7.10. Narodowy Program Zdrowia na lata 2007 2015 Program oparty został na przeprowadzonej w 2003 roku analizie stanu zdrowia społeczeństwa, która wykazała, że mimo wzrostu przeciętnego dalszego trwania życia i zmniejszającego się zagrożenia chorobami ukła- du krążenia nadal dzieli nas znaczny dystans od starych krajów Unii Europejskiej. Zmiany demograficzne skłoniły do dodania nowych celów dotyczących zapobiegania niepełnosprawności i braku aktywności ludzi starszych, problemów macierzyństwa i dzietności polskich małżeństw. Jednym z podstawowych celów stało się wyrównywanie różnic teryto- rialnych i społecznych w zakresie sytuacji zdrowotnej. Program nawią- zuje do Światowej Deklaracji Zdrowia przyjętej przez Światowe Zgro- madzenie Zdrowia w 1998 roku, w której potwierdzono, że zdrowie jest jednym z podstawowych praw jednostki ludzkiej , do strategii Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku , określającej kierunki polityki zdrowotnej w regionie europejskim ŚOZ, a także do opracowanej przez Komisję UE Europejskiej Strategii Zdrowia. Ogólnym celem programu jest poprawa zdrowia i jakości życia ludzi oraz zmniejszanie różnic terytorialnych w stanie zdrowia populacji przez: �% kształtowanie prozdrowotnego stylu życia ludzi; �% tworzenie sprzyjającego zdrowiu środowiska życia, pracy i nauki; �% aktywizowanie jednostek samorządu terytorialnego i organizacji poza- rządowych. NPZ określa kierunki polityki zdrowotnej państwa, a ministra zdrowia czyni koordynatorem działań wszystkich sektorów gospodarki w sprawach związanych ze zdrowiem, samorządów terytorialnych i organizacji pozarzą- dowych. Program stwarza płaszczyznę do podejmowania zintegrowanych działań w zakresie zdrowia publicznego i daje szansę na bardziej skutecz- ną realizację zadań prozdrowotnych. Przyjęty został przez Radę Ministrów Uchwałą Nr 90/2007 w dniu 15 maja 2007 roku. 7.10.1. Strategiczne cele Narodowego Programu Zdrowia Program wytycza 9 głównych celów strategicznych ukierunkowanych na najważniejsze, zdaniem ekspertów, zagrożenia zdrowotne populacji Polski. Cel 1. Zmniejszenie zachorowalności i przedwczesnej umieralności z powodu chorób naczyniowo-sercowych, w tym udarów mózgu Mimo zanotowanego w ostatniej dekadzie obniżenia umieralności z po- wodu chorób układu krążenia, są one nadal najczęstszą przyczyną przed- 124 wczesnej umieralności zarówno mężczyzn, jak i kobiet, a także absencji chorobowej, hospitalizacji i inwalidztwa. Poziom przedwczesnej umieral- ności z powodu chorób krążenia w Polsce jest o ponad 80% wyższy od przeciętnego w krajach UE. Ta niekorzystna sytuacja jest szczególnie wi- doczna w przypadku chorób naczyń mózgowych. Rycina 7.2. Przedwczesna umieralność, przed 65. rokiem życia, z powodu chorób układu krążenia współczynniki standaryzowane na 100 tys. ludności (wg PZH). Do opanowania epidemii tych chorób konieczne są: �% Poprawa sposobu żywienia ludności i ograniczenie występowania oty- łości oraz cukrzycy. �% Zwiększenie aktywności fizycznej ludzi. �% Ograniczenie palenia tytoniu i spożycia alkoholu. �% Wczesna diagnostyka czynników ryzyka zawału serca i udaru mózgu przez oznaczenia stężenia cholesterolu i jego frakcji oraz triglicerydów w surowicy krwi. �% Zwalczanie nadciśnienia tętniczego oraz migotania przedsionków serca. �% Leczenie udaru mózgu za pomocą terapii trombolitycznej. �% Edukacja społeczeństwa na temat sposobów zapobiegania tym