsC ttx~is~ o~zsou~z.~d `W uolTqeg od zz
zix~g fauaoulod nno~aod z ttaiua3 o~az:zlsxoLU ~zazxq~m po po~Izsazxd zaq
~rs I~ftnnzox japu~tl ~ `nno~I~zof~alsE7 LIoe~I~a m W s ~I~nnopf~uz ~Io~ 1
farupouc
L8 -__.._~-___--~~a~xs2.ia.fss cuntaaduzi ~uTZpoa~~; ---.._.___._._
___._.__

88 Wielkość i upadek Babilonii
asyryjskie nad środkowym Eufratem; co prawda ten sam król zdołał dalej na
północy przedsięwziąć wyprawę do gór Amanu.
około roku 1000 p.n.e. ruchy etniczne Aramejczyków, które spowodowały tak
wielkie zamieszanie w Asyrii i Babilonie, straciły na rozmachu, a poszczególne
plemiona zacz4ły organizować się w szereg małych państ~~. W Palestynie
plemiona hebrajskie - do których, choć same były niearamejskie, przeniknęly
pewne aramejskie elementy etniczne - w tym samym czasie i w ramach tego
samego procesu ukształtowały się jako dwa królestwa: Izraela i Judei. Ze Starego
Testamentu dowiadujemy się też o innych, już czysto aramejskich państwach,
takich jak Damaszek i Bit-udini ("dom Edenu", co prawidłowo powinno brzmieć
"Bet-Eden'' wedlcag Proroctwa Amosa, I, 5).
Pojawienie się m dolinie Eufratu tych licznych, małych i często wzajemnie
wrogich sobie grup musiało początkowo przysporzyć Asy ryjcź.ykom
poważnych kłopotów, nie było bowiem tal~iej siły, która byłaby zdolna
zabezpieczyć szlaki handlowe, od czego zależały asyryjskie warunki bytowe;
przy tym fakt, iż karawany musiały przebywać wiele cdrębnych terytoriów,
pociągał za sobą obciąźenie przewożonych przez ric~ towarów dodatkowymi
opłatami celnymi. W Babilonii niektóre grupy plemienne zdołały przedrzeć się
przez ziemie położone między wielkimi miastami i osiedlić się na wschodnim
brzegu Tygrysu, gdy tymczasem spokrewniony z Arar_:ejczykami lud Kaldu
zajął południowe, bagnis~e Tereny, tak zwany Kraj Nadmorski, co dawało mu
możność zakłócania handlu morskiego w Zatoce Persl::iej. W miarę stopniowego
osiedlania siÄ™ plemion aramejskich, ich honselidacji przez Å‚Ä…czenie siÄ™ w
zorganizowane państwa i uświadamiania sol:ie przez nie współzależności między
ich własnym dobrobytem a nie zakłóconą komunikacją międzynarodową, rande'
w Syrii zaczął zno~~,~u rozkwitać. '~ę zmianę sytuacji można sobie najlepiej
uzmysłowić porównując burzliwe wydarzenia, opisane w Księdze Sędziów, ze
stosunkami, jakie panowały 1~, dwa v~ieki później, za czasów Salomona.r
Tak więc w Asyrii nowa dynastia. zalożona przez Aszurrabiego II w początkach
dziesiątego wieku, znalazła się w oblicza stopniowej poprawy sytuacji. Należący
do tej dynastii Aszurdan II (9~3-912 p.n.e.), syn mV.Å‚o znanego Tiglatpilesara II
(966-935 p.n.e.), opowiada w jednej z inskrypcji, jak odbudował Bramę
Rękodzielników w Aszurze, wzniesioną niegdyś przez sławnego Tiglatpilesara I,
a później tak zanied.barą, że w końcu rozpadła się w gruzy. Ponieważ była to
główna brama w Aszurze, przez którą prowadził trakt wiodący na zachód, jej
odbudowa wskazuje na ożywienie wymiany handlowej przebiegającej w tym
kierunku.
Jednakże dopiero za panowania syna Aszurdana, Adadnirariego II (911-891
p.n.e.), Asyria pono~~nie wkroczyła w okres wyraźnej ekspansji g~~spodarczej
i wojskowej. Zgodnie z tradyc~~jną strategią asyryjsk ź,

Narodziny imperiwm asyryjskiego
pieru;sza jego h:ampania była skierowana przeciwko krajom położonym na
południe od Malego Zabu. Podobnie jak niegdyś, kiedy Aszurresziszi
przedsięwziął kampanię w tym samym kierunku, tak i tym razem doprowadziłe to
Asyrię do honfiiktu z Babilonią, której król usiłował rozciągnąć swą władzę poza
północne granie Babilonii, na rejon Dżabal Hamrin, na południe od Małego Zabu.
Król Asyrii zdołał jednak wyprzeć stąd wojska babilońskie i wraz z kilkoma
miastami położonymi dalej na południe zaanektować mającą żywotne znaczenie
Arrapchę, która jako ważne miasto garnizonowe zawsze stanowiła dla Asyrii
klucz do panowania nad górską kr~:iną położeną po tamtej stronie jej wschodniej
granicy.
Zabezpieczywszy granice wschodnie i południowe mógł r^~dadnirari zwrócić się
teraz ku prowincjom położonym na zachód od Tygrysu, których znaczna część
nadal znź~jdowała się w rękach plemion aramejskich i ieh sprzymierzeńców.
