Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Epoki literackie błyskawiczna powtórka mistycznego nastawienia nie należy jednak mylić STAROŻYTNOŚĆ z hedonizmem oznaczającym egoistyczną chęć uży- cia za wszelką cenę, bez liczenia się z konsekwen- cjami. Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury " Początki stoicyzmu (Zenon z Kition), koncepcji, V wiek p.n.e. V wiek p.n.e. V wiek p.n.e. V wiek p.n.e. V wiek p.n.e. która wywarła wielki wpływ na wieki pózniejsze, za- " Za sprawą sofistów, wędrownych nauczycieli, roz- kładającej niewzruszoną postawę wobec wszelkich wija się sztuka wymowy, czyli retoryka. Z głoszoną zjawisk dotyczących człowieka umiar zarówno wo- przez nich względnością prawdy, która pociąga za bec zła, jak i dobra świata. sobą przyzwolenie na kłamstwa i obłudę, walczy zwolennik stałych idei Sokrates pierwszy etyk, " Podbijanie Italii przez Rzymian. który wprawdzie nie zostawił po sobie dzieł pisa- " Rozwój Aleksandrii. nych, ale jego poglądy wywarły wielki wpływ na fi- lozofów pózniejszych. II wiek p.n.e. II wiek p.n.e. II wiek p.n.e. II wiek p.n.e. II wiek p.n.e. " Rozkwit demokracji ateńskiej pod rządami Pery- " Ciągle działają szkoły filozoficzne wcześniejszych klesa. filozofów: Akademia Platońska i Likejon (Liceum) Arystotelesa. " Około roku 450 p.n.e. biblijna Księga Hioba i Pieśń nad Pieśniami, ostateczne spisanie Pięcioksięgu. " Rozkwit Aleksandrii biblioteka i muzeum. IV wiek p.n.e. IV wiek p.n.e. IV wiek p.n.e. IV wiek p.n.e. I wiek p.n.e. IV wiek p.n.e. I wiek p.n.e. I wiek p.n.e. I wiek p.n.e. I wiek p.n.e. Dwa największe systemy filozoficzne antyku. Jeden " Dominacja Rzymu rządy Cezara, Augusta, Nero- idealistyczny Platona, drugi, bardziej racjonalny na. Powstanie Spartakusa. Rzymianie przejmują do- Arystotelesa. robek grecki, religię i filozofię przekształcają na swój użytek. Prawdziwie oryginalnym dorobkiem " Platon, uczeń Sokratesa, w najsłynniejszym ze swo- Rzymian w dziejach myśli jest stworzenie prawa. ich dialogów, Państwie, za pomocą słynnej metafo- ry jaskini przedstawia koncepcję świata: prawdzi- I wiek n.e. I wiek n.e. I wiek n.e. I wiek n.e. I wiek n.e. we są tylko idee rzeczy same w sobie, bez wiedzy " Zapoczątkowany w Grecji stoicyzm zdobywa umy- i cnotliwości nie możemy ich jednak poznać i na co sły Rzymian: dzieła Seneki i Epikteta neostoicyzm. dzień widzimy tylko ich odbicia w postaci wszelkich ziemskich rzeczy. " W Jerozolimie zostaje stracony przywódca sekty żydowskiej Jezus Chrystus. Powstają kolejne " Odrzucając idealizm platoński, Arystoteles two- Ewangelie, Dzieje Apostolskie, Apokalipsa św. Jana. rzy koncepcję rzeczywistości, zgodnie z którą jest ona splotem elementów materii z formami nadają- III wiek n.e. III wiek n.e. III wiek n.e. III wiek n.e. III wiek n.e. cymi jej ostateczny kształt. Przekonany o harmonij- nej i uporządkowanej strukturze świata, dąży do wy- " Za sprawą Plotyna odradza się filozofia Platona jaśnienia wszystkiego tworzy klasyfikacje rozma- neoplatonizm. itych zjawisk i bytów, opisuje ich hierarchie i zależ- " Sekta zwolenników Chrystusa zyskuje coraz więk- ności. Zajmuje się prawie wszystkimi dziedzinami sze rzesze wyznawców. ówczesnej wiedzy: fizyką, logiką, przyrodoznaw- " Początki monastycyzmu chrześcijańskiego (święty stwem, astronomią, polityką. Antoni). " Podboje Aleksandra Wielkiego. Przełom wieków IV i V n.e. Przełom wieków IV i V n.e. Przełom wieków IV i V n.e. Przełom wieków IV i V n.e. Przełom wieków IV i V n.e. III wiek p.n.e. III wiek p.n.e. III wiek p.n.e. III wiek p.n.e. III wiek