MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ
DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOżÿCI
S T R E S
W ŻYCIU CODZIENNYM
I SA
UŻBIE WOJSKOWEJ
WYBRANE ZAGADNIENIA
Materiał profilaktyczno-edukacyjny
do prowadzenia zajęć z żołnierzami
Materiał o charakterze
profilaktyczno-edukacyjnym
WARSZAWA 2007
WARSZAWA 2006
Warszawa 2009
PLAN  KONSPEKT
do przeprowadzenia zajęć profilaktyczno-edukacyjnych
z problematyki stresu
TEMAT:
STRES W ŻYCIU CODZIENNYM I SA
UŻBIE WOJSKOWEJ.
WYBRANE ZAGADNIENIA.
CELE :
1. Przedstawienie stresu jako zjawiska normalnego w codziennym życiu człowieka.
2. Zapoznanie z czynnikami wywołuj cymi stres i objawami pozwalaj cymi go
rozpoznawać.
3. Zapoznanie z możliwymi skutkami stresu w życiu codziennym
i służbie wojskowej.
4. Przedstawienie wybranych sposobów zapobiegania stresowi
i przeciwdziałania jego skutkom.
CZAS:
2 x 45
METODY:
Wykład, prezentacja graficzna, dyskusja.
MATERIAA
Y I \
RODKI DYDAKTYCZNE:
Foliogramy, rzutnik światła dziennego lub projektor multimedialny.
MIEJSCE:
Świetlica, sala wykładowa.
ZAGADNIENIA:
1. Stres a frustracja. Pojęcia definicyjne.
2. Czynniki wywołuj ce stres.
3. Rozpoznawanie objawów stresu - fizycznych, fizjologicznych, psychicznych.
4. Przeciwdziałanie stresowi.
5. Stres a służba wojskowa.
6. Stres, kryzys psychiczny, trauma psychiczna.
7. Zakończenie.
3 3
WYKORZYSTANA LITERATURA:
1. M. Cenin, S. Cheżÿpa  Psychologia wojskowa, Wyd. MON, Warszawa, 1998 r.
2. B. Rychlik  ZarzÄ…dzanie stresem w wojsku. Program profilaktyki antystresowej.
Warszawa, 2006 r.
3. D. Merecz  Jak zwiększyć swój potencjał, by lepiej radzić sobie ze stresem.
Instytut Medycyny Pracy, żÿódżÿ, 2005 r.
4. M. Lis-Turlejska  Stres traumatyczny, Wydawnictwo Akademickie  żÿak ,
Warszawa, 2002 r.
5. I.Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.)  Człowiek w sytuacji stresu,
Wyd. U.żÿ., Katowice, 1996 r.
6. A. Florkowski, W. Gruszczyżÿski (red.)  Zdrowie psychiczne żoÅ‚nierzy,
A
ód~
, 2000 r.
7. W. Szlagura, M. Madejski  Interwencja kryzysowa, podejście profesjonalne.
Niepublikowane materiażÿy szkoleniowe,  ARCAN , Bielsko-Biażÿa 2000-2002 r.
4 4
PRZEBIEG ZAJ

:
UWAGI
TRE\

ZAGADNIENIA CZAS
WSKAZÓWKI
CZ
\

WST
PNA
Przedstawienie tematu i celu zajęć oraz spraw 5 min
organizacyjnych.
CZ
\

ZASADNICZA
15 min Folia 1
1. ZAGADNIENIE 1 (patrz szerzej str. 11)
STRES A FRUSTRACJA. POJ
CIA DEFINICYJNE.
Frustracja  reakcja organizmu na przeszkodÄ™,
 przykre emocje jako wynik niemożności
osi gnięcia celu.
Reakcje człowieka na sytuacje frustracyjne:
Pytania do słuchaczy
 działania w celu pokonania przeszkody (1),
o ewentualne przykłady z życia
 obejście przeszkody (2),
 wyznaczenie i osi gnięcie celu zastępczego (3),
 uporczywe, bezskuteczne atakowanie
przeszkody, agresja (4),
 rezygnacja, ucieczka (5, 5a).
STRES  sytuacja trudna, która prowadzi do zaburzeń
zachowania i działania wskutek przeci żenia
systemu nerwowego.
Folia 2
Fazy stresu biologicznego:
żÿ alarmowa  na sygnaÅ‚ o zadziaÅ‚aniu czynnika
Pytania, podawanie przykładów,
szkodliwego (stresora) organizm mobilizuje siÄ™,
np. brak pokarmu, brak wody...
pocz tkowo odporność organizmu maleje ale
potem wzrasta.
żÿ odpornoÅ›ci  mechanizmy adaptacyjne
przeciwdziałaj stresowi, odporność organizmu
wzrasta ponad stały poziom i pozwala zwalczyć
zagrożenie.
żÿ wyczerpania  jeÅ›li stresor, szkodliwy bodziec
działa zbyt długo, organizm wyczerpuje zasoby
i traci odporność.
Fazy stresu psychologicznego:
żÿ mobilizacja  po zadziaÅ‚aniu szkodliwego
bodz
ca wzrasta ogólna zdolność organizmu do
działania, mobilizowane s procesy psychiczne
i energetyczne,
żÿ rozstrojenie  jeÅ›li stresory dziaÅ‚aj zbyt dÅ‚ugo
lub zbyt silnie pogarszaj siÄ™ procesy orientacji
i kontroli, spada sprawność działania,
Np. trema - rodzaj stresu,
żÿ destrukcja  wci ż silne i dziaÅ‚aj ce dÅ‚ugo
mobilizuje
stresory uniemożliwiaj sprawne działanie, brak
realnej oceny sytuacji, spada motywacja do
działania, rezygnacja z walki.
5 5
 Stres u żołnierzy
 zespół reakcji fizjologicznych i psycholo-
gicznych, zachowań alarmowych i
obronnych organizmu wobec powstałej
sytuacji zagrożenia lub skierowanej Silna trema może sparaliżować,
przeciwko żołnierzowi agresji, ataku. odebrać głos, spowodować
zapomnienie tekstu...
STRES  kumuluj cy - np. różne problemy i kłopoty
życia codziennego,
 dysfunkcjonalny - np. zły szef,
nieprzyjemni współpracownicy,
wymagania ponad możliwości...