Zdołał on zmusić tych koczowników do formalnego uznania jego zwierzchnictwa
i płacenia mu daniny; jednocześnie zdobył. po.~aownie umocnił i użył ~,o
ochrony dróg handlowych szereg miast nad środlśowym Eufratem,
wchodzących dawniej w skład posiadłości asyryj-sl~ich.
1\Tieco dalej na północ, w okolicach T'~Tisibinu, w rejonie znanym wówczas
Asyryjczykom pod nazwą Chanigaibat, istniało jedno z licznych mHłych
królestw, latóre ukształtowały sicz w czasach, gdy wędrówki aramejskich
koczowników utracily swą dawną dynamikę. Zamieszkujący je lup Temanitów
(nie pozostający prawdopodobnie w żadnym związku z biblijnyn: Temanem,
który stanowił część Edomu), c?;azał się zaciętym przec~wnikiem. W kilku
energicznie poprowadzonych kampaniach, w których Asyryjczycy zastosowali
w°szysthiv znane im Å›rodki wojny obl:~żniczej. Adadnirari zlii;widowaÅ‚ to
niezaAe~ne królestwo, zdobywając :piasto po mieście, i w końcu uprowadził
,',ego hróda jako jeńca do Asyrii; ten sam los spotkał już przedtem różnych
miejscowych książąt tego rejonu. !~T~~stępnie Adadnirari roztoczył asyryjską
kontrolę aż po brzegi. Chabura, zdobywajerc Guzanę (Gczt:n z 4 Księgi
Królewskiej, XVII, Ei i in., późniei stolica asyryjskiej prowincji, dzisiejsze Tell
Halaf) i czyniąc z jej księcia swego lennika. Inni władcy tamtejszych miast
położonych wzdłuż Chaburu zostali również zmuszeni do uznania
zwierzchnictwa asyryjskiego i do płacenia daniny; tymi metodami Adadnirari
umocnił sv~ą kontrolę nad Chaburem na całej długości tej rzeki, zapewniając
bezpieczeństwo swym zachodnim granicom. Granice południowe gwarantował
traktat z królem Baioilonii, zawarty po zatargu zbrojnym między obu
mocarstwami w poezÄ…tkach panowania Adadnirariego. Dokument traktatowy
znany jest powszechnie jako Historia synchronicz~i.a; nazwa ta wywodzi siÄ™
stąd, że jako podstawę pokojowego uregulowania stosunków między obu
mocarstwami podaje on chronologiczny «·ykaz sporów granicznych miÄ™dzy nimi
w prze

90 Wielkość i upadek Babilonii
szłości. Jest więc ten dokument zarazem cennym źródłem do ustalenia
chronologii okresu poprzedzajÄ…cego panowanie Adadnirariego II.
Z jego czasów datują się też początki innej grupy dokumentów, cennej dla
ustalenia chronologii asyryjsl:.iej. Są to spisy lim~niu. Obchodom święta
Nowego Roku w stolicy po każdej zmianie panującego przewodził nov~y król, a
w następnych latach - kolejno wyżsi dostojnicy królewscy. Przez ol~res
sprawowania owego przewodnictwa dostojnik taki nazywał się Li^mzu, a dany
rok nazywano jego imieniem; dokumenty prawne datov~~ano w następujący
sposób: ,.w roku takiego to a takiego limmu". Znalezi-crrie zachowanych spisów
owych ltrr2mu pozwoliło ustalić kompletną chronologię wydarzeń od początku
dziev~~iątego wieku niemal do końca siódri:~go wieku przed naszą erą. Wielu
zapisom towarzyszą krótkie wzmianl~:i o ka~.npaniach wojennych lub innych
wydarzeniach; szczęśliwym trafem zapis z pewnego roku wspomina o zaćmieniu
słońca w określonym miesiącu, a ponieważ dzisiejsi astronomowie potrafią
dokładnie wyliczyć datę, kiedy to wydarzenie miało miejsce, rol: ten, ściśle
ustalony, stał się rziezawodnym punktem wyjścia dalszej chronologii: opierając
się na tym jednym roku można było ustalić datowania obejmuj~:ce przeszło dwa
i pół stulecia. Tak wiÄ™c w odniesieniu do ·,~~iÄ™kszej części pierwszej poÅ‚o~~-5T
pierwszego tysiÄ…clecia przed naszÄ… erÄ…, poczynajÄ…c od panowania Adadni-
rariego, możemy ustalić daty wszystkich wydarzeń z dokładnością do ;jednego
rol~u.
Za panowania Adadnirariego dani:zy od lenników wpływały w postaci wozów
bojowych, pszenicy, koni, złotych naczyń, wina i żywności, hydła i owiec. Ten
przyrost bogactwa nie został jednak zmarnowany, lecz przyna;jmniej w części -
zainwestowany w rozwój gospodarczy Asyrii ~3dadnirari stv,~ierdza wyraźnie:
~~ całym moim kraju wzniosłem luclynki administracyjne. ~Xl cadvm moim kraju
zbudowałem urz~dzerria nawadniaj~ce. Zaloasy ziarna povs~iększyłem w
parómcaniu z dawnymi czasami...
ZwiÄ™kszy·lem liczbÄ™ koni, zaprawionych jako Sila pociÄ…gowa...
Adadnirari był też zapewne tyrn, labry w anonimowej inskrypcji tu~ierdzi, iż
sprowadził do Asyrii baktryjskie wielbłądy i hodował je w stadach.
