ACTIONES ADIECTITIAE QUALITATIS
G. 4.69.
Ponieważ jednak uprzednio wzmiankowaliśmy o powództwie, z jakim występuje się ze względu na
majątek oddany synom (podległym władzy ojca) rodziny i niewolnikom do swobodnego zarządu
(peculium), trzeba, byśmy dali bardziej szczegółowe wiadomości o tym powództwie i o innych,
jakich zwykło się udzielać z powodu takich (osób) przeciwko ich wstępnym albo właścicielom.
70. In primis itaque, si iussu patris dominive negotium gestum erit, in solidum praetor actionem in patrem dominumve
comparavit, et recte, quia, qui ita negotium gerit, magis patris dominivc quam filii servive fidem sequitur.
70. Przede wszystkim zatem, jeżeli czynność zostanie dokonana z polecenia ojca albo właściciela,
pretor przewidział powództwo przeciwko ojcu albo właścicielowi co do całości, i słusznie,
ponieważ (ten), kto czynności dokonuje w taki sposób, polega bardziej na rzetelności ojca albo
właściciela, aniżeli syna albo niewolnika.
71. Eadem ratione comparavit duas alias actiones: exercitoriam et institoriam. Tunc autem exercitoria
locum habet cum pater dominusve filium servumve magistrum navi praeposuerit et quid cum eo eius rei
gratia, cui praepositus fuerit, gestum erit. Cum enim ea quoque res ex voluntate patris dominive contrahi
videatur, aequissimum esse visum est in solidum actionem dari. (...)
71.Z tego samego powodu przewidział dwa inne powództwa: skierowane przeciw przedsiębiorcy
morskiemu i wynikające z powierzenia kierownictwa. Skierowane przeciw przedsiębiorcy zaś
morskiemu ma zastosowanie wtedy, gdy ojciec albo właściciel postawił syna albo niewolnika na
czele (załogi) statku jako starszego i dlatego zostanie z nim zawarta jakaś czynność. Ponieważ
bowiem wydaje się, że również ta czynność jest zawierana z woli ojca albo właściciela, uznano za
najbardziej słuszne udzielanie powództwa co do całości. Chociażby ktoś nawet postronnego
człowieka postawił na czele (załogi) statku jako starszego, czy to niewolnika, czy to wolnego,
udziela się przeciwko niemu powództwa skierowanego przeciwko przedsiębiorcy morskiemu.
Dlatego zaś to powództwo nazywa się skierowane przeciwko przedsiębiorcy morskiemu, ponieważ
przedsiębiorcą morskim zwie się ten, do kogo wpływa codzienny zarobek (z ruchu) statku.
Institoria vero formula tum locum habet, cum quis tabernae aut cuilibet negotiationi filium servumve suum vel
quemlibet extraneum, sive servum sive liberum, praeposuerit et quid cum eo eius rei gratia, cui praepositus est,
contractum fuerit. Ideo autem institoria vocatur, quia, qui tabernae praeponitur, institor appellatur. Quae et ipsa
formuła in solidum est.
Formuła wynikająca z powierzenia kierownictwa natomiast ma zastosowanie wtedy, gdy ktoś
postawił syna albo niewolnika swojego, albo kogokolwiek postronnego, czy to niewolnika, czy to
wolnego (jako przełożonego) nad sklepem albo jakimkolwiek przedsiębiorstwem i została z nim
zawarta jakaś (czynność) z powodu tego interesu, nad jakim został postawiony. Dlatego zaś
nazywa się (ona formułą) wynikającą z powierzenia kierownictwa, że (ten), kogo stawia się
(jako przełożonego) nad sklepem, zwie się kierownikiem. Taka to formuła też opiewa na ca-
łość.
72. Praeterea tributoria quoque actio in patrem dominumve constituta est, cum filius servusve in peculiari merce sciente
patre dominove negotietur.