p.n.e. " Pierwszy chrześcijański system filozoficzny, augu- " System Epikura z Samos, zwany epikureizmem, stynizm: połączenie elementów neoplatonizmu szkoła głosząca radość życia i uprawiania filozofii z dogmatami Kościoła katolickiego święty Augu- jako podstawowy cel i sens egzystencji. Tego opty- styn wytycza bieg myśli na prawie osiemset lat, pod- 1 Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z stawowymi prawami rządzącymi filozofią stają się " Odyseja opowiada o dziesięcioletniej tułaczce jed- wiara i bezgraniczny szacunek dla autorytetów. nego z bohaterów wojny trojańskiej, Odyseusza, ob- fitującej w niezwykłe i niebezpieczne przygody, pod- " W 395 r. podział Cesarstwa Rzymskiego na czas których poznajemy charakter Odyseusza, ob- wschodnie i zachodnie. Ostatnie igrzyska olimpij- serwując jego niezłomność, lecz także uleganie na- skie. Synod w Rzymie ostatecznie ustala kanon No- miętnościom, strach i niezwykłą odwagę. U kresu wego Testamentu. oczekuje bohatera żona Penelopa przez lata opie- " W 380 r. cesarz Teodozjusz uznaje chrześcijań- rająca się zalotnikom, stanowi symbol wierności i ko- stwo za religię państwową. biecego sprytu. Wędrówka Odyseusza symbolizuje przemiany ludzkiego życia. W obu eposach ważną rolę odgrywają bogowie sprzyjający lub przeszka- Biblia Biblia Biblia Biblia dzający bohaterom. Biblia Powstawała przez wiele stuleci od XIII wieku p.n.e. VI/VII wiek p.n.e. VI/VII wiek p.n.e. VI/VII wiek p.n.e. VI/VII wiek p.n.e. VI/VII wiek p.n.e. (Stary Testament) aż do I wieku n.e. (Nowy Testa- Rozwój liryki greckiej melika (pieśni solowe): ment). Napisana została w języku hebrajskim, grec- Safona, pieśni miłosne wyrażające uczucia intym- kim i aramejskim (tym ostatnim językiem mówił za- ne; Ezop, bajki zwierzęce wyszydzające wady ludz- pewne Jezus). Wersję katolicką stanowi 46 ksiąg kie indywidualne i społeczne; Tyrtajos, elegie wo- Starego Testamentu i 27 Nowego Testamentu, ale war- jenne, patriotyczne (wzorce poezji patriotycznej, to wiedzieć, że Biblia jest podstawą różnych religii i wy- zwanej tyrtejską). stępuje w różnych wersjach, istnieją bowiem jeszcze inne księgi o tematyce biblijnej (apokryfy), nieuzna- V wiek p.n.e. V wiek p.n.e. V wiek p.n.e. V wiek p.n.e. V wiek p.n.e. wane przez Kościół katolicki za należące do podsta- Rozkwit teatru i dramatu greckiego (niewiele tek- wowego kanonu, a uznawane za takie przez inne Ko- stów przetrwało do dziś w całości). ścioły. Stary Testament jest zródłem wiary dla żydów i chrześcijan, Nowy Testament tylko dla chrześcijan. " Tragicy: Ajschylos Prometeusz skowany; Sofokles Dla wszystkich ludzi wyznawców innych religii bądz Król Edyp, Antygona tragiczne dzieje rodu Labda- ateistów Biblia może być zbiorem wskazówek moral- kidów (rodziny Edypa), problem zmagania się z wła- nych i rozważań o charakterze etycznym, dla całej ludz- snym losem, konieczność tragicznych ludzkich wy- kości ważną księgą stanowiącą jedną z podstaw kultu- borów. ry europejskiej, a także zródłem wiedzy historycznej " Eurypides Medea, Elektra. o dziejach ziem i ludów basenu Morza Śródziemnego. " Arystofanes jeden z nielicznych twórców kome- Biblia stanowi zródło gatunków literackich: dii (m.in. Ptaki), gatunku znacznie mniej przez sta- " Psalm pieśń religijna łącząca cechy modlitwy rożytnych poważanego. i hymnu; " W teatrze obowiązuje zasada trzech jedności: cza- " proroctwo wizja przyszłości narodu lub świata su, miejsca i akcji, a widz powinien doznać kathar- objawiona prorokom, na przykład Apokalipsa św. sis, czyli duchowego oczyszczenia spowodowanego Jana, czyli