Porozumienie z Babilonią ułatwiło widocznie handel z południem, gdv inna
inskrypcja donosi o odbudowie murowanego nabrzeża w A~zurze,
przeprowadzanej najwidoczniej w trosce o transport rzeczny; podobn~;~
nabrzeże z ogromnych bloków kamiennych, pc·chodzÄ…ce zape~~ne z czasów
nioco później:,zych, odkryto w Nimrud (patrz s. 165). Nie ulega wątpliwości, że
w pewnych okresach w stalicy as~-ryjskiej kwitł handel oparty na tran-aporcie
rzecznym.

Narodziny imperium asyryjskiego 91
Przez następne sześćdziesiąt lat królowie asyryjscy konsekwentnie realizowali
politykę konsolidacji dzieła Adadnirariego. Bezpieczeństwo środkowej Asyrii
wymagało zapewnienia sobie kontroli, przy pomocy garnizonów i w drodze
podbo3ów, nad plemionami górskimi na północy i na wschodzie, a także nad
szlakami handlowymi, wiodącymi do Kapadocj i i nad Morze Śródziemne.
Realizacja tego programu nieuchronnie musiała, wcześniej czy później,
doprowadzić do zmiany statusu terytoriów peryferyjnych i przekształcenia ich z
płacących daninę lenną wasali w prowincje całkowicie wcielone w skład
imperium. Syn i następca Adadnirariego, Tukultininurta II (890-884 p.n.e.),
spędził pierwsze cztery lata swego panowania na wyprawach vanjennych
przeciwko krainie 1`Jairi, na południowy zachód od jeziora Wan; w końcu zdołał
on ujarzmić króla Nairi i uczynić zeń związanego przysięgą lennika Asyrii,
odpowiedzialnego za dostawę koni dla oddziałów lekkiej jazdy, wówczas po raz
pierwszy wprowadzonych w armii asyryjskiej. Jeszcze v~ tym samym roku
Tuhultininurta spacyfikował rejon górski na wschód od Asyrii, zapewniając
bezpieczeństwo a:iemiom położonym między Wielkim i Małym Zabem.
Utorowało to drogę przedsięwziętej przezeń następną wiosną wyprawie na
południe, w rejon położony na wschód od Tygrysu. Dynastia rządząca w
Ba'a~ilonii była tak słaba, że Tukultininurta zdołał dotrzeć aż do Durkurigalzu
(dzisiejsze Akarkuf w pobliżu Bagdadu) i do Sippar, widocznie nie napotykając
po drodze oporu ze strony Babilonii. Z Sippar wojska asya~yjskie, jak siÄ™ zdaje
wciąż jeszcze nic: napotykając oporu, przeprawifiy się przez Eufrat, po czym
posuwały się vTZdluż granicy terytorium asyry-j~l-.iego aż po Chabur.
Następnie Tukuląininurta pomaszerował wzdłuż te, rzeki w kierunku północnym
aż po Nisibin, ściągając po drodze danir_ę od miejscowych władców. Ostatnim
krótl~im manewrem dywersyjnym był wypad przeciwko Muszku v~~ Azji
Mniejszej. W sprawach wewnętrznych kontynuował Tukultininurta 1~:~Iitykę
Adadnirariego, popierając rozwój rolnictwa i produkcję pszenicy przez
nawadnianie i przymusowe osiedlanie ludności.
Syn Tukultininurty, Aszurnasirapli II (383-859 p.n.e.), na ogól krytyl>owary był
w naszych czasach przez komentatorów za otwartość i widc~c~ ~ ~e
zadowolenie, z jakimi opowiada o brutalnym traktowania podbitych przezer
ludów; w ferworze moralnego oburzenia często jednak zapominano a jego
bezspornych osiągnięciach a.c'~nAinistraeyjnych. Na póczątku Aszu-rnasirapli
obraz sobie za teren dzi:~lania rejony górskie na wschodzie, gdzie rozciągnął
strefę panowania usyryjsl~iego na plemiona górskie i doprowa,Gził do uznania
zwierzchności asyryjskiej przez ludy do tej pory znctjciu;ące .,ie poza orbitą
wpły~'JO~~ as~'ryjsl~~icla. Dwie kolejne kamp<3nie we;j~zr_r.:~ ol.azały się
konieczne, by podbić ZamuÄ™ w posiadajÄ…cej dosl~ara.~Å‚e vc a~°un?~i obronne
dolinie okręgu Sulajmanija, której przełęcze łatwo dają

92 Waelkość i upadek Babilonii
się zablokować. W górach Kasziari, na pólnocny zachód do rdzennej Asyrii,
znajdowały się ziemie, które niegdyś należały do Asyrii, lecz dawno już przestały
uznawać władzę centralną. Aszurnasirapli podbił pono~~~nie te ziemie i stworzył
z nich nowy okręg administracyjny ze stolicą w Tuszchanie (dzisiejsze Karch), w
1>tórym osiedlił kolonistów asyryjskich; późniejsza rebelia w tym rejonie została
stłumiona i pociągnęła za sobą brutalne represje w zbuntowanych okręgach.