72. Oprócz tego przeciwko ojcu albo właścicielowi ustanowione zostało także powództwo o
dopełnienie przypadającej części, gdy syn albo niewolnik za wiedzą ojca albo właściciela
dokonuje czynności co do rzeczy oddanych mu do swobodnego sprzedawania. Jeśli bowiem
zostanie z nim zawarta co do tego jakaś (czynność), pretor formułuje prawo w taki sposób, że
cokolwiek będzie pomiędzy tymi rzeczami do sprzedania, co zostanie za to przyjęte, ojciec albo
właściciel, jeśli będzie się coś (jemu) należało, powinni to rozdzielić proporcjonalnie pomiędzy
siebie oraz innych wierzycieli, a jeśliby wierzyciele się skarżyli, że przydzielono im mniej, niżby się
należało, co do tego, czego brakuje, przyrzeka im to powództwo, które, jak powiedzieliśmy, nazywa
się (powództwem) o dopełnienie przypadającej części.
72a. Zostało też ustanowione przez pretora powództwo ze względu na majątek oddany do
swobodnego zarządu oraz na to, co zostało obrócone na korzyść (pozwanego) (de peculio et de in
rem verso) . Choćby bowiem czynność była przeprowadzona z synem albo niewolnikiem w taki
sposób, że nie miała w niej udziału ani wola (voluntas ), ani zgoda (consensus ) ojca albo
właściciela, jeśliby jednak z tej sprawy, która została z nimi przeprowadzona, coś zostało obrócone
na korzyść ojca albo właściciela, udziela się powództwa o tyle, o ile (to) zostało obrócone na jego
korzyść. A jeśli nic nic będzie obrócone, pretor udziela powództwa  co najwyżej w granicach
(wartości) majątku oddanego do swobodnego zarządu" i edykt posługuje się tymi słowami (At si
nihil sit versum, praetor dat actionem DUMTAXAT DE PECULIO et edictum utitur his verbis.).
Edykt ten mówi i o tym, kto działaniem podstępnym odebrał majątek oddany do swobodnego
zarządu. Jeśliby więc, na przykład, z 10 tyś. HS *, które otrzymał twój niewolnik ode mnie jako
pożyczkę, wypłacił twojemu wierzycielowi 5 tyś. HS albo kupił za 5 tyś. HS rzecz niezbędną,
przypuśćmy żywność dla czeladzi, a pozostałe pięć wydał na cokolwiek, należy zasądzić od ciebie
oto 5 tyś. w całości, a z pozostałych pięciu  tyle, ile się mieści w (granicach wartości) rzeczy
oddanych do swobodnego zarządu. Z tego, oczywiście,wynika, że jeśliby cale 10 tyś. HS zostało
obrócone na twoją korzyść, można by dochodzić od ciebie całych 10 tyś. HS. Chociaż bowiem
jedna jest formuła, na podstawie której toczy się postępowanie ze względu na rzeczy oddane do
swobodnego zarządu i na to, co zostało obrócone na korzyść ojca albo właściciela, ma (ona) jednak
dwa (różne upoważnienia do) zasądzenia. Sędzia przeto, przed którym prowadzone jest
postępowanie na podstawie tej formuły, zwykle najpierw bada, czy (coś) zostało obrócone na
korzyść ojca albo właściciela (in rem patris dominve versum sit) i przystępuje do szacowania rzeczy
oddanych do swobodnego zarządu tylko wtedy, gdy należy przyjąć, że albo nic nie zostało obrócone
na korzyść ojca tudzież właściciela, albo nie wszystko.
73. Kiedy zaś powstaje zagadnienie, jaką wartość maja rzeczy oddane do swobodnego zarządu,
odlicza się najpierw (to), co należy się od syna albo niewolnika ojcu albo właścicielowi i (temu),
kto podlega jego władzy, i tylko to, co pozostaje, uważa się za tak oddane rzeczy. Niekiedy jednak
nie odlicza się od rzeczy oddanych do swobodnego zarządu tego, co jest mu winien syn albo
niewolnik, który jest pod władzą ojca albo właściciela, na przykład, jeśli ten, komu jest winien, (też)
należy do majątku oddanego do swobodnego zarządu jemu samemu. Zresztą nie ulega wątpliwości,
że i ten, kto zawarł (czynność) na polecenie ojca lub właściciela, i (ten), komu przysługuje
formuła skierowana przeciwko przedsiębiorcy morskiemu lub wynikająca z kierownictwa,
może wystąpić z powództwem ze względu na rzeczy od dane do swobodnego zarządu albo na to, co
zostało obrócone na korzyść. Ale nikt nie będzie tak głupi, żeby, mając możność uzyskania bez
wątpienia całości za pomocą któregoś z tamtych powództw, wdawał się choćby w trudność
dowodzenia, że ten z kim zawarł (czynność), ma rzeczy oddane (mu) do swobodnego zarządu i z
tych rzeczy może nastąpić jego zaspokojenie, albo że to, czego się domaga, zostało obrócone na
korzyść ojca albo właściciela.