objawienie przyszłych losów świata; litością i trwogą odczuwanymi wobec losów bohate- " przypowieść (parabola) utwór zawierający rów tragedii. naukę moralną, w którym wydarzenia i postacie ważne są nie ze względu na swój indywidualny IV wiek p.n.e. IV wiek p.n.e. IV wiek p.n.e. IV wiek p.n.e. IV wiek p.n.e. charakter, lecz dlatego, że ilustrują jakieś cechy Arystoteles Poetyka rozprawa teoretyczna wskazują- bądz wartości. ca cechy rodzajów i gatunków literackich, przede wszyst- W Biblii występują także kazania, dialogi, podania, kim dramatu, przez wiele pózniejszych wieków trakto- legendy, modlitwy. wana jako wzorzec tworzenia wszelkiej literatury wedle zasady mimesis, określającej naśladowanie natury, i za- sady decorum, czyli odpowiedniości stylu do treści. Literatura antyczna Literatura antyczna Literatura antyczna Literatura antyczna Literatura antyczna Przełom I wieku p.n.e. i I wieku n.e. Przełom I wieku p.n.e. i I wieku n.e. Przełom I wieku p.n.e. i I wieku n.e. VIII w. p.n.e. Przełom I wieku p.n.e. i I wieku n.e. VIII w. p.n.e. Przełom I wieku p.n.e. i I wieku n.e. VIII w. p.n.e. VIII w. p.n.e. VIII w. p.n.e. Najświetniejsza poezja rzymska Czas eposów. Homer, wędrowny pieśniarz, uważany za twórcę Iliady i Odysei. " Wergiliusz Eneida, epos wzorowany na eposach greckich, opisujący ucieczkę Eneasza z płonącej " Iliada opisuje wydarzenia ostatniego, dziesiątego roku wojny trojańskiej, spowodowanej przez porwa- Troi i jego wędrówkę wspieraną przez Neptuna nie pięknej Heleny, osnute wokół konfliktu Aga- (Posejdona). Wykonując obowiązek nałożony przez wyrocznię, bohater porzuca ukochaną, aby memnona z Achillesem, który, obrażony, wycofuje się początkowo z walki, a przystąpiwszy do niej po- założyć Rzym idea obowiązku i poświęcenia wo- nownie, stacza słynny zwycięski pojedynek z Hek- bec ojczyzny; Wergiliusz to także twórca i popula- ryzator gatunku sielanki. torem. Akcję dzieła kończy pogrzeb Hektora. 2 Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z " Horacy Pieśni (Carmina), Ody różnorodna tematy- " żywoty świętego Wojciecha i Żywot pięciu braci mę- ka: obyczajowa, religijna, miłosna, patriotyczna; do czenników. dziś wykorzystuje się wiele motywów znanych z tych " Bulla gnieznieńska dokument zwany złotą bullą języ- utworów carpe diem (Oda do Leukonoe), Exegi mo- ka polskiego ze względu na liczne nazwy polskie. numentum& (Pieśń 30, ks. 3, pomnik stworzyłem " Rok 1118 to końcowa data Kroniki Galla Anonima, trwalszy niż ze spiżu ). prawdopodobnie mnicha francuskiego piszącego po " Owidiusz Sztuka kochania; Metamorfozy poemat łacinie, przebywającego na dworze Bolesława Krzy- swoiście interpretujący mitologię grecką i rzymską. woustego (króla przedstawiono tu jako wzorzec do- brego władcy). Pod koniec wieku najprawdopodobniej powstały pierw- sze strofy Bogurodzicy. ŚREDNIOWIECZE Początek wieku: Kronika polska Wincentego Ka- dłubka bajeczne dzieje Polski spisane po łacinie, Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury podręcznik uniwersytecki na początku XV w. Wiek VI myśliciele kościelni tworzą na podstawie fi- " Kazania gnieznieńskie; Biblia królowej Zofii tłu- lozofii Augustyna. Następuje czas stagnacji w filozofii. maczenie Starego Testamentu. " W 476 r. upada Cesarstwo Zachodniorzymskie, sto- " Jan Długosz Roczniki czyli kroniki sławnego Króle- lica zostaje przeniesiona do Konstantynopola. stwa Polskiego (do roku 1480) napisana po łacinie kronika mająca charakter naukowego opracowania " Na przełomie wieków VIII i IX ożywienie nauki za dziejów Polski. panowania króla