MGR KATARZYNA STIEGER BARIERY OGRANICZAJCE ROZWÓJ PRZEDSIBIORSTW SEKTORA MSP SKUTKI DLA POLSKI Przez ostatnie lata mieliśmy okazję zapoznać się z wieloma prognozami, symulacjami i opiniami na temat skutków członkostwa Polski w strukturach Unii Europejskiej. W wielu opracowaniach pojawiło się wówczas stwierdzenie, że czynnikiem sprzyjającym sukcesowi integracji będzie dynamiczny rozwój małych i średnich przedsiębiorstw. Twierdzenie to ma swoje podstawy w przekonaniu, że sektor MSP odgrywa znaczną rolę w tworzeniu nowych miejsc pracy i przyczynia się do osiągnięcia wyższego wzrostu gospo- darczego. Z drugiej strony zwracano uwagę, że członkostwo w Unii Europejskiej może oznaczać również znaczną presję konkurencji, która mogłaby ograniczyć rozwój przedsiębiorstw tego sektora. Przy tym podkreślano, że polskie MSP jeszcze nie dysponują takimi zasobami, jak ich zachodnie odpowiedniki, ani też nie mogą liczyć na tak szerokie wsparcie ze strony rządowej, jak ma to miejsce w krajach wysokorozwiniętych. Z tego względu kierowano pod adresem polityki postulaty za- pewnienia temu sektorowi odpowiednich warunków rozwoju po- przez stworzenie lub zmodyfikowanie już istniejących regulacji prawnych w kierunku rozwiązań bardziej kompleksowych, mniej zawiłych i przyjaznych polskim przedsiębiorcom. Realizacja tychże postulatów wydawała się tym bardziej oczywista i konieczna, że 2 KATARZYNA STIEGER wspieranie sektora MSP stanowi jeden z priorytetetów unijnej poli- tyki wobec przedsiębiorstw, realizowanej w ramach tzw. Zintegro- wanego Programu dla MSP i Rzemiosła. Po prawie roku od naszej akcesji do struktur Unii Europejskiej warto jeszcze raz przyjrzeć się sytuacji sektora MSP i zastanowić się, czy faktycznie stworzono przyjazne warunki dla tworzenia i rozwijania działalności przedsiębiorstwom tego sektora. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na opublikowaną nie- dawno Czarną listę barier 1, opracowaną przez Polską Konfedera- cję Pracodawców Prywatnych Lewiatan, która prezentuje katalog najważniejszych barier utrudniających lub uniemożliwiających prowadzenie działalności gospodarczej w Polsce. W raporcie tym mowa jest o barierach podatkowych i finansowych, barierach w zakresie stosunków pracy, w inwestycyjnym procesie budowlanym, w wykorzystaniu funduszy strukturalnych, a także przy podejmo- waniu i prowadzeniu działalności. Sam fakt, że taki raport ponownie się pojawił świadczy o tym, że postulaty kierowane pod adresem polityków nie zostały zrealizowane, a więc wstąpienie Polski do struktur Unii Europejskiej nie przyczyniło się do poprawy sytuacji MSP w tym zakresie. Samo zjawisko istnienia barier ograniczających i utrudniających rozwój oraz aktywność MSP zostało już wielokrotnie opisane i tak B. Bejowska wymienia bariery finansowe, rynkowe, prawne, spo- łeczne i informacyjne.2 W innym opracowaniu przygotowanym przez Euro Info Center mowa jest o barierach fizycznych, technicz- nych, fiskalnych, informacyjnych, kompetencyjnych i finanso- wych.3 1 http://www.prywatni.pl/upload/plik/czarna_lista_barier_2453561. pdf 2 Szerzej na ten temat: Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem. Uwarunkowania europejskie, red. M. Strużycki, Difin, Warszawa 2002, s.137 3 Szerzej na ten temat: M. Stachowiak, Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w okresie przedakcesyjnym, w: Polskie przedsiębiorstwo na drodze do integracji z Unią Europejską, Euro Info Center, www.lczfr.lublin.pl/eic_bariery_rozwoju.html Bariery ograniczające rozwój sektora MSP skutki dla