Na zachodzie powstało inne potężne państwo aramejskie, Bii.-Adini, ze stolicą
·w Til-Barsib (obecne Tell Ahmar), na poÅ‚udnie od Karkemiszu. W poczÄ…tkach
panowania Aszurnasirapli pW sto=~o to podsycalo niepokoje wśród lenników
Asyrii nad Chaburem i górnym Eufratem; ogniskiem buntu było miasto Suru w
Bit-Halupe, gdzie Bit-Adini osadziło marionetkowego króla. Szybiia i energiczna
akcja Aszurnasirapli doprowadziła do kapitulacji buntowników i schwytania
samozwańca. Spis łupów wywiezionych z pałacu i świątyń pokonanego miasta
daje pewne pojęcie o bogactwie nadrzecznych państw aramejskich: oprócz
takich zwykle spotykanych pozycji, jak bydło i owce, srebro i złoto, spis ów
wylicza naczynia z brązu, żelaza i olowiu, drogocenne karriienie, maści, tkaniny
wełniane i lniane oraz cedr i inne aromatyczne drzev~a. Przywódcy buntowników
skazani zostali na śmierć przez wbicie na pal, obdarcie żywcem ze skóry lu.b
zamurowanie; te dra'..~ońskie środki zapewniły w tym reonie pokój na okres
pięciu lat. Później zwaliły się klr~;poty z przeciwnego kierunku: Nabuapaliddin,
król Babilonii, `vyslał na pomoc zbuntowanemu plemieniu Suchu nad
środkowym Et~fratem oddział trzech tysięcy żołnierzy, który pon~aszerewał w
garę rzeki, by zdobyć twierdzę Suru i uczynić z niej siwą bazę wypadową.
Główne siły asyryjsltie, znajdujące się wówczas w prcwincji Kummuch,
podążyły śpiesznym marszem w dół Chaburu i w dwudniowej bitwie zadały
bi!ntow:~ikom dotkliwą porażkę, której skutki polityczne, jak utrzymują roczniki
Aszurnasirapli, dały się odczuć nawet w odległych stronach:
Ustanowiłem moc i potęgę nad krajem Suclm. Bojaźń przed gnoją władzą sięgała
aż do krainy Karduniasz [północna Babilonia, a mrożący krew w żyIach strach
przed moim prężem powalił na kolana krainę Kaldu [Chaldea, polmlniowa
Babilonia).
W następnym roku wybuchło w tym rejonie nowe powsta.iie, z łatwością jednak
zdławione; tym raa:em stało za nim być może owo państwo aramejskie Bit-Adini,
gdyż w następnym roku Aszurnasirapli zaatakował jedno z jego miast i zmusił je
do uznania zwierzchnictwa asyryjskiego. Otworzyło mu to drogę do wybrzeża
syryjskiego i w następnym roku wojsko asyryjskie pomaszerowaxo przez
Karkemisz i Orontes, praktycznie

Narodziny imperium asyryjskiEgo 93
nie napotykając oporu, ku Morzu Śródziemnemu, a po drodze ściągało daninę
cd małych państw i od nadmorskich miast aż po Tyr na południu.
Przez pozostale piętnaście lat panowania Aszurnasirapli imperium na ogół
cieszyło się pokojem i ustabilizowaną sytuacją. Kroniki ewspominają tylko o
jednej kampanii wojennej w 866 roku p.n.e., kiedy zaszła konieczno~ć pcdjęcia
działań przeciwko buntownikom w górach Kasziari, w rejonie szczególnie
skłonnym do poddawania się naciskowi potężnego później państwa Urartu
(biblijny I`-~rarat, dzisiejsza Armenia).
W polityce wewnętrznej najwybitniejszym osiągnięciem Aszurnasirap? i byto
założenie nowej stolicy w Kalchu (biblijne Kalach, obecne Nimrud), uroczyście
inaugurowanej w 8 r9 roba p.n.e. Stela odnaleziona w Nimrucł w 1951 roku
szczegółowo opisuje to ~~ydarzenie, a przy tym ukazuje talaże inne aspekty
polityki wewnętrznej tego władcy. Miasto zostało w znaczne i mierze zasiedlone
ludźmi wziętymi do niewoli i uprowadzonymi w trakcie licznych kampanii
wojennych. Zrealizowano inwestycje nawadniającf~ w celu zwiększenia
urodzajności całego rejonu, ~~ ogrodach zasadzona przeróżne rośliny i drzewa,
przywiezione przez króla z jego wypraw wojennych. Buc',owano i zdobiono
różnymi ornamentami Å›wiÄ…tynie, zaÅ‚ożorc.· ogród zoologiczny, w którym król
trzymał i hodował stada byl_ów, lwó~~, strusi i małp. Zarządcy przysyłali mu w
tiarze dzikie słonie; ~~szystkie te zwierzęta, z wyjątkiem małp, przeznaczone były
do tego, by król mógł je ubić w trakcie uroczystego polowania. Inaugurację
Kalach uświetniła ogromna, trwająca dziesięć dni uroczystość, na którą przybyło
blisko siedemdziesiąt tysięcy ludzi, robotników i robotnic, urzędników
państwowych i przedstawicieli ludów lennych i ujarzmionych.