74a. Także ten, komu przysługuje powództwo o dopełnienie przypadającej części może wystąpić z
powództwem ze względu na majątek oddany do swobodnego zarządu albo na to, co zostało
obrócone na korzyść (Is quoque, cui tributoria actio competit, de peculio vel de in rem verso agere potest.). Ale
dla niego, oczywiście, przeważnie jest korzystne raczej posłużenie się tym powództwem, niż
(powództwem) o dopełnienie przypadającej części. Przy (powództwie) bowiem o dopełnienie
przypadającej części bierze się pod uwagę tylko ten majątek oddany do swobodnego zarządu, na
który składają się te towary, jakimi syn albo niewolnik prowadzi interesy handlowe, i to, co z tego
będzie uzyskane, a przy powództwie ze względu na majątek oddany do swobodnego zarządu 
cały (ten majątek). A każdy (przecież) może prowadzić interesy handlowe, na przykład, trzecią albo
czwartą, albo jeszcze mniejszą częścią majątku oddanego do swobodnego zarządu, większą
natomiast część takiego majątku mieć w innych rzeczach. Daleko bardziej, jeżeli można
udowodnić, że to, co dał zawierający czynność, zostało obrócone na korzyść ojca albo właściciela,
powinien uciec się do tego powództwa. Bo, jak powiedzieliśmy uprzednio, na podstawie tej samej
formuły prowadzi się postępowanie i ze względu na majątek oddany do swobodnego zarządu, i na
to co zostało obrócone na korzyść.
75.Ex maleficio filiorum familias servorumque, velut si furtum fecerint aut iniuriam commiserint, noxales actiones proditae
sunt, ut liceret patri dominove aut litis aestimationem sufferre, aut noxae dedere. Erat enim iniquum nequitiam eorum ultra
ipsorum corpora parentibus dominisve damnosam esse.
75.Z powodu przestępstwa synów, podległych władzy ojcowskiej, i niewolników, na przykład,
jeżeli popełnią kradzież lub wyrządzą zniewagę, utworzone zostały powództwa z cudzych
przestępstw prywatnych (po to), żeby ojciec albo właściciel mógł ponieść (ciężar pokrycia)
wartości przedmiotu sporu albo wydać (przestępcę) dla pokrycia szkody. Było bowiem
niesprawiedliwe, że ich występność przynosi uszczerbek ojcom albo właścicielom ponad ciała
ich samych.
75. Ustanowione zaś zostały powództwa z cudzych przestępstw prywatnych albo przez ustawy, albo
przez edykt pretora. Przez ustawy, na przykład, (z tytułu) kradzieży  przez ustawę XII tablic, (z
tytułu) bezprawnie wyrządzonej szkody  przez ustawę Aquilia. Przez edykt pretora, na
przykład, (z tytułu) zniewag i zabrania dóbr przemocą.
77. Wszystkie zaś powództwa z cudzych przestępstw prywatnych idą za osobą (sprawcy
przestępstwa) Omnes autem noxalcs actiones caput sequuntur. Jeśli bowiem syn twój lub niewolnik popełni
przestępstwo, dopóki jest pod twoją władzą, powództwo przysługuje przeciw tobie. Jeśli przejdzie
pod władzę innego, powództwo zaczyna przysługiwać przeciwko tamtemu. Jeśli stanie się (osobą)
swego prawa, przysługuje przeciw niemu powództwo bezpośrednie, a wydanie (przestępcy) dla
pokrycia szkody ulega wyłączeniu. Z drugiej strony, także bezpośrednie powództwo staje się
(powództwem) z cudzego przestępstwa. Jeśli bowiem ojciec rodziny popełni przestępstwo i on się
tobie odda w przysposobienie za przyzwoleniem ludu albo stanie się twoim niewolnikiem, co, że
zdarza się w niektórych wypadkach, podaliśmy w pierwszym komentarzu, powództwo, które
przedtem było bezpośrednie, staje się (powództwem) przeciw tobie z cudzego przestępstwa.