Polski 3 Badania ankietowe przeprowadzane przez Polską Konfederację Pracodawców Prywatnych wskazują, że największym problemem, jaki deklarują małe i średnie przedsiębiorstwa jest wysokość podat- ków i skomplikowane, niejednoznaczne regulacje prawne w tej dziedzinie. W 2004 r. weszła w życie nowa ustawa o podatku od towarów i usług , która w oczach przedsiębiorców stała się zródłem nowych barier w ich działalności. Nie poprawiono również przepi- sów regulujących podatki dochodowe, mimo że niejednokrotnie wskazywano część z tych regulacji jako niesprzyjające przedsię- biorczości. Postępem było z całą pewnością wejście w życie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Na szczególną uwagę za- sługuje regulacja mówiąca, że w sytuacji gdy interpretacja wydana przez organ podatkowy okaże się błędna podatnik nie będzie musiał płacić zaległego podatku. W praktyce oznacza to, że podatnik, który zastosuje się do błędnej interpretacji, nie poniesie negatywnych skutków tych błędów. Rok 2004 był również pierwszym rokiem obowiązywania stawki 19 % w podatku CIT oraz liniowej stawki 19% w podatku PIT dla osób prowadzących działalność gospodar- czą i rozliczających się w ramach tego podatku. Ankietowani przed- siębiorcy podkreślali również, iż dodatkowym hamulcem w ich działalności jest niestabilność przepisów prawnych. Nie pozwala to na tworzenie długofalowych strategii działania, gdyż planowanie przy nieznajomości podstawowych komponentów otoczenia jest mało efektywne. Prowadzenie działalności gospodarczej utrudniają przedsiębior- com również wysokie koszty pracy, mało elastyczne prawo pracy oraz uciążliwe procedury administracyjne. W listopadzie 2003 roku znowelizowano co prawda Kodeks Pracy, ale nie uwzględniono przy tym większości zgłaszanych przez przedsiębiorców uwag. Z tego względu nowelizacja ta bardziej przypominała kosmetyczne poprawki mające na celu dostosowanie obowiązujących przepisów do dyrektyw unijnych, a nie strategiczne posunięcie prowadzące do odbiurokratyzowania kodeksu pracy, co mogłoby w efekcie skut- kować poprawą sytuacji na rynku pracy. 4 KATARZYNA STIEGER Według wyników ankiety najwięcej bo aż 20% czasu poświęconego na prowadzenie biznesu mali i średni przedsiębiorcy spędzają w przeróżnych urzędach, jest to dwa razy więcej od czasu poświęco- nego na analizowanie zmian zachodzących w otoczeniu i trzykrotnie więcej niż na spotkania branżowe i konferencje naukowe.4 Innym z czynników utrudniającym nie tylko rozwój, ale rów- nież samo pojawienie się i utrzymanie się na rynku, czy też rozbu- dowanie pozycji konkurencyjnej są bariery kapitałowe. Wiąże się z tym również utrudniony dostęp do finansowania zewnętrznego. W dotychczasowych ankietach nadawano temu problemowi zawsze priorytetowe znaczenie. W badaniu przeprowadzonym przez PKPP nadano mu dużą rangę, ale jako dominujące wymieniono omówione wyżej czynniki administracyjno-biurokratyczne i obciążenia fiskal- ne. Dostępność różnych zródeł finansowania w zależności od fazy rozwoju i wielkości firmy przedstawia poniższa tabela 1. Kiedy kapitał własny i wypracowane nadwyżki finansowe nie są wystar- czające, aby finansować inwestycje i innowacje przedsiębiorcy na ogół sięgają po finansowanie w formie kredytu. Banki postrzegają niejednokrotnie inwestycje sektora MSP jako przedsięwzięcia ryzy- kowne i kłopotliwe w obsłudze, przy uwzględnieniu relatywnie wysokiego kosztu weryfikacji i monitorowania klienta w stosunku do generowanych zysków.5 Przekłada się to niestety na mniej ko- rzystne warunki, na jakich