Salmanasar III (858-824 p.n.e.), syn i następca Aszurnasirapli, kont~.-nuował i
umacniał dzieło ojca. Początkowy okres swego panowania poświęcił
ugruntowaniu pozycji Asyrii na zachodzie; w pierwszym roku po objęciu władzy
przedsięwziął wyprawę, przypuszczalnie nie napotykając oporu, ku wybrzeżom
Morza Śródziemnego. W tym też okresie zaatakował zhołdowane przez swego
ojca królestwo Bit-Adini i poddał je bardzie.; bezpośredniej asyryjskiej kontroli.
iVie wiadomo, czy ten krok Salmanasara spowodowany był jakąś jawnie wrogą
akcją Bit-Adini, czy też wynika po prostu z uświadomienia sobie grożącego z
jego strony potencjalnego niebezpieczeństwa. W każdym razie Bit-Adini
dysponowało pokaźnymi siłami wojskowymi, skoro trzeba było aż trzech
kampanii wojennych, zanim Salmanasar zdołal wziąć do niewoli króla i jego
rodzinę. W trakcie tych samych kampanii Salmanasar prz5.wrócił kontrolę Asyrii
nad położonymi bezpośrednio na północ od niej obszarami, gdzie ostatnio
doszło do rozszerzenia się wpływów urartyjskich.
Pokonane królestwo Bit-Adini zostało na nowo zasiedlane i zamienione t=~
prowincję asyryjską. Tym samym Asyria zapewniła sobie skuteczną

94 Wtielkośe i u~aciek Babilonii
kontrolę nad ważnymi drogami handlowymi wiodącymi wzdłuż gór:-:ogo Eufratu
do Cylicji i Azji Mniejszej. Stanowiło to poważne zagrożer_ie bogatych i
potężnych pazistw kupieckich w Syrii, które przystąpiły do forrnowania koalicji
antyasyryjskiej; na czele tej koalicji, obejmującej także ~.:ontyngenty wojskowe
Izraela i Ammonu, stanął Adadidri 1 (biblijny Benńadad) z Damaszku. Zakrojone
na wielką skalę natarcie na wojska asy_~yjskie w pobliżu Karl:ar olżazało się dl.a
Syryjczyków katastrofalne: sta-aty ich - według najniższych danych asyryjskich -
wynosiły czternaście tysięcy ltzcizi z ogólnej liczby siE:c?em.dziesięciu tysięcy
powołanych bod broń.
Teraz jednak polityka asyryjska musiała przejściowo zwrócii: się w innym
kierunku, konieczna bowiem stara siÄ™ akcja militarna w Babilonii, guzie
~~ybuchła rewolta przeciwko popieranemu przez Asyrię miejscowe-~nu królowi.
W momencie tyrn niewątpli~~ie cała południowa Babilonia, znajdowała się już w
rękach lokalnych wodzów chaldejskich; Salmanasar uznał wicLc, iż należy
zademonstrować tym plemionom swoją potęgę, by zmusić je do uznania jego
zwierzchnictwa i płacenia daniny.
Następnie Salmanasar skierował swą uwagę na zachód. W roku 849 p.r..e.
ostatnie formalnie niepodległe państwo nad gcarnym Eufratem, Karkemisz,
naówczas zmuszone już do płacenia trybutu, zostało bezpośrednio
podporządL;owane władzy asyryjskiej. ~Als~.elako dalej na zachód koalicja
syryjska w dalszym ciągu si.anowila poważną groźbę dla pozycji Asyrii w tym
rejonie. Pomimo szeregu drobnych zwycięstw, jakie Asyryjczycy odnieśli tu w
ciągu następnych czterech lat - w ostatniej z tych kampanii ruszyła w pole
ogromna armia asyryjska, licząca sto dwadzieścia tysięcy Iudzi - nie udało im się
do tego czasu zadać tej koalicji decydującej klęski.
Gdy w cztery lata póżniej Sal nanasar ponownie skierował asyryjskie siły główne
przeciwko zachodowi, sytLaacja była już zmieniona: w międzyczasie dwaj
czołowi przywódcy koalicji syryjskiej, Achab, król Izraela, i Adadidri z
Damaszku, zmarli, ten ostatni - według relacji Starego Testamentu (4 Księga
Królewska, VIII, 15) - zamordowany I~rzez swego dugę Chazaela, k4óry
następnie uzurpował sobie tron. Po śmierci Adadidriego koalicjo rozpadła się, a
4 Księga Królewska kreśli obraz powstałych potem dynastycznych i
międzypaństwowych intryg i konfliktów. Chazael, pozbawiony sojuszników,
stracił szesnaście tysięcy ludzi i znaczną część s~rego terytorium, sam Damaszek
jednak nie zostaÅ‚ zdobyty; Jehu, król Izraela, oraz królo·,~rie Tyr u i Sydonu
złożyli daninę Salmanasarowi. Egipt zaś okazal pr~.yjazne nastawienie śląc mu w
darze dromadery, hipo
' Imic~ to czytane według innej wersji jest bardziej zbliżone do jego formy bi-
blijuej.

Narodziny imperium asyryjskiego 95
potama i inne egzotyczne -r.wi:,rzęta. W ciągu następnych ośmiu lat Salm~inasar
był w znacznej mierze zajęty konsolidowaniem swej pozycji na zachodzie;
rozciągał on swoje panowanie w kierunku północno--zachodnim, ~amieni~ając
Tubal (biblijny Tubal) i Kue (Cylicję) w paiatwa hołdo~vniczf, A~yvii. W Syrii
środkowej zadał nową klęskę Chazaelowi i pozbawił go dalszej części jego
terytcri;zm.