2. 10 min
ZAGADNIENIE 2 (patrz szerzej str. 13)
CZYNNIKI WYWOA
UJ
CE STRES.
Stres jest nierozerwalnie zwi zany z naszym życiem
i może mieć zarówno negatywny jak i pozytywny wpływ
na nasz organizm, działanie, funkcjonowanie.
Dy-stres  stres zły, powoduj cy negatywn reakcję
organizmu.
Eu-stres  stres pozytywny, pobudzaj cy
do działania.
Różnica bardzo często zależy od nas  od naszego
nastawienia i cech osobowości  wykształcenia,
wychowania, doświadczenia podobne stresory,
podobne sytuacje, jednych stresuj , deprymuj , innych
pobudzaj do aktywności, efektywnego działania.
Szkodliwe może być nasilenie stresu lub
nieumiejętność radzenia sobie z nim tzn. nierozpo-
znawanie objawów płyn cych z organizmu,
niezrozumienie sytuacji i własnego zachowania.
Stres mogą wywołać:
Folia 3
żÿ czynniki zewnÄ™trzne  klimat, haÅ‚as, konflikty,
utraty, zagrożenia, złe wiadomości, pośpiech itp.
żÿ czynniki wewnÄ™trzne  aspiracje, sumienie,
utrata dotychczasowych wartości ideowych,
religijnych, potrzeby emocjonalne itp.
Sytuacje stresowe  s najczęściej niezależne od
człowieka i mog dotkn ć każdego:
 realne zagrożenia życia - wypadki, katastrofy,
napady, straty, działania wojenne...
 rozpady zwi zków społecznych, rodzinnych -
rozwód, rozstanie...
 spadek poczucia własnej wartości - utrata pracy,
porzucenie przez kogoÅ› bliskiego,
niepowodzenia...
Folia 4
Ważÿne nie jest to, co ci siżÿ zdarza, lecz to jak to Pytanie o rozumienie tego
odbierasz stwierdzenia
6 6
3. 15 min
ZAGADNIENIE 3 (patrz szerzej str. 13)
ROZPOZNAWANIE OBJAWÓW STRESU - FIZYCZNYCH,
FIZJOLOGICZNYCH, PSYCHICZNYCH.
Stres przejawia siÄ™:
 wzmożonym napięciem emocjonalnym,
psychicznym,
 wzrostem impulsywności w myśleniu i działaniu,
 ograniczeniem kontroli nad własnym
zachowaniem
a więc w obniżonej, w różnym stopniu, sprawności
Folia 5
myślenia i działania.
Pytanie - czy ktoÅ› z was, kto
CHARAKTERYSTYCZNE OBJAWY STRESU
uważa, że doświadczył stresu
Fizjologiczne:
pamięta, któryś z objawów?
 bladość, suchość w ustach, bóle pleców
Czy może o tym coś
i głowy, przyśpieszone bicie serca, zwiększona
powiedzieć?
potliwość, napięcia mięśni, bezsenność,
nieregularny, płytki oddech, uczucie gor ca,
biegunka....
Fizyczne:
 postawa zgarbiona, zamknięta lub agresywna,
mowa szybka, głos wysoki, drżenia r k, napięta
twarz...
Psychiczne:
 zakłopotanie, nerwowość, agresja, zamykanie
się w sobie, depresja, rozdrażnienie, chaos
myślowy, nadpobudliwość, lęki, złość.....
W zachowaniu:
 brak apetytu lub nadmierne objadanie siÄ™,
szukanie leków, alkoholu, używek, wzrost ilości
wypalanych papierosów, brak poczucia humoru,
skłonność do płaczu lub wybuchów gniewu,
uczucie stałego zmęczenia, niekonsekwencja,
wyczerpanie...
W myżÿleniu:
 trudności w koncentracji, skupieniu uwagi, brak
zainteresowań, luki w pamięci, zapominanie....
Działanie ludzi w stresie zależy od indywidualnego
przygotowania do radzenia sobie w sytuacjach trudnych
i może być bardzo różne:
żÿ szukanie sposobu rozwi zania problemu,
samodzielnie lub przy pomocy innych,
żÿ rezygnacja z d żeÅ„, poddanie siÄ™ sytuacji lub
wpływom innych ludzi,
żÿ szukanie wsparcia u autorytetów  dowódcy,
kolegów, przyjaciół....
żÿ podejmowanie walki na zniszczenie przeciwnika,
wroga ale nie rozwi zanie problemu,
żÿ unikanie trudnoÅ›ci, przeczekiwanie, udawanie,
że nie ma problemu trudności,
żÿ szukanie czynnoÅ›ci zastÄ™pczych  zakupy,
sprz tanie, czytanie...
żÿ ucieczka w alkohol, narkotyki,
7 7
 4. 15 min
ZAGANIENIE 4 (patrz szerzej str. 14)
PRZECIWDZIAA
ANIE STRESOWI
Każdy człowiek ma własny próg odporności na stresory,
na bodz
ce wywołuj ce stres.
To co jednych stresuje dla innych może być obojętne.
To co jednym uniemożliwia sprawne działanie, innych
pobudza do aktywności, sprawności, do myślenia,
zwiększonej koncentracji.
Każdego jednak może dopaść sytuacja stresowa i wtedy
musi sobie z ni poradzić.
Pierwszym krokiem jest umiejętność rozumienia
i rozpoznawania objawów stresu.
Kolejnym krokiem jest wypracowanie własnego,
skutecznego stylu radzenia sobie ze stresem:
 poznanie mechanizmów działania stresu,
uczenie siÄ™ o stresie,
 pokonanie trudności,
 wykonanie czynności relaksuj cych,
 szukanie pomocy,
Folia 6
 znalezienie celu zastępczego (blisko
rzeczywistego problemu - działaj małymi
Pytanie - które elementy są
krokami)
najważniejsze, czy wogóle są
takie?
Podstawowe elementy działań redukuj cych stres:
Kto ma to ocenić?