udzielany jest kredyt, czyli głównie wy- sokie oprocentowanie i znaczne wymagania w kwestii zabezpiecze- nia kredytu. Tabela 1 Dostępność wybranych zródeł finansowania 4 Por. Ministerstwo Gospodarki i Pracy: Polska 2004. Raport o stanie go- spodarki, Warszawa 2004, s. 253 5 Por. Ministerstwo Gospodarki i Pracy: Polska 2004. Raport o stanie go- spodarki, Warszawa 2004, s. 256 Bariery ograniczające rozwój sektora MSP skutki dla Polski 5 Faza rozwoju Koncepcja i Mała Średnia yródło finansowania rozruch firma firma firmy Dostępność zródła finansowania Samofinansowanie - +++ +++ Wkłady wspólników +++ +++ +++ Fundusze venture capital + ++ ++ Emisja akcji - - + Kredyty bankowe - ++ +++ Poręczenia kredytowe - ++ +++ Leasing - +++ +++ Franchising - - +++ Obligacje długo- i krótkotermi- - + + nowe Fundusze pomocowe - ++ ++ Kredyt kupiecki - +++ +++ Faktoring - ++ +++ Pożyczki z sektora pozabanko- - ++ +++ wego Pożyczki od znajomych i rodziny +++ +++ +++ - zródło niedostępne ++ zródło średnio dostępne + zródło trudno dostępne +++ zródło łatwo dostępne yródło: A. Skowronek-Mielczarek: Małe i średnie przedsiębiorstwa. yródła finansowania, C.H.Beck, Warszawa 2003, s.36 Przedsiębiorcy skarżą się również na długotrwałą i uciążliwą proce- durę kredytową. Optymistycznym akcentem były doniesienia Gaze- ty Bankowej sprzed kilku miesięcy, które pozwalają wierzyć, iż zainteresowanie sektorem MSP będzię rosło. W sytuacji, gdy rynek obsługi finansowej dużych przedsiębiorstw został już podzielony, banki będą zmuszone skierować swoją ofertę do MSP, chociażby dlatego, że to właśnie w nich tkwi potencjał rozwojowy. Inne formy 6 KATARZYNA STIEGER finansowania nie cieszą się wśród przedsiębiorstw MSP dużą popu- larnością, a wynika to prawdopodobnie z ograniczonego dostępu do informacji na ich temat. Raport PKPP podkreśla również istnienie barier w inwestycyj- nym procesie budowlanym, który utrudniają powszechny brak planów zagospodarowania i związane z tym trudności w uzyskaniu warunków zabudowy, a także długi okres oczekiwania na uzyskanie pozwolenia na budowę. W obliczu takiej sytuacji podejmowanie działań inwestycyjnych w Polsce wiąże się z długim okresem reali- zacji i nadmiernymi kosztami. Jest to z całą pewnością jeden z czynników wpływających na niski poziom inwestycji w Polsce. Na Czarnej liście barier znalazły się również nowe ograni- czenia związane z wykorzystaniem funduszy strukturalnych. Przed- siębiorcy zarzucają słabe przygotowanie systemu wdrażania fundu- szy i brak elastycznych reakcji na zgłaszane błędy i nieprawidłowo- ści w jego funkcjonowaniu. Autorzy raporu skłaniają się ku stano- wisku, że obecna sytuacja jest wynikiem traktowania przez kolejne rządy funduszy jako metody rozwiązania większości problemów społecznych i gospodarczych. Trafne wykorzystanie tych funduszy powinno się przyczynić do rozbudowy infrastruktury informatycz- nej, wprowadzenia innowacyjnych rozwiązań w przedsiębiorstwie, czyli do modernizacji lub restrukturyzacji przedsiębiorstw. Należy jednak pamiętać, że pomoc z funduszy przekazywana jest na konto firmy jako refundacja kwot wcześniej przez nich wydatkowanych przy realizacji projektów. Raport wysuwa dwa postulaty nadające kierunek przyszłym poprawkom, czyli jakość absorpcji i ilość ab- sorbowanych środków. Uzupełnieniem powyższych rozważań mogą być badania prze- prowadzone przez NBP, które pozwalają zwrócić uwagę na zależ- ność pomiędzy oceną sytuacji własnej firmy a zidentyfikowanymi barierami w jej funkcjonowaniu. Wyniki te przedstawia tabela 