Tak więc Asyria sprawowała całkowitą kontrolę nad Syrią i nad wszy%-stl~imi
drogami handlowymi wiodÄ…cymi do Azji Mniejszej. ':fyxn sannym; pod kontrolÄ…
jej znalazła się produkcja żelaza, wciąż jeszcze w zm~c~enę~ mierze stanowiąca
monopol Azii Mniejszej, jal: również produl~cja drewn~~ w Lżbanie i kopalnie sr
ebra tv górach Amanu. Salmanasar miał teraz róv~-nie-'r, do dyspozycji
syryjskich rzemieślników i artystów, v~~ielu z nich wywiez iono do miast
asyryjski~:h; przypomina to sposób; w jaki w poprzednim stult~ciu Salomon
zatrudnił rzemieślników z Tyru i Dżebalu (l;lasyc:.;;c. Bybios, na północ ed
Bejrutu) jako cieśli, murarzy i kowali. przy budowie swego pałacu i świątyni (3
Księga Królewska, V, 18; VII, 13; 14). W to'~~; prac wykopaliskowych
prowadzonych w Nimrud (Kulach), a ~v szczegó:ności w twierdzy wyniesionej
przez Salrr~anasara w dolnym mieście, znalezicno znaczną ilość rzeźb z kości
słoniowej, które - jak ostatnio stwierdzeno - były dziełem rzemieślników
syryjskich. mamy także fortyfikacje wybudowane przez Salmanasara w rasieście
Aszur, przy zastosowaniu metod po raz pierwszy wówczas wprowadzonych do
Mezopotamii, później jeciaak już stale tu stosowanych; «spÅ‚ynęły na to być może
doświadczenia syryjskie, jest bowiem rzeczą pewną, że sztuka budowy
fortyfikacji była w miastach syryjskich wysoko rozwinięta i niektóre z nich były
w stanie wytrzymać szereg ponawianych oblężeń. Słynne "brązowe wrota" z B~-
lawatu - metalowe pasy na skrzydłach bram, ozdobione tłoczonymi tecr~niką
repousse scenami ilustrującymi gxówne kampanie wojenne Salmanasara - chyba
także za·,vdziÄ™czajÄ… coÅ› niecoÅ› brÄ…z.ownikori w rodzaju I~irama z Tyru z
poprzedniego stulecia, który był "pełen mądrości, rozsądku i umiejętności
wykonywania wszelkich v~yrobów miedzianych [tj. z brązu]" (3 Księga
Królewska, VII, 14).
Fominąwszy pozbawiony więl~szej wagi incydent na zachodzie, gdzie Asyria
energicznie zarea.g ow,~ła, by pomścić wiernego wasala zamordo-wanego w
trakcie powstania, wszystkie działania wojer~re Salxnanasara kor_centrowały się
na północy i wschodzie. Uranu, w owym czasie przypuszczalnie samo już
wystawione na napady barbarzyńców z północ-. stanowiło rosnącą groźbę dla
Asyrii, nie tyle na pograniczu obu tych króle5iw, ile na l~rańcach północno-
zachodnich i wschodnich, gdzie oba imperia vrspółzawodniczyiy o kontrolę nad
szlakami handlowymi, z których jeden Gviódł z Syrii do Azji Mniejszej, drugi zaś
z Indii i Chin przez Iran. Na p~m_c, ;całe ~~ięc kampanie wojenne Salrnanasara
skłaadały się nie rozstrzy

Wielkość i upadek Babilonii
gniete starcia z wojskami Urartu oraz ekspedycje karne przeciwko opornym
lennikom w górach Kurdystanu i w Iranie.
Ostatnie lata długiego panowania Salmanasara stały pod znakiem wielkiej rebelii
w jego ojczyźnie. W Mezopotamii, podobnie jak w wielu innycl częściach
świata, godność królewska cz~.=sto uważana była (j al: to wyczf-rpująco
naświetlił sir James Frater) za godność na wpół boską, którą bogowie dawali na
pewien ograniczony okres i którą wedle swej woli mogli znowu odebrać. W
wielu częściach świata krc~la uśmiercano, gdy l~rzestaw< ł przejawiać
aktywność plciową, a w Babilonii król co roku symbclicznie oddawał swe
królestwo bogu. W Asyrii nie dokony~=ano ro.;rocznie tego symbolicznego
aktu, lecz zdaniem niektórych uczonych okres panc~~ania króla był formalnie
ograniczony do lat trzydziestu. Vvskazują r,a to okoliczności, w jakich król
oficjalnie występował w roli li~r~nu. Król zawsze pelnił funkcje limmu na
uroczystościach noworocznych uZ~ picrwszym pełnym roku swego panowania,
w pozostałych zaś latach reprezentowali go kolejno wyżsi urzędnicy państwa.
Salmanasar III celebrowal t uroczystość nie tylko w pierwszym, lecz po rm
wtóry również w trzydzi~~~~tym pierwszym roku swego panowania, z czego
można by wnosić, że fot~mainie rozpoczynał drugi okres władzy monarszej.
~lVkrótce potem syo: Salmanasara, Aszurdaninapal, stanął na czele rebelii
mającej szerokie pcr parcie w całym kraju, między innymi tak ważnych
starożytnych miast, jak Niniwa, Aszur i Arbailu (dzisiejsze Irbil). Nie jest
wykluczone -- chco brak na to dowodów - że powstanie to pozostawało w
jakimś związku z przedłużeniem władzy królewskiej Salmanasara na dalszy
okres'.