chorobom. Działania te pozwalają oczekiwać, że do roku 2015 nastąpi: �% redukcja przedwczesnej umieralności o 30% u osób przed 65. rokiem życia; 125 �% zmniejszenie umieralności z powodu choroby niedokrwiennej serca (w tym zawału serca) o 15 20%; �% ograniczenie liczby wczesnych zgonów z powodu udarów mózgu o 20% oraz uzyskanie u co najmniej 70% chorych po udarach mózgu samo- dzielności w podstawowych czynnościach życia codziennego. Cel 2. Zmniejszenie zachorowalności i przedwczesnej umieralności z powodu nowotworów złośliwych Choroby nowotworowe są drugą co do częstości występowania przy- czyną przedwczesnych zgonów w Polsce z uwagi na pózne ich wykrywanie i małą skuteczność leczenia. Palenie tytoniu jest uznane za najważniejszy czynnik ryzyka wystąpienia chorób nowotworowych, głównie raka oskrzeli i płuc. Według raportów Unii Europejskiej Polska znajduje się na ostatnim miejscu w Europie, jeśli chodzi o dostępność leczenia onkologicznego. Rycina 7.3. Przedwczesna umieralność, przed 65. rokiem życia, z powodu nowotwo- rów złośliwych współczynniki standaryzowane na 100 tys. ludności (wg PZH). Do poprawy sytuacji konieczne jest: �% Zmniejszenie rozpowszechnienia palenia tytoniu. �% Poprawa sposobu żywienia ludności i zapewnienie diety bogatej w wa- rzywa, rośliny strączkowe i przetwory zbożowe z pełnego ziarna. �% Usprawnienie wczesnej diagnostyki chorób nowotworowych, a szcze- gólnie regularne badania mammograficzne (rak piersi) i cytologiczne 126 (rak szyjki macicy) oraz wykorzystanie skutecznych szczepionek prze- ciw wirusom brodawczaka. �% Realizacja Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych (2005). Oczekuje sie, że w wyniku realizacji tych działań nastąpi zmniejszenie o 5% umieralności z powodu nowotworów ogółem. Cel 3. Zmniejszenie częstości urazów powstałych w wyniku wypad- ków i ograniczenie ich skutków Urazy powstałe w wyniku wypadków stanowią w krajach rozwiniętych coraz większy problem zdrowotny, społeczny i ekonomiczny z uwagi na wysokie koszty leczenia i rehabilitacji ofiar wypadków. W Polsce licz- ba zgonów z powodu różnego rodzaju urazów oraz zatruć wynosi około 28 tysięcy rocznie. Corocznie zdarza się ponad 50 tysięcy wypadków dro- gowych, w których ginie ponad 5 tysięcy osób, a około 70 tysięcy zostaje rannych. Liczba wypadków, których sprawcami są pijani kierowcy, stanowi około 11%. Około 145 tysięcy wypadków rocznie notuje sie w szkołach, w tym 90 śmiertelnych i 1200 ciężkich. W grupie wiekowej 11 15 lat urazów wy- magających pomocy medycznej doznaje w szkole lub w domu co czwarty nastolatek. Rycina 7.4. Przedwczesna umieralność, przed 65. rokiem życia, z powodu wypad- ków współczynniki standaryzowane na 100 tys. ludności (wg PZH). 127 Oczekuje się, że wprowadzone drastyczne kary dla kierowców będących pod wpływem alkoholu i środków psychotropowych pozwolą zmniejszyć liczbę ofiar śmiertelnych w wyniku wypadków drogowych o 20% w stosun- ku do 2005 roku, a liczba urazów powstałych w szkole na skutek lepszego nadzoru zmniejszy się o 50%. Cel 4. Poprawa zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psychicznym W 2004 roku 27% dorosłych mieszkańców Europy wykazywało zabu- rzenia psychiczne, zwykle typu depresji i zaburzeń polekowych. Przewiduje się, że w krajach bogatych w roku 2020 depresja będzie najczęstszym za- chorowaniem. Zaburzenia psychiczne kosztują 3 4% dochodu narodowego i najczęściej stają się