2. Analizując poniższe wartości można wnioskować, że firmy będące w dobrej sytuacji finansowej dostrzegają bariery dla swojego roz- woju głównie w wysokich obciążeniach podatkowych, a na drugim miejscu w samej akcesji do Unii Europejskiej. Takie spojrzenie Bariery ograniczające rozwój sektora MSP skutki dla Polski 7 może wynikać z niepewności tych podmiotów i obawy przed naci- skiem konkurencji z innych państw. Z kolei przedsiębiorstwa, któ- rych kondycja była słaba, zła lub bardzo zła wskazały głównie na zatory płatnicze, kłopoty z płynnością i wahania popytu, jako głów- ne ograniczenia w ich rozwoju. Tabela 2 Bariery rozwoju według klas oceny sytuacji przedsiębiorstwa Oceny sytuacji Najczęściej wymieniane bariery rozwoju bardzo dobra podatki (21,6%), akcesja do UE (20,5%) dosyć dobra podatki (18%), akcesja do UE (13,8%), kurs walutowy (13,3%) słaba zatory płatnicze (18,1%), popyt (17,2%), kurs waluto- wy (17,2%) zła płynność (21,4%), popyt (16,7%) konkurencja (16,7%), kurs walutowy (16,7%), inflacja (16,7%) bardzo zła popyt (23,1%), recesja (15,4%), trudno o kredyt (15,4%), płynność (15,4%), akcesja do UE (15,4%) yródło: NBP za Ministerstwo Gospodarki i Pracy: Polska 2004. Raport o stanie gospodarki, Warszawa 2004, s. 256 Sama identyfikacja barier, mimo że dostarcza cennych informa- cji i wskazówek siłom politycznym odpowiedzialnym za poprawę sytuacji gospodarczej Polski nie jest wystraczająca. Ze względu na negatywne oddziaływanie tych zjawisk na gospodarkę konieczne są konkretne i niezwłoczne działania. Przyglądając się sytuacji polskiej gospodarki można wniosko- wać, że rok 2004 był rokiem dobrej koniunktury gospodarczej. Szczególnym impulsem wzrostowym okazało się wejście Polski do struktur Unii Europejskiej. Jednak konfrontując 5,5 procentowy wzrost gospodarczy6 z wynikami osiągniętymi przez gospodarki 6 Zgodnie z szacunkami Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową w 8 KATARZYNA STIEGER krajów rozwijających się, albo chociażby gospodarki krajów Europy Środkowo-Wschodniej trudno uznać to za imponujące osiągnięcie. Niemal we wszystkich prognozach na rok 2005 pojawia się obawa o utrzymanie osiągniętego w roku 2004 tempa wzrostu ze względu na możliwe wahania w popycie oraz poziomie eksportu. Obecne tempo wzrostu mogłoby zostać utrzymane poprzez zwiększenie nakładów inwestycyjnych, ale jak wiemy jest to mało prawdopodobne. Od dłuższego czasu gospodarka polska charakteryzuje się niską dyna- miką inwestycji.7 B. Wyżnikiewicz w artykule: Dlaczego nie inwe- stują?, który ukazał się 12 listopada 2004 r. na łamach Rzeczpospo- litej wysuwa pogląd, że niechęć przedsiębiorców do inwestowania ma swoje zródła zarówno w czynnikach gospodarczych, jak i poza- ekonomicznych. Dlatego też zachowawcza postawa przedsiębior- ców to efekt braku zaufania do polityki gospodarczej państwa i obawy przedsiębiorców przed niestabilnością prawa oraz ich reakcja na nieprzyjazne środowisko regulacyjne.8 Z drugiej strony wiado- mo, że przedsiębiorstwa, które nie inwestują nie rozwijają się. Nie można ich wówczas określić mianem innowacyjnych, czyli wdraża- jących najnowsze osiągnięcia nauki i techniki. Międzynarodowe porównania pozwalają również takie wnioski kierować pod adresem polskich przedsiębiorstw sektora MSP, które w bardzo ograniczony sposób korzystają z nowych rozwiązań technologicznych lub orga- nizacyjnych, nie doskonalą w wystarczającym stopniu swojej infra- struktury, a także nie wykorzystują w pełni współczesnych technik informacyjnych. Przyczyn takiej sytuacji należy upatrywać głównie czterdziestym piątym kwartalnym raporcie oceniającym stan koniunktury gospodarczej w Polsce w IV kwartale 2004 r. 7 Por. Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową w czterdziestym piątym kwartalnym raporcie oceniającym stan koniunktury gospodarczej w Polsce w IV kwartale 2004 r. 8 Por. B. Wyżnikiewicz: Dlaczego nie inwestują?, Rzeczpospolita 12 listo- pad 2004 r. oraz Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową: Stan i progno- za koniunktury gospodarczej nr 45 (I kw. 2005 r.), Warszawa 26. stycznia 2005 Bariery ograniczające rozwój sektora MSP skutki dla Polski 9 w omówionych już wyżej licznych barierach, które można by jesz- cze poszerzyć o następujące ograniczenia: " wysokie koszty opracowania i wdrożenia innowacji, znacznie przekraczające możliwości kapitałowe większości przedsiębiorców; " brak rozwiniętej infrastruktury komercjalizacji nauki i techniki powodujący, że inwestowanie w nowe technologie i tworzenie no- wych firm jest związane ze zbyt wysokim ryzykiem, hamującym w konsekwencji wykorzystanie badań naukowych w gospodarce.9 WNIOSKI Przeprowadzona analiza pozwala wnioskować, że sektor MSP w Polsce nadal zmaga się z wieloma trudnościami ograniczającymi jego potencjał rozwojowy. Dotyczą one zarówno obciążeń fiskal- nych i parafiskalnych, jak i uciążliwych procedur administracyjnych czy też barier kapitałowych. Utrudnieniem w działalności przedsię- biorstw tego sektora są również niestabilne i niejednoznaczne regu- lacje prawne. Rozwój gospodarki Polski w dużej mierze zależy od kondycji przedsiębiorstw w tym również sektora MSP, a także sytuacji go- spodarstw domowych. Akcesja do Unii Europejskiej powinna sta- nowić dla nas motywację i szansę na poprawę sytuacji gospodarczej oraz politycznej Polski. Oczywiście nie możemy oczekiwać cudów i liczyć, że przez sam fakt członkostwa staniemy się krajem wysoko- rozwiniętym. Tym bardziej utopijne byłoby myślenie, że zdecydo- waną poprawę odczujemy już po roku naszej bytności w Unii. Nie- pokojące jest jednak, że zgłaszane nieprawidłowści, chociażby w postaci barier rozwoju sektora MSP pozostają bez echa, a klasa polityczna do tej pory nie potrafiła przygotować, a co ważniejsze wdrożyć w życie prawdziwej strategii dla Polski. Powinniśmy pa- miętać, że nasz sukces w Unii Europejskiej zależy od mądrej krajo- 9 Por. Ministerstwo Gospodarki i Pracy: Polska 2004. Raport o stanie przemysłu, Warszawa 2004, s. 46-47. 10 KATARZYNA STIEGER wej polityki, o czym możemy się przekonać analizując na przykład sytuację Irlandii i Grecji. BIBLIOGRAFIA 1. Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową: Stan i prognoza ko- niunktury gospodarczej nr 45 (I kw. 2005 r.), Warszawa 26. stycznia 2005 2. Ministerstwo Gospodarki i Pracy: Polska 2004. Raport o stanie gospodarki, Warszawa 2004 3. Ministerstwo Gospodarki i Pracy: Polska 2004. Raport o stanie przemysłu, Warszawa 2004 4. Skowronek-Mielczarek A.: Małe i średnie przedsiębiorstwa. yródła finansowania, C.H.Beck, Warszawa 2003 5. Stachowiak M.: Bariery rozwoju małych i średnich przedsię- biorstw w okresie przedakcesyjnym, w: Polskie przedsiębiorstwo na drodze do integracji z Unią Europejską, Euro Info Center, www.lczfr.lublin.pl/eic_bariery_rozwoju.html 6. Wyżnikiewicz B.: Dlaczego nie inwestują?, Rzeczpospolita 12 listopad 2004 r. 7. Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem. Uwarunkowa- nia europejskie, red. M. Strużycki, Difin, Warszawa 2002 8. http://www.prywatni.pl/upload/plik/czarna_lista_barier_2453561. pdf