Na swego następcę Salmanasar wyznaczył Szamsziadada V (823-8 p.n.e.). W
pierwszych latach swego panowania, tak zresztą jak jeszcze za życia ojca, zajęty
on był tłumieniem szeroko rozprzestrzeniającej się rt~wolty, której przewodził
jego brat Aszurdaninapli. W koiicu zdołał ot: umocnić się na tronie przy pomocy
l~róla Babilonu, w zamian jednak musiał w formalnym traktacie uznać jego
zwierzchnictwo. Skoro tylko, dzięki pomocy babilońskiej przeciw zbuntowanym
miastom, Szamsziadad opanował sytuację w kraju, swe pierwsze trzy kampanie
wojenne skierow< ł przeciwko rejonom północnym i północno-zachodnim.
Ponieważ zaś Urartu w dalszym ciągu stanowiło rosnące wciąż zagrożenie,
przeto Szamszi,~dad znaczną część swych działań wojennych w owych latach
prowadzil w celu zapewnienia sobie proasyryjskiego stanowiska wodzów
plemiennych krainy Nairi, stanowiącej swego rodzaju strefę buforową na połud-
nie od jeziora Wan. Dalej na wschód sytuację komplikowały nowe ruchS>
1 Interesującą, choć pozbawioną istotnego znaczenia paralelę stanowi tu fakt, że
w 1960 r., właśnie w momencie gdy skończył się trzyd?fiesty rok panowania
obecnego cesarza Etiopii, wybuchła - co prawda nieudana - rewolucja mająca na
celu osadzenie na tronie je~o syna.

Narodziny imperium asyryjskiego 97
etniczne. Tutaj Medowie - odgałęzienie ludu irańskiego, wspomnianego po raz
pierwszy za Salmanasara III - niedawno przywędrowali na obszary położone na
południowy wschód od jeziora Urmia. Wystąpienie zbrojne przeciwko miastom
medejskim zapewniło Asyryjczykom całkowite respektowanie ich władzy, bogate
łupy, a także skwapliwe wpłacenie daniny przez inne małe państwa tego
wschodniego rejonu.
Szamsziadad znalazł się obecnie w zupełnie innej sytuacji niź wtedy, kiedy
potrzebował pomocy babilońskiej dla stłumienia powstania w swoich własnych
miastach. Teraz był już dostatecznie silny, by poświęcić u~~agę ziemiom
położonym na południe od Nairi; pomaszerował więc w dół Tygrysu na
terytorium, z którego dawniej Kasyci napadli na Babilonię i które tradycyjnie
uważane było za babilońską strefę wpływów. F~ zagarnięciu tych obszarów i
deportowaniu ich mieszkańców Srar. sziadad przeprawił się przez rzekę Dijalę i
wtargnął do wschodniej części rdzennej Babilonii, gdzie przystąpił - według jego
własnej relacji - do pu stoszenia całego pogranicza, łupiąc i paląc miasta oraz
niszcząc zasiewy. Zatrwożony tym, rzecz zrozumiała, król Babilonii,
Mardukbalatsuiqbi, którego poprzednik dopomógł Szamsziadadowi do
zdobycia tronu, zorganizował koalicję z udziałem Elamu, Namri (państwo
położone na północ od Elamu; nie należy go mylić z Nairi), praktycznie
niepodległych plemion chaldejskich południowej Babilonii oraz kilku plemion
aramejskich pozostałych na obszarach na wschód od Tygrysu. Koalicja ta
została jednak pokonana w walnej bitwie, a w następnych latach doszło, zdaje
się, do dalszych działań wojennych Asyrii w środkowej i południowej Babilonii.
W 811 roku p.n.e. Szamsziadad składał ofiary bogom w samym mieście
Babilonie.
Nie jest jasne, co skłoniło Szamsziadada do najazdu na Babilonię ani jakie
korzyści sobie po tym obiecywał. Brak podstaw do przypuszczenia, by
Babilonia w jakimkolwiek układzie - czy to sama przez się, czy jako potencjalny
sojusznik Urartu - stanowiła militarne zagrożenie Asyrii. Można raczej
przypuszczać, że podejmując te działania Asyria powodowała się troską o szlaki
handlowe. Plemiona Kaldu (chaldejskie) w owym czasie niewątpliwie trzymały
mocno w ręku południową Babilonię, a jak wynika z list limmu, 5zamsziadad
właśnie przeciwko niej prowadził jedną ze swych kampanii. Dawniej miasta
południowobabilońskie miały duże znaczenie - później je znowu odzyskały - jako
punkty tranzytowe w handlu z Indiami i ArabiÄ…, przechodzÄ…cego ~,- kierunku
północnym przez Oman i Bahrajn (Dilmun). W czasach późniejszych ruchy
etniczne w północnym Iranie niewątpliwie zdezorganizowały szlaki handlowe w
tym rejonie i skłoniły kupców do korzystania z dróg wiodących przez
południowy Iran (Elam) i Babilonię. Jest tedy możliwe, że już najazd Medów
wywołał te skutki i że Szamsziadad starał się zdobyć kontrolę
7 Wielkość i upadek Babilonii

98 Wiielkaść i upadek Babilrnnii
nad szlakiem handlowym wiodącym z portów południowych przez Babilonię i w
górę Tygry su. Jednakże na razie brak na to dowodów, choć należy zaznaczyć,
że następca Szamsziadada, Adadnirari III, wyraźnie chwali się, iż uczynil królów
(to znaczy szejków) Kaldu swymi lennikami nakładając na nich daninę i podatki.