Actiones adiecticiae qualitatis
Co to jest peculium?
" D.15.1.5.3-4. (Ulpian, 29 ad edictum) Słowo peculium oznacza wedle jego pochodzenia
mały majątek. Tubero definiuje jednak peculium (& ) jako to, co niewolnik ma za
pozwoleniem właściciela jako majątek odrębny od majątku właściciela.
" Wartość peculium należy obliczać po odliczeniu tego, co było należne właścicielowi,
ponieważ uważa się, że właściciel ma pierwszeństwo przed wierzycielami.
" Ponadto odlicza się to, co niewolnik był dłużny innym osobom będącym pod władzą
jego właściciela.
Actio de peculio jako actio annalis
" Powiada pretor:  Po śmierci tego, kto był pod władzą innego, albo po uwolnieniu spod
władzy (przez emancypację, wyzwolenie, sprzedaż), i [również] jeśli wskutek podstępu
tego, pod czyją był władzą, peculium zostało zmniejszone, do wysokości peculium przez
rok, odkąd po raz pierwszy można było wytoczyć skargę, dam skargę.
" D.15.2.1.1 (Ulpian, 29 ad edictum): Dopóki niewolnik lub syn są pod władzą, actio de
peculio jest wieczysta. Po śmierci, emancypacji, wyzwoleniu lub sprzedaży [niewolnika
lub syna], skarga staje się temporalna, tj. roczna.
" D.15.2.1.3 (Ulpian, 29 ad edictum): Słusznie pretor uczynił skargę czasową: bowiem wraz
ze śmiercią lub sprzedażą wygasa peculium, wystarczy rok na dochodzenie
zobowiązania.
Kiedy stosujemy actio de in rem verso?
" D.15.3.2-4 (Ulpian, 29 ad edictum):
I formułujemy regułę, że actio de in rem verso jest udzielana zawsze tam,
gdzie [& ] niewolnik coś tak wykorzystał, że sytuacja majątkowa
właściciela się poprawiła, lub nie pogorszyła.
Co to jest versio?
" D.15.3.3.1 (Ulpian, 29 ad edictum): Przyjmuje się, że zostało dokonane przysporzenie w majątku w
różnych przypadkach:
" czy to jeśli to, co niewolnik przyjął, obrócił na majątek właściciela (np. jeśli przyjął zboże i wykorzystał je
na wyżywienie niewolników swego właściciela),
" czy to jeśli otrzymane od wierzyciela pieniądze wypłacił wierzycielowi właściciela) [& ]
" czy też jeśli niewolnik dokonał jakiejś czynności dla prowadzenia spraw właściciela czy dla zarządzania
(np. jeśli zaciągnął pożyczkę aby kupić żywność lub odzież dla niewolników właściciela),
" czy też otrzymaną pożyczkę na cele peculium przeznaczył na korzyść właściciela.
Granice działania niewolnika
" D.15.3.2-4 (Ulpian, 29 ad edictum): Stąd, jeśli niewolnik wykorzystał (=wydał) pieniądze, aby się wyżywić i odziać
zgodnie z obyczajem właściciela, to jest w tym zakresie, jak to zwykł zrobić właściciel, Labeo pisze, że przysporzył
majątek właściciela. To samo dotyczy syna.
" Jeśli jednak otrzymane jako pożyczka pieniądze ozdobił ściany domu właściciela sztukaterią albo czym innym, co
raczej należy do zbytków niż do rzeczy użytecznych, nie wydaje się, by przysporzył, (& ) chyba że otrzymał
polecenie lub zgodę od właściciela. Ponieważ właściciel nie może być obciążony przez coś, czego sam by nie
zrobił. Co więc będzie? Właściciel musi tylko znieść, że wierzyciel odbierze (wyprowadzi) te przysporzenia,
oczywiście bez uszkodzenia domu, aby właściciel nie był zmuszony sprzedać dom, aby móc zwrócić to, o co [dom]
stał się bardziej wartościowy.
" D.15.3.6 (Ulpian, 29 ad edictum): Jeśli niewolnik wydał pożyczone pieniądze na luksus lub niegodziwe rozrywki za
zgodą właściciela uznaje się, że nastąpiła versio, bowiem nie chodzi o to, czy do dóbr właściciela coś trafiło, lecz czy
czynność można uznać za czynność właściciela.
Actio de in rem verso a peculium
" D.15.3.1 pr-1 (Ulpian, 29 ad edictum): Jeśli ci, którzy są pod czyjąś władzą, nie mają nic w peculium, albo mają, ale nie
w pełnej wysokości [ich długu], ich zwierzchnicy familijni odpowiadają, jeśli to co zostało nabyte stanowi
przysporzenie w ich majątku, ponieważ wówczas wydaje się raczej, że z nimi samymi kontrakt został zawarty.
" I nie wydaje się actio de in rem verso niepotrzebna, gdy wystarczyłaby actio de peculio. Najsłuszniej mówi bowiem
Labeo, że może zdarzyć się tak, że wystąpiło przysporzenie w majątku (rem versum sit), a actio de peculio nie znajduje
zastosowania. Cóż bowiem, jeśli właściciel [niewolnika] odebrał peculium bez podstępu? Co, jeśli peculium wygasło
wskutek śmierci niewolnika i upłynął rok, podczas którego można było wytoczyć actio de peculio? Actio de in rem verso
jest mianowicie nieograniczona i znajduje zastosowanie również wtedy, gdy właściciel odebrał peculium nie działając
podstępnie, albo actio de peculio po upływie roku nie jest już dostępna.
Actio quod iussu
" D.15.4.1 pr. (Ulpian, 29 ad edictum): Słusznie jest udzielana skarga quod iussu przeciwko właścicielowi
niewolnika do pełnej wysokości zobowiązania, ponieważ kontrakt zawarty jest z tym, kto udziela
polecenia (iussum)
" D.15.4.1.1 (Ulpian, 29 ad edictum): Należy przyjąć, że zostało udzielone iussum, gdy ktoś przy świadkach,
pisemnie lub przez formalne słowa, przez posłańca, czy też co do jednej czynności lub ogólnie,
upoważnia [osobę podlegającą władzy].
" &  jaką chcesz czynność [jaki kontrakt] chcesz zawrzeć ze Stichusem niewolnikiem moim, zawieraj na
moje ryzyko (=ja przejmuję odpowiedzialność za mojego niewolnika)
" D.15.4.1.6 (Ulpian, 29 ad edictum): jeśli ktoś zatwierdzi czynność, dokonaną przez niewolnika lub filius
familias, jest udzielana przeciw niemu actio quod iussu.
Praepositio
" Ustanowienie i powierzenie obowiązków
Granice praepositio określają
" Rodzaj negotiatio
(jakiego typu działalnością ma się zajmować magister navis)
Typowe czynności służące osiągnięciu zysku w danym rodzaju aktywności
Granice praepositio określają
" Locus praepositionis
czynności dodatkowe, naturalnie związane lub konieczne dla normalnego
funkcjonowania przedsiębiorstwa (statku)
Wszystkie czynności, których podjął się m.n. w ramach cura navis obciążają armatora
(najem statku dla przewozu osób i rzeczy, zakup wyposażenia, naprawa (+polepszenie),
rozliczenie załogi
Granice praepositio określają
" Deklaracja woli exercitor navis
" Może ona modyfikować to, co wynika z locus praepositionis
Problem pożyczki na naprawę
(problem w braku deklaracji woli, czy wchodzi to do l.p.)
" Pegasus: gdy wynika z l.p. i nie zabroniona (def. ogólna)
" Pedius: exercitor odpowiada wobec wierzyciela, tylko gdy pieniądze rzeczywiście
zostały wykorzystane na naprawę
" Ofilius: exercitor odpowiada, jeśli magister n. złożył deklarację mieszczącą się w
granicach praepositio o celu pożyczki (obojętnie na co wyda)
" Iulian: do odpowiedzialności exercitora wymagana deklaracja m.n i rzeczywista
potrzeba. [wierzyciel musi mieć podstawę do uwierzenia w deklaerację] (Africanus:
wysokość pożyczki = wymagane koszty)