żÿ akceptuj siebie i to co robisz, sprawdz
czy
dobrze wykonujesz to co powinieneÅ›,
żÿ rozmawiaj o swoich kÅ‚opotach i problemach 
nie jesteś sam, masz przecież przyjaciół,
kolegów, przełożonych, na których możesz
polegać, którzy cię wysłuchaj ,
żÿ bÄ…dz
aktywny umysłowo - ucz się nowych
umiejętności, szukaj wiadomości, poznawaj
ludzi,
żÿ nie bój siÄ™ i nie wstydz
prosić o pomoc innych,
żÿ bÄ…dz
aktywny fizycznie  poszukuj najlepszych
dla ciebie ćwiczeń sportowych,
żÿ bardzo rozważnie podchodz
do alkoholu
i narkotyków  odsun problemy na czas
upojenia, ale ich nie zlikwiduj ,
żÿ zajmij siÄ™ swoim hobby, jeÅ›li masz takie lub
poszukaj zajęcie, które cię uspokaja,
żÿ zrelaksuj siÄ™  daj sobie czas, wycisz siÄ™
i odpręż poprzez muzykę, ksi żkę, modlitwę....
8 8
5. 15 min
ZAGADNIENIE 5 (patrz szerzej str. 14)
STRES A SA
UŻBA WOJSKOWA
Istota problematyki stresu w służbie wojskowej nie
zmienia się. Działaj te same mechanizmy.
Zwiększa się jednak ilość możliwych stresorów,
Folia 7
sytuacji, które mog wywołać stres. Zwi zane jest to
Pytanie-
ze specyfik jak niesie dla młodego człowieka służba
Czy pamiętacie, któryś z tych
wojskowa:
elementów, a może one jeszcze
żÿ dÅ‚uga rozÅ‚ ka z najbliższymi,
działają?
żÿ nowe, nieznane Å›rodowisko,
żÿ nowe, nieznane, trudne zadania i obowi zki,
żÿ duży wysiÅ‚ek fizyczny,
żÿ zmiana rytmu dnia i wyżywienia,
żÿ obowi zek poddania siÄ™ rygorom regulaminów,
karność,
żÿ czÄ™sty, czasami codzienny kontakt z broni ,
żÿ brak czasu dla siebie, prywatnoÅ›ci,
żÿ Å›wiadomość zagrożenie zdrowia i życia w czasie
działań poligonowych, w misjach
zagranicznych....
Przeciwdziałanie stresowi służby wojskowej to:
żÿ sumienne wykonywanie obowi zków,
żÿ peÅ‚ne zdyscyplinowanie,
żÿ zaufanie do przeÅ‚ożonych i kolegów,
żÿ wiara we wÅ‚asne siÅ‚y, wiedzÄ™ i umiejÄ™tnoÅ›ci,
żÿ umiejÄ™tność rozpoznawania objawów stresu tak
u siebie jak i u kolegów,
żÿ umiejÄ™tność redukcji stresu po jego rozpoznaniu.
Skuteczne udzielanie pomocy innym wzmocni twoj
pewność działań.
6. 10 min
ZAGADNIENIE 6 (patrz szerzej str. 15)
STRES, KRYZYS PSYCHICZNY, TRAUMA PSYCHICZNA.
Silny i długo działaj cy stres może wywołać
poważne zaburzenia emocjonalne i zachowania, może
wręcz sparaliżować nasze działania.
Zdarzenie krytyczne to sytuacja, która wywołuje
bardzo silne reakcje emocjonalne, zakłócaj ce
zdolność funkcjonowania. Może ona wywołać nawet
uraz psychiczny.
Sytuacje takie to np: Folia 8
 udział w wypadku czy katastrofie naturanej lub
Kto według was ulega tym
spowodowanej przez człowieka,
urazom: ofiary, ratownicy,
 widok zabitych lub rannych,
rodziny, świadkowie...?
 zagrożenie życia lub zdrowia,
Wszyscy!!!
9 9
 informacja o śmierci lub zagrożeniu życia kogoś
bliskiego,
 bycie ofiar napadu, gwałtu, tortur,
Folia 9
 duża strata materialna.
Jeśli uraz psychiczny jest silniejszy niż mechanizmy
obronne, nawet u ludzi zdrowych może rozwinąć
się zespół zaburzeń po stresie urazowym (PTSD )
Reakcje na zdarzenia traumatyczne:
żÿ emocjonalne  lÄ™k, szok, gniew, wÅ›ciekÅ‚ość,
poczucie winy, żałoba, przygnębienie, wrogość,
agresja, wybuchowość, strach przed
pozostawaniem samemu, izolacja od innych,
żÿ poznawcze  dezorientacja, niska ocena
własnej wartości, brak koncentracji, strach przed
powtórzeniem sytuacji,
żÿ biologiczne  bezsenność, koszmary nocne,
zwiększone tętno, oddech,
żÿ zachowania  unikanie ludzi, nawet bliskich,
trudności w życiu intymnym, nieufność,
popadanie w uzależnienie od substancji
psychoaktywnych, kłopoty szkolne, zawodowe.
7. 5 min
ZAGADNIENIE 7 (patrz szerzej str. 15)
ZAKOŃCZENIE
1. Wymienione objawy stresu nigdy nie występuj
wszystkie razem. Każdy człowiek reaguje inaczej
i może mieć inne sygnały mówi ce o tym, że jest
w stresie.
2. Człowiek, który ulega stresorom, silnym bodz
com
wywołuj cym stres, jest normalny, to sytuacje
bywaj nienormalne, niecodzienne, bardzo
trudne, przełamuj ce naturalne psychiczne
mechanizmy obronne. Pytanie  czym jest stres dla
mnie?
3. Większość ludzi radzi sobie sama nawet
MobilizacjÄ… do sprawnego
w najtrudniejszych sytuacjach i z czasem wraca
i lepszego działania?
do równowagi psychicznej, emocjonalnej.
Utrudnia mi adaptacjÄ™, sprawne
4. Szukanie i proszenie o pomoc jest jednym
działanie, pozbawia dobrego
z naturalnych sposobów radzenia sobie w
nastroju, zadowolenia?
sytuacji trudnej.
5. S ludzie i instytucje, którzy mog pomóc
każdemu, kto w sytuacji skrajnie trudnej,
traumatycznej pomocy potrzebuje - przełożeni,
koledzy, psycholodzy, kapelani, lekarze....
10 10
SKRYPT DO KONSPEKTU
STRES W ŻYCIU CODZIENNYM I SA
UŻBIE WOJSKOWEJ
do przeprowadzenia zajęć profilaktyczno-edukacyjnych
z żołnierzami
Wybrane zagadnienia
Przed rozpoczęciem zajęć prowadz cy powinien poinformować słuchaczy, że tematyka stresu,
z jednej strony jest powszechnie znana, z drugiej często opiera się na stereotypach, uogólnieniach,
wiedzy potocznej. Operuje się pojęciami, które ludzie dotknięci stresem utożsamiaj ze słabości czy
wręcz chorob psychiczn .
W trakcie zajęć będzie można operować przykładami, opisami przypadków i zdarzeń, zachowń
ludzi będ cych w sytuacjach trudnych, odnosz c się do prezentowanego materiału.
Dyskusja jest nie tylko dopuszczalna, jest wręcz poż dana, aby wymienić pogl dy, wiedzę
i doświadczenie.
ZAGADNIENIE 1
STRES A FRUSTRACJA. POJ
CIA DEFINICYJNE.
Pojęcia stres i frustracja używane s często w języku potocznym zamiennie albo uzupełniaj co.
Tymczasem maj one nieco inne znaczenie mimo, że odnosz sie do człowieka, który ma określone
kłopoty.
Frustracja to reakcja emocjonalna na powstał czy zauważon przeszkodę, to zespół różnych
przykrych nieprzyjemnych emocji w sytuacji, gdy człowiek nie może osi gn ć zamierzonego, wyty-
czonego czy oczekiwanego celu.
Często znajdujemy się w sytuacjach, gdy nie osi gamy poż danych rezultatów, wyników mimo
poniesionego wysiłku czy kosztów. Przeszkoda jest zbyt duża, opór czegoś lub kogoś zbyt duży, a my
nie potrafimy, nie mamy sił b dz
też wiedzy czy umiejętności aby dotrzeć do celu.
Podstawow reakcj na zaistniał sytuację, w której pojawia się przed nami przeszkoda jest
działanie skierowane na pokonanie tej przeszkody. Można to osi gn ć w wieloraki sposób. Zawsze
jednak potrzebna jest aktywność i chęć pokonania przeszkody. Skoro pierwsza próba się nie powiodła,
to z analizy porażki powinniśmy wiedzieć czego nam brakuje  siły, wiedzy, umiejętności, wsparcia
kolegów.... Po logicznej analizie możliwości i uzupełnieniu niedoborów, braków można pokonać
przeszkodę i osi gn ć cel.
Drugim sposobem pokonania przeszkody jest jej ominięcie, obejście. Skoro jest taka możliwość,
skoro wysiłek poniesiony na obejście będzie mały a zaoszczędzimy czas, to z tej szansy trzeba
skorzystać. Mamy np. trudne słowo do napisania, nie wiemy jednak jak się je pisze  możemy, nie
szukaj c po słownikach użyć innego słowa, które ma to samo znaczenie.
Trzeci sposób to wyznaczenie sobie celu zastępczego. Jeśli cel zastępczy będzie leżeć blisko celu
zasdniczego a daje nam przy okazji znacz ce korzyści czasowe i materialne, to można to rozważyć
i zastosować, cel zasadniczy osi gaj c np. w drugim etapie. Jeśli jednak jest to uniknięcie wysiłku,
udawanie niezrozumienia sytuacji czy zadania, to możemy być pos dzeni o zwykłe cwaniactwo czy
lenistwo.
11 11
Czwarty sposób nie jest zbyt pożÿżÿdany do stosowania, żÿwiadczy bowiem o upartożÿci, niechżÿci do
wyciżÿgania wniosków, uczenia siżÿ, ponoszenia wysiżÿku. Jest to uporczywe ponawianie prób pokonania
przeszkody zawsze tym samym sposobem mimo ponoszonych porażÿek. żÿwiadczy to o tzw. fiksacji
funkcjonalnej i stwierdzeniu  widzicie sami, nie potrafiżÿ, nie mogżÿ, to musi zrobiżÿ ktożÿ inny. Postawa
bardzo niepożÿżÿdana.
Piżÿty sposób równieżÿ jest mażÿo korzystny i nieefektywny, polega bowiem na rezygnacji. Skoro jest
przeszkoda, nie mogżÿ jej pokonażÿ, to po co siżÿ wysilażÿ. W domyżÿle czżÿsto jest wniosek  niech to zrobiżÿ
inni, ja siżÿ dostosujżÿ i wżÿżÿczżÿ. Nie wiadomo co jest wiżÿksze - niewiara we wżÿasne siżÿy, niechżÿżÿ do wysiżÿku
i aktywnożÿci czy wyrachowanie. Taka biernożÿżÿ zachowania nie jest mile widziana ani w grupie
koleżÿeżÿskiej, ani w szkole, ani w zakżÿadzie pracy, ani w wojsku.
Stres to reakcja organizmu na sytuację trudną, która prowadzi do zaburzenia emocjonalnych
procesów regulacji poprzez przeciżÿżÿenie systemu nerwowego. Pojżÿcie stresu wywodzi siżÿ z nauk
biologicznych. Na każÿdy oganizm żÿywy dziażÿajżÿ różÿne czynniki. Jeżÿli sżÿ to czynniki szkodliwe to
wywożÿujżÿ one negatywne zmiany w organizmie.
Wybitny polski psycholog, profesor Jan Strelau twierdzi, żÿe stres to stan, na który skżÿadajżÿ siżÿ silne
negatywne emocje oraz towarzyszżÿce im zmiany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczajżÿce normalny,
podstawowy poziom pobudzenia.
Pojżÿcie stresu psychologia przejżÿżÿa z nauk biologicznych. Stres biologiczny organizmu przejawia siżÿ
w trzech fazach.
Faza alarmowa  organizm odbiera sygnażÿ, informacjżÿ o zadziażÿaniu czynnika szkodliwego. Kiedy
czynnik zadziażÿa, na krótko spada odpornożÿżÿ, wydolnożÿżÿ organizmu. Po pewnym czasie jednak
pojawia siżÿ drugi etap.
Faza odpornożÿci  organizm aktywizuje siżÿ, uruchamia mechanizmy przystosowawcze. Wyrażÿnie
wzrasta odpornożÿżÿ organizmu na szkodliwe czynniki po to, aby zwalczyżÿ zagrożÿenie.
Wykorzystywane sżÿ naturalne zasoby organizmu, które jednak sżÿ ograniczone. Jeżÿli czynnik
szkodliwy nie przestanie dziażÿażÿ, to możÿe pojawiżÿ siżÿ kolejna faza.
Faza wyczerpania  kiedy czynniki szkodliwe dziażÿajżÿ zbyt dżÿugo lub sżÿ zbyt silne, zasoby organizmu
walczżÿcego z nimi wyczerpujżÿ siżÿ. Możÿe dojżÿżÿ do osżÿabienia organizmu, wyczerpania a nawet
żÿmierci.
Np. organizm, który odbiera sygnał, że nie ma wody czy pożywienia może przejść przez wszystkie
fazy  każdy w różnym czasie i z innym skutkiem.
W stresie psychologicznym psycholodzy równiez wyodrżÿbnili trzy fazy, z których najczżÿżÿciej
wystżÿpuje pierwsza lub dwie pierwsze.
Faza mobilizacji  po zadziażÿaniu czynników szkodliwych, pojawieniu siżÿ sytuacji trudnej, nastżÿpuje
mobilizacja procesów psychicznych. Wzrasta ogólna zdolnożÿżÿ do dziażÿażÿ min. intelektualnych -
myżÿlenie, analizowanie, kojarzenie, wnioskowanie, lepsza, ostrzejsza orientacja itp. Mobilizowane
sżÿ zasoby energetyczne, wzrasta aktywnożÿżÿ, dynamika ruchów, pobudzane sżÿ do zwiżÿkszonej pracy
gruczożÿy wydzielania wewnżÿtrznego np. adrenaliny. Jeżÿli trudnożÿżÿ nie zostanie pokonana, a stresory
dziażÿajżÿ dalej lub nawet zwiżÿkszajżÿ siżÿ, nastżÿpuja druga faza.
Faza rozstrojenia  stopniowo pogarszajżÿ siżÿ procesy orientacji i kontroli sytuacji. Nastżÿpuje coraz
wiżÿksze rozstrojenie emocjonalne, obniżÿa siżÿ znaczżÿco sprawnożÿżÿ dziażÿania, kontrolowanie
wżÿasnego postżÿpowania. Zaburzone zostajżÿ procesy motywacyjne. Jeżÿli trwa to zbyt dżÿugo i nie
otrzymamy pomocy to w skrajnych przypadkach możÿe pojawiżÿ siżÿ trzecia faza.
Faza destrukcyjna  nie ma motywacji do dziażÿania, wykonywane czynnożÿci sżÿ chaotyczne i nieskute-
czne, nie ma kontroli sytuacji ani wżÿasnego postżÿpowania. Procesy intelektualne sżÿ poważÿnie
zaburzone.
12 12
ZAGADNIENIE 2
CZYNNIKI WYWOA
UJ
CE STRES.
Każda sytuacja, zdarzenie czy działanie, które s nowe, nieznane, niespodziewane może wywołać
stres. Ważne jest jak to przyjmiemy, jak sobie z tym poradzimy. Wielu czynników możemy się
spodziewać czy wręcz oczekiwać, inne s dla nas pełnym zaskoczeniem. Jedne pobudz nas do
działania i aktywności, inne wywołaj zamieszanie emocjonalne, dezorganizuj działanie.
Bardzo dużo zależy od naszego przygotowania na możliwe sytuacje trudne  wykształcenia, wiedzy,
wychowania, doświadczenia. Jeśli potrafimy prawidłowo ocenić sytuację, rozpoznać czynniki stresuj ce,
prawidłowo zinterpretować sygnały płyn ce z organizmu, to nasze przeciwdziałanie też będzie
efektywne i skuteczne.
Na wiele czynników nie mamy wpływu  pojawiaj się wbrew naszej woli i oczekiwaniom ale sama ich
znajomość i wcześniejsze doświadczenia pozwalaj nam radzić sobie z nimi całkiem skutecznie.
Dotyczy to np. warunków pogodowych  wiemy jak zabezpieczyć się przed chłodem, deszczem,
śnieżyc , mrozem...Nie powinny nas zaskoczyć. Inne natomiast, mimo, że s znane, mog mieć dla nas
przykre konsekwencje. Trudno bowiem przyj ć za normalne i znane pozbawienie pracy, rozwód
rodziców czy własny, odrzucenie przez bliskich przyjaciół...
Dlatego tak ważna jest informacja, któr trzeba sobie przyswoić, że dla zrozumienia istoty stresu,
który mnie dotyka i może mn zawładn ć nie jest ważne to co się stało, co się dzieje, ale to, jak to
odbieram.
Te same czynniki, sytuacje na jednych w ogóle nie będ działały, innych zaś mog silnie
zestresować. Dla jednego strata (np. kradzież) kilkuset złotych będzie tragedi , dla drugiego niewiele
znacz cym epizodem. Dla jednego utrata pracy będzie katastrof życiow i rodzinn , dla innego
motorem do intensywnego poszukiwania innej i chwilow niedogodności .
ZAGADNIENIE 3
ROZPOZNAWANIE OBJAWÓW STRESU - FIZYCZNYCH, FIZJOLOGICZNYCH, PSYCHICZNYCH.
Każdy człowiek inaczej reaguje na stres. Jeśli jednak szkodliwe bodz
ce zadziałaj to jest możliwość
aby to zauważyć. Sam organizm nas o tym informuje. Ponadto zmieniamy dotychczasowe specyficzne,
stałe formy zachowania. Umiejętność rozpoznawania tych sygnałów jest pierwszym krokiem do
poradzenia sobie ze stresem, który się pojawił. Niezwykle ważna jest również umiejętność zauważenia
objawów stresu u bliskich czy kolegów, bo wtedy możemy zaproponować im pomoc i wsparcie.
Najważniejsze objawy wyszczególnione s w konspekcie. Warto jednak dodać, że rozpoznanie
objawów stresu jest niezwykle ważne, daje nam bowiem możliwość kontrolowania ich i rozumienia
własnego nieskutecznego, chaotycznego działania, oraz świadomość, że pewne symptomy fizjologiczne
nie maj podłoża chorobowego.
Potrafimy też zrozumieć pewne, z pozoru nieracjonale działania, własne czy bliskich, które w istocie
s dzaiałaniami pozornymi, zastępczymi. Np. niespodziewane zakupy, nagłe generalne sprz tanie,
długie czytanie ksi żki...ale również częstsze sięganie po alkohol, szukanie towarzystwa kolegów.
13 13
ZAGADNIENIE 4
PRZECIWDZIAA
ANIE STRESOWI.
Nie ma ludzi niepodatnych na stres. Każdy ma jednak inny próg odporności psychicznej. Każdy ma
inne mechanizmy obronne. Jest to zależne od wielu czynników:
 wrodzonej podatności na stres,
 doświadczenia, obycia z sytuacjami stresowymi,
 realnej wiedzy o możliwym zagrożeniu, o sytuacjach trudnych,
 umiejętności aktywnego kontrolowania sytuacji,
 świadomości, że w sytuacji trudnej, krytycznej można liczyć na pomoc innych,
 stopnia znajomości własnych zasobów na dan sytuację  wiedzy, wyposażenia, umiejętności...
 umiejętności zastosowania technik relaksacyjnych takich jak: wyciszenie się, wyizolowanie
z aktualnej sytuacji, wizualizacji np. na bazie ulubionej muzyki, zajęcia sportowe, długi
spacer...
Jeśli mamy pomóc koledze czy komuś bliskiemu będ cych w stresie to do podstawowych elementów
naszego działania powinniśmy zaliczyć: wiedzę, chęci i możliwości.
KtoÅ›, kto ujawnia swoj sytuacjÄ™ stresow zachowaniem czy wyraz
nymi sygnałami płyn cymi
z organizmu to być może wożÿa o pomoc. Wtedy wÅ‚aÅ›nie trzeba chcieć okazać mu pomoc i dać j .
Nie wystarczy patrzeć  trzeba widzieć.
Nie wystarczy słuchać  trzeba słyszeć.
Nie wystarczy potwierdzać  trzeba rozumieć i czuć (empatia).
Czasami cała pomoc to bycie obok, towarzyszenie daj ce poczucie bezpieczeństwa.
Nie należy okazywać litości  należy pomóc lub zorganizować pomoc  skierować do specjalisty
lub autorytetu.
ZAGADNIENIE 5
STRES A SA
UŻBA WOJSKOWA.
Służba wojskowa niesie ze sob różne dodatkowe sytuacje trudne, które mog spotkać młodego
człowieka. Nie miał on z nimi do czynienia ani w domu, ani w szkole, ani w grupie rówieśniczej. Nagłe
przeniesienie do nowych warunków, nowego, nieznanego środowiska, uniformizacja tak zewnętrzna jak
i funkcjonalna wielu sprawia kłopoty. Proces przystosowania trwa czasami od kilku do kilkunastu tygodni.
Rozł ka z najbliższymi, ograniczenie prywatności i organizacja prawie każdej godziny jest dla niektórych
poważnym progiem sprawdzaj cym ich odporność psychiczn .
Ponadto właśnie w służbie wojskowej, gdzie jest duża dynamika szkolenia, ćwiczeń, działań
poligonowych, pojawiaj się sytuacje, które mog być zagrożeniem życia. Informacje o tego typu
wypadkach s powszechnie znane, dlatego i rodzina i sam żołnierz przeżywaj pewne obawy. Ostatnie
lata i udział polskich żołnierzy w misjach poza granicami kraju rozszerzyły ten katalog sytuacji trudnych
i niebezpiecznych a więc wywołuj cych stres.
Dlatego niezwyle ważne jest aby znać mechanizmy działania stresu, sposoby przeciwdziałania
i udzielania pomocy, sobie samemu czy koledze.
Jednymi z najważniejszych elementów obniżaj cych czy redukuj cych stres w służbie wojskowej s :
 wiara we własne siły, wyszkolenie, wyposażenie i doświadczenie,
 zaufanie do profesjonalizmu przełożonych,
14 14
 zaufanie do kolegów wspólnie wykonuj cych zadania,
oraz snu. Po około 20  30 minutach działania następuje wyraz
ne pogorszenie nastroju, zmęczenie
i zniechęcenie. W konsekwencji tego osoby sięgaj po kolejne i z uwagi na powstaj c tolerancję
koleje
 znajomość realnych zagrożeń.
coraz większe dawki. Efektem jest silne uzależnienie psychiczne i wycieńczenie organizmu zarówno
fizyczne jak i psychiczne, częste lęki, znużenie i zaburzenia depresyjne. Przedawkowanie
Aby te elementy mogły funkcjonować s świadomości każdego żołnierza potrzeba nie tylko dobrego
w
powoduje niebezpieczeństwo paraliżu układu
i pełnego szkolenia specjalistycznego, potrzebna oddechowego zaburzenia pracy serca, czego
jest również i dobra organizacja pododdziału,
skutkiem może być śmierć.
kompetentne dowodzenie i sprawiedliwy podział obowi zków. Niezwykle ważny jest czas na odpoczynek
i relaks, bo to właśnie pozwala redukować napięcie psychiczne i podnosić sprawność żołnierzy.
NARKOTYKI HALUCYNOGENNE
Najbardziej popularne z tej grupy: LSD, PCP, grzyby halucynogenne.
ZAGADNIENIE 6
WyglÄ…d:
LSD  biały krystaliczny proszek, rozpuszczalny w wodzie, tworz cy bezbarwn ciecz, któr
nas cza się papierki, obrazki. Może też występować pod postaci tabletek lub kapsułek.
STRES, KRYZYS PSYCHICZNY, TRAUMA PSYCHICZNA.
PCP  biały proszek, płyn lub kapsułki.
Kiedy sytuacje stresowe s bardzo ostre, nagłe, działaj długo lub następuj jedna po drugiej
Działanie:
możemy sobie sami z tym nie poradzić. Pozostaje wycofać się lub szukać pomocy, bo nasze działania
Skutki działania s zróżnicowane, zależne od stanu i nastroju wyjściowego, przed zażyciem
będ nieskuteczne, a nawet sparaliżowane. Jeśli dojdzie do sytuacji krytycznej to grozi nam nawet uraz
narkotyku. Następuj intensywne halucynacje  czyli zmiany w funkcjonowaniu zmysłów, odbioru
psychiczny. Nasze doświadczenie i wiedza oraz mechanizmy obronne mog okazać się niewystarcza-
bodz
ców, intensyfikacja nastroju, przecenianie własnych możliwości. Pojawia się skłonność do
j ce na to, co nas spotyka lub czego jesteśmy świadkami.
niekonwencjonalnych zachowań np.: chodzenie bez ubioru, próby latania, przenoszenia ciężarów,
Na taki kryzys psychiczny narażony może być każdy z nas. Każdy bowiem może ulec wypadkowi, być
mylenie znaczenia i funkcji różnych przedmiotów. Jednak halucynacje jest nieuleczalnie chory. Do
napadniętym, ponieść duż stratę materialn , dowiedzieć się, że ktoś bliski mog być też nieprzyjemne
tego i wywoływać strach, na wojnie, ani podejmować ryzykanckich prób sprawnościowych. Sam widok
nie potrzeba ani być przerażenie lub agresję. Pojawiaj się zaburzenia ostrości widzenia i oceny
ofiar odległości (niebezpieczne podczas prowadzenia pojazdów mechanicznych).
katastrofy, zabitych lub rannych, pozostawia w nas poważny ślad psychiczny. Nawet, jeśli w
Ważn informacj jest fakt, że po użyciu LSD,
pierwszym momencie, jako ratownicy działamy sprawnie mog pojawić po zaburzenia pohalucyno-
i skutecznie to siÄ™ pewnym czasie obrazy
genne tzw. flash backs. Po upływie dni, tygodni a nawet miesięcy mog wyst pić nawroty
tragedii i ofiar mog do nas wracać.
wcześniejszych zaburzeń i Flash back
Zdarzenie, które tak silnie halucynacji mimo, swoje konsekwencje ponownie użyty. poznawcze,
traumatyzuje ma że narkotyk nie został emocjonalne,
może trwać kilka sekund ale i kilka godzin. Zwykle wi że się ze zmęczeniem lub stresem. Ze
biologiczne i w zachowaniu.
względu na brak możliwości przewidzenia momentu jego wyst pienia stanowi znaczne niebezpie-
Nie zawsze będziemy potrafili sobie sami z tym poradzić. Najczęściej wystarczy porozmawiać o tym
czeństwo nawet dla zdrowia i życia.
z kimś, komu ufamy. Otworzyć się przed nim, wyrzucić nagromadzone emocje, to co boli, co zalega,
opisać swoje uczucia i wrażenia  mówi c potocznie  wygadać się. To jest częsty sposób stosowany
INHALATY
w rodzinach po stracie kogoś bliskiego  rozmawiać, rozmawiać, rozmawiać...
Doświadczenia z kleje, pasty, rozpuszczalniki lotne.
wypadków, katastrof, napadów, gwałtów, rozbojów świadcz jednak o tym, że nie
Do tej grupy należ :
wszyscy radz sobie sami czy w gronie bliskich osób. Niektórzy potrzebuj wsparcia specjalistow.
Wygląd: kleje, pasty, płyny o intensywnych zapachach.
I powinni je otrzymać jak najszybciej. Trzeba bowiem pamiętać o tym, że to nie człowiek w kryzysie czy
traumie psychicznej jest nienormalny to sytuacja była nienormalna, niecodzienna, tragiczna.
Działanie:
Jeśli nie możemy pomóc to nie należy dawać dobrych rad czy okazywać litość, tylko udzielić wsparcia
wdychanie oparów tych substancji powoduje szybkie oszołomienie, euforię, zamroczenie, bełkotliw
i skierować do specjalisty (psychologa, psychiatry...).
mowę, senność. Jednak w drugiej fazie po około 30  50 minutach pojawia się gonitwa myśli,
rozdrażnienie, agresja. Brak jest kontroli nad sob , swoim zachowaniem, mog pojawić się
halucynacje, utrata świadomości lub też zapaść.
Długotrwałe używanie tych substancji powoduje:
ZAKOżÿCZENIE
 silne uzależnienie psychiczne;
Stres uszkodzenie lub zniszczenie komórek mózgu; człowiekowi. Nie należy go ani lekceważyć ani
jest naturalnym zjawiskiem towarzysz cym

demonizować. Trzeba go poznawać, przeciwdziałać, redukować. Jeśli trzeba należy pomóc w tym
 oparzenia lub paraliż dróg oddechowych;
innym. Stres służby wojskowej niczym nie różni się od stresu występuj cego w życiu cywilnym.
 zaburzenia układu trawiennego;
W służbie wojskowej jest jedynie więcej stresorów specyficznych zwi zanych z broni , zadaniami,
środowiskiem prawie w całości męskim. Mechanizmy stresu i objawy s takie same. Tak samo trzeba im
 uszkodzenia w troby i nerek.
przeciwdziałać, tak samo poważnie traktować. Na każdym szczeblu dowodzenia. Tak w trosce
o wykonanie zadań jak i w trosce o człowieka.
ÅšRODKI FARMAKOLOGICZNE
Do tej grupy należ : środki przeciwbólowe, uspokajające oraz nasenne i ułatwiające zasypianie.
Wygląd: tabletki, kapsułki, sproszkowana substancja.