Jedna z inskrypcji podaje, że Adadnirari III wstąpił na tron dopiero w piątym
roku swego nominalnego panowania, co daje podstawę do przypuszczeń, iż jego
matka, Sammuramat, była regentką po śmierci Szamsziadada. Dama ta, której
imię i dzieje przekazane nam zostały przez Greków w zniekształconej postaci
jako historia Semiramidy, była niewątpliwie bardzo znaczną personą, gdyż w
Aszurze ma ona taką samą stelę pamiątkową jak królowie i najwyżsi dostojnicy
Asyrii, a w pewnej inskrypcji wotywnej wymieniona jest (w odniesieniu do
kobiety rzecz zupełnie wyjątkowa) razem z królem.
W czasie panowania Adadnirariego III (810-783 p.n.e.) i jego syna Salmanasara
IV (?82-?72 p.n.e.) potęga Urartu poważnie wzrosła; w okresie tym doszło
między obu mocarstwami do szeregu starć, szczególnie na ziemiach Medów.
Również na północnym zachodzie Urartu zagarnęło pokaźną cz~ść terytoriów
uprzednio kontrolowanych przez Asyrię, w szczególności Melid. Zachęciło to
dalsze państwa północnosyryjskie do oderwania się od Asyrii; zorganizowana
ponownie koalicja, w której skład weszły Damaszek, Kue, Gurgum i Sam'al,
zaatakowała proasyryjskie państwo Chamat (dobrze znane ze Starego
Testamentu). Adadnirari niezwłocznie pośpieszył z pomocą swemu lojalnemu
wasalowi i w kilku kampaniach wojennych najpierw wbił klin między sojuszników
północnych i Damaszek, które następnie zaatakował bezpośrednio. Damaszek
poddał się i zapłacił ogromny haracz. Inne państwa syryjskie poszły za jego
przykładem, uznając zwierzchność Adadnirariego. Napór urartyjski na zachodzie
przyniósł więc ten rezultat, że punkt ciężkości strefy wpływów asyryjskich w
Syrii przesunął się dalej na południe. Skutkiem ubocznym, wspomnianym w
Starym Testamencie (4 Księga Królewska, XIII, 24-25) był fakt, że Joasz, król
Izraela, mógł wobec słabości Damaszku odzyskać niektóre terytoria po-
graniczne, oderwane od Izraela w okresie supremacji damasceńskiej.
Posuwanie się naprzód Urartu wzdłuż całej niemal północnej granicy Asyrii
trwało nadal w okresie po panowaniu Adadnirariego III, a że nie było już władcy
jego formatu, zdolnego zmniejszyć do minimum konsekwencje tego urartyjskiego
naporu, Asyria poniosła dotkliwe straty. Urartu mocno trzymało w ręku rejony
położone bezpośrednio na południe od jeziora Urmia i dzięki temu kontrolowało
drogi handlowe wiodące z północnego Iranu. Jeszcze poważniejsza była sytuacja
na zachodzie, gdzie atak Urartu pozbawił Asyrię niemal całego rejonu na północ i
na zachód od Karkemiszu, odbierając jej tym samym kontrolę nad handlem
meta

Narodziny imperium asyryjskiego 99
laimi w Azji Mniejszej. Oprócz następstw gospodarczych musiało to odbić się
bezpośrednio na asyryjskiej potędze wojskowej, gdyż niemal cały obszar
zapewniający Asyrii dostawę koni znalazł się teraz w rękach urartyjskich.
Gospodarcze skutki przecięcia dróg wiodących do Azji Mniejszej pociągnęły za
sobą zamieszki w Syrii, tak że musiano podjąć szereg kampanii wojennych
przeciwko Hatarikka (biblijne Hadrach), Arpadowi i Damaszkowi. Na ten okres
asyryjskiej słabości przypada panowanie Jeroboama II w Izraelu; wobec braku
jakiejkolwiek silnej władzy centralnej zdołał on rozszerzyć swoje granice kosztem
Chamatu i Damaszku (4 Księga Królewska, XIV, 25-28). Zaburzenia wybuchły
także w okręgach położonych wzdłuż Tygrysu na południe od rdzennej Asyrii, w
samej zaś Asyrii trudności gospodarcze, spowodowane przecięciem dróg
handlowych, doprowadziły w kilku miastach do buntów. W roku '746 p.n.e.
doszło do powstania w samej stolicy Kalchu, a Aszurnirari V, ostatni z trzech
następców króla Adadnirariego III, został zamordowany wraz z całą swoją ro-
dzinÄ….
Rewolucja, która obaliła starą dynastię królewską, wyniosła na tron
najzdolniejszego w całym stuleciu władcę asyryjskiego - Tiglatpilesara III (Pula
ze Starego Testamentu). O jego pochodzeniu wiemy niewiele. W jednej z
inskrypcji twierdzi on, że wywodzi się od Adadnirariego III i nie n:a podstaw, by
mu nie wierzyć. Jego imię "Pul" używane było nie tyłku w kręgu biblijnym, lecz
także w Babilonii; utrzymywano, że było to jego imię własne, imię zaś
Tiglatpilesar przybrał dopiero po wstąpieniu na tron, aby zadokumentować swą
wolę kroczenia śladami wielkiego władcy i zdobywcy, który pierwszy je nosił.