przyczyną wcześniejszych emerytur i rent. Grupą szczególnie wymagającą pomocy jest młodzież, wśród której na- rasta przemoc oraz używanie środków psychotropowych. Nasila się wystę- powanie depresji, myśli samobójczych i stresu. Oczekuje się, że w wyniku działań nastawionych na dostarczanie wiedzy i umiejętności rozwiązywa- nia problemów życiowych oraz kształtowanie zachowań korzystnych dla zdrowia psychicznego nastąpi zmniejszenie zapadalności i rozpowszech- nienia zaburzeń psychicznych, w tym liczby samobójstw, objawów poleko- wych oraz depresji w populacji ogólnej. Cel 5. Zmniejszenie przedwczesnej zachorowalności i ograniczenie negatywnych skutków schorzeń układu kostno-stawowego Do chorób tych zalicza się grupę około 200 chorób układu ruchu o przewlekłym charakterze. Wśród nich można wyróżnić dwie główne grupy: zapalne choroby reumatyczne (reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty, dna moczanowa i inne) oraz choroby reumatycz- ne niezapalne (choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa i stawów obwodo- wych, osteoporoza i inne). Szacuje się, że liczba osób dotkniętych dole- gliwościami reumatycznymi w Polsce wynosi około 9 milionów, a liczba osób niepełnosprawnych z orzeczoną rentą inwalidzką ponad 1,5 miliona. Podejmowane działania powinny dotyczyć zwiększenia dostępności do usług rehabilitacyjnych oraz zapobiegania niepełnosprawności z powodu chorób reumatycznych. Cel 6. Zapobieganie zachorowalności i przedwczesnej umieralności z powodu przewlekłych chorób układu oddechowego W Polsce na przewlekłą obturacyjną chorobę płuc (POChP) choruje co dziesiąta osoba powyżej 30. roku życia. Liczba chorych sięga 2 milio- nów osób (około 5% kobiet i 10% mężczyzn ogólnej populacji), a liczba przedwczesnych zgonów wynosi około 15 tysięcy osób rocznie. W Polsce chorym na POChP co roku przyznawanych jest około 20 tysięcy rent inwa- 128 lidzkich i większość z nich dotyczy osób w wieku produkcyjnym, między 50. a 60. rokiem życia. Chorzy ci często leczeni są w domach, co zaniża faktyczne koszty ponoszone przez społeczeństwo, szczególnie że choroba zmusza do porzucenia pracy nie tylko chorego, ale i członka rodziny, który musi się nim opiekować. Celem zmniejszenia zapadalności i przedwczesnej umieralności z powo- du POChP konieczne są działania ukierunkowane na: �% Zdecydowane zmniejszenie rozpowszechnienia palenia tytoniu. �% Zmniejszenie narażenia na czynniki szkodliwe w środowisku życia i pracy. �% Usprawnienie wczesnej diagnostyki zmian płucnych i zapewnienie czynnej opieki. Cel 7. Zwiększenie skuteczności zapobiegania chorobom zakaznym i zakażeniom Mimo spadku zapadalności na większość chorób zakaznych pozostają one nadal poważnym problemem zdrowotnym. Wirusowe zapalenia wątro- by typu C, zatrucia i zakażenia pokarmowe oraz gruzlica występują w Pol- sce częściej niż w większości krajów Unii Europejskiej. Narasta liczba za- każeń szpitalnych i antybiotykooporność. Konieczne jest prowadzenie szczepień z jednoczesną analizą ich sku- teczności. Należy być przygotowanym na zwalczanie chorób do Polski zawleczonych. Konieczna jest szybka poprawa stanu sanitarnego kraju, ja- kości żywności i jej przechowywania oraz regularne okresowe szczepienia zapobiegawcze. Oczekiwane efekty to: �% Zmniejszenie liczby zatruć pokarmowych i zakażeń żołądkowo-jelito- wych. �% Zmniejszenie zapadalności na choroby zakazne, szczególnie na wiru- sowe zapalenie