Działanie:
W zależności od substancji następuje poprawa nastroju, uśmierzenie bólu lub zniesienie zaburzeń
lękowych, nastroju czy zaburzeń depresyjnych. Przyjmowanie przewlekłe prowadzi do uzależnienia
15
15 15
DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOÅšCI MON
00-911 Warszawa, al. Niepodległości 218
www.wp.mil.pl
www.wojsko-polskie.pl
Departament Wychowania i Promocji Obronności jest komórką organizacyjną Ministerstwa Obrony Narodowej wykonującą
w resorcie zadania wychowawcze, dyscypliny wojskowej, profilaktyki wychowawczej i psychoprofilaktyki, edukacji obywatelskiej,
działalności kulturalno-oświatowej, promocji obronności (krajowej i zagranicznej), ceremoniału wojskowego i komunikacji społecznej
w resorcie, funkcjonowania państwowych instytucji kultury, których organizatorem jest Minister Obrony Narodowej, współdziałania
z organami ochrony porządku prawnego, państwowymi instytucjami i organizacjami pozarządowymi w dziedzinie tworzenia oby-
watelskiego zaplecza systemu obronności, a także wspierania i promowania organów przedstawicielskich kadry zawodowej oraz
innych wojskowych instytucji społecznych.
Oddział Społecznych Problemów Służby
Monitorowanie zjawisk i tendencji w życiu społecznym wojska z punktu widzenia prognozowania zagrożeń; przygotowywanie
okresowych analiz, ocen, prognoz, a także wypracowywanie celów, kierunków i propozycji działań w sferze kształtowania stosunków
społecznych i przeciwdziałania patologiom w Siłach Zbrojnych RP. Określanie kierunków i głównych zadań w dziedzinie profilaktyki
wychowawczej i psychologicznej.
Oddział Edukacji Obywatelskiej i Ceremoniału Wojskowego
Programowanie, koordynowanie i realizacja zadań w sferze: edukacji obywatelskiej w wojsku, kształcenia proobronnego mło-
dzieży, upowszechniania międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych, ochrony dóbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego,
upowszechniania i kultywowania tradycji orężnych w Siłach Zbrojnych RP, nadawania nazw wyróżniających i patronów, opracowy-
wania rodowodów związków i jednostek wojskowych, przygotowywania projektów wniosków nadania sztandarów, proporców i innych
symboli wojskowych, organizowania ceremonii wojskowych i patriotycznych z udziałem wojska w kraju i poza jego granicami.
Oddział Promocji Obronności
Programowanie, koordynowanie i wykonywanie zadań wynikających z szeroko rozumianej promocji obronności w kraju i zagra-
nicą, w tym także prowadzenia zadań patronackich, realizowanych w oparciu o obowiązujące uregulowania ustawowe oraz odrębne
ustalenia resortu obrony narodowej w tej dziedzinie. Współdziałanie z instytucjami państwowymi, zajmującymi się problematyką
promocji Polski w kraju i za granicą, organami samorządowymi, organizacjami pozarządowymi, mediami oraz komórkami organi-
zacyjnymi resortu, dowództwami rodzajów Sił Zbrojnych RP w celu tworzenia warunków do działalności promocyjnej w wojsku.
Opracowywanie, produkowanie i dystrybucja materiałów promocyjnych o Siłach Zbrojnych RP.
Oddział Kultury i Oświaty
Określanie celów i kierunków pracy w zakresie działalności kulturalno-oświatowej, krajoznawczej i rekreacyjnej w resorcie oraz
opracowywanie projektów dokumentów normatywnych w tej dziedzinie. Współdziałanie z centralnymi organami władzy państwowej,
zajmującymi się problematyką kultury, oświaty, turystyki, kultury fizycznej, organami samorządowymi, stowarzyszeniami i środowiskami
twórczymi w tworzeniu warunków do działalności kulturalno-oświatowej, rekreacyjnej i proobronnej w resorcie.
Oddział Komunikacji Społecznej
Programowanie, koordynowanie i realizowanie współpracy resortu z organizacjami pozarządowymi, instytucjami państwowymi i
organami samorządowymi w dziedzinie tworzenia obywatelskiego zaplecza systemu obronności państwa oraz budowania społecznej
akceptacji dla polityki obronnej państwa. Zadania oddziału obejmują między innymi: zlecanie zadań publicznych w dziedzinie obron-
ności; rozpatrywanie wniosków o podpisanie porozumień o współpracy z Ministrem Obrony Narodowej oraz sprawowanie ogólnego
nadzoru nad ich realizacją; nieodpłatne przekazywanie mienia ruchomego Skarbu Państwa będącego w użytkowaniu jednostek
podporzÄ…dkowanych Ministrowi Obrony Narodowej lub przez niego nadzorowanych; sprawowanie nadzoru nad fundacjami, dla
których Minister Obrony Narodowej jest ministrem właściwym ze względu na cele fundacji.
Oddział Dyscypliny Wojskowej
Programowanie i koordynowanie działalności dotyczącej kształtowania dyscypliny wojskowej i właściwego reagowania na jej
naruszenia. Przygotowywanie projektów aktów prawnych i innych dokumentów normatywnych oraz decyzyjnych w zakresie dyscy-
pliny wojskowej, w tym dotyczących orzecznictwa dyscyplinarnego Ministra Obrony Narodowej i Podsekretarza Stanu właściwego
w sprawach społecznych. Dokonywanie analiz i ocen warunków do kształtowania dyscypliny wojskowej, jej tendencji i stanu w
resorcie obrony narodowej. Kierowanie systemem sprawozdawczości w zakresie dyscypliny wojskowej oraz prowadzenie bazy da-
nych dotyczących dyscypliny żołnierzy. Planowanie i realizowanie zadań związanych z upowszechnianiem wojskowych przepisów
dyscyplinarnych, procesem kształcenia i szkolenia oraz działalnością informacyjno-wydawniczą, dotyczącą dyscypliny wojskowej.
Zaopatrywanie jednostek resortu w odznaki i legitymacje oraz białą broń, służącą wyróżnianiu żołnierzy.
Oddział Nadzoru i Analiz
Określanie kierunków i głównych zadań w dziedzinie funkcjonowania struktur oraz korpusu oficerów wychowawczych, nadzoru
nad państwowymi instytucjami kultury, których organizatorem jest Minister Obrony Narodowej, konstruowania centralnych planów rze-
czowych w zakresie sprzętu, materiałów i wyposażenia kulturalno-oświatowego, zaopatrywania w prasę i dzienniki urzędowe komórek i
jednostek organizacyjnych resortu obrony narodowej, organizacyjno-technicznego zabezpieczenia działalności komórek wewnętrznych
Departamentu.
16