wątroby typu C, zmniejszenie liczby zakażeń HIV oraz zakażeń przenoszonych drogą płciową. �% Znaczne obniżenie liczby zakażeń szpitalnych. Cel 8. Zmniejszenie różnic społecznych i terytorialnych w stanie zdrowia Nierówności dotyczą głównie stanu zdrowia w środowiskach ubogich, ze znaczną skalą bezrobocia, oraz w regionach z gorszymi wskaznikami jakości środowiska naturalnego oraz utrudnieniami w dostępie do placówek opieki zdrowotnej. Wyrównanie istniejących różnic wymaga zmian w alo- kacji środków na cele społeczne i zdrowotne. Powinien to być cel wszyst- kich organów administracji rządowej i samorządowej, a także organizacji pozarządowych. 129 7.10.2. Cele operacyjne dotyczące zwalczania czynników ryzyka i działań w zakresie promocji zdrowia Cel 1. Zmniejszenie rozpowszechnienia palenia tytoniu Palenie tytoniu jest najważniejszym czynnikiem ryzyka w chorobach nowotworowych, głównie w raku płuc i oskrzeli, oraz ważnym w choro- bach układu krążenia. Mimo pewnych sukcesów w ograniczeniu palenia tytoniu w Polsce w latach 90. nieodzowne jest utrzymanie tempa spadku konsumpcji papierosów na poziomie 1 3% rocznie. Palenie tytoniu nadal w większym stopniu dotyczy mężczyzn niż kobiet, a także mniej wykształ- conych niż wykształconych. Cel 2. Zmniejszenie i zmiana struktury spożycia alkoholu oraz zmniejszenie szkód zdrowotnych spowodowanych alkoholem Nadużywanie alkoholu zwiększa występowanie zaburzeń psychicznych, zachowań gwałtownych oraz przemocy w rodzinie. W latach 2003 2004 nastąpił 15% wzrost konsumpcji rejestrowanej. Należy dążyć do spadku rzeczywistego spożycia alkoholu poniżej 6 litrów na mieszkańca rocznie, co zmniejszy ryzyko przedwczesnych zgonów z powodu wypadków i ura- zów, a także ograniczy zapadalność na zaburzenia psychiczne i behawioral- ne nawet o 20%. Cel 3. Poprawa sposobu żywienia ludności, jakości zdrowotnej żyw- ności oraz zmniejszenie występowania otyłości Konieczne jest wdrażanie diety zmniejszającej ryzyko występowania chorób układu krążenia oraz przeciwdziałanie epidemii otyłości i cukrzy- cy. Wymaga to odpowiedniej struktury spożywanych tłuszczów jadalnych, zwiększenia spożycia chudego mięsa, ryb, owoców, warzyw, roślin strącz- kowych, przetworów zbożowych z pełnego ziarna, przetworów mlecznych o obniżonej zawartości tłuszczu oraz zmniejszenia spożycia cukru i soli kuchennej. Cel 4. Zwiększenie aktywności fizycznej ludzi Poziom sprawności i wydolności fizycznej jest jednym z naważniejszych czynników decydujących o występowaniu chorób układu krążenia. Pola- ków cechuje mała aktywność fizyczna. Zaledwie około 30% ludzi młodych oraz 10% dorosłych uprawia różne formy aktywności fizycznej, a powinno uprawiać co najmniej 60% młodych oraz 35% dorosłych. Cel 5. Ograniczenie używania substancji psychoaktywnych i zwią- zanych z tym szkód zdrowotnych Istnieje pilna potrzeba nasilenia działań w zakresie ograniczenia dostęp- ności narkotyków oraz rozbudowy systemu pomocy i leczenia, w szcze- 130 gólności leczenia substytucyjnego. Pod tym względem zajmujemy jedno z ostatnich miejsc w Europie. Cel 6. Zmniejszenie narażenia na czynniki szkodliwe w środowisku życia i pracy oraz ograniczenie ich skutków zdrowotnych, a także po- prawa stanu sanitarnego kraju Wyeliminowanie ze środowiska czynników szkodliwych jest niemożli- we, należy więc dążyć do zmniejszania zanieczyszczenia środowiska zgod- nie z kierunkiem działań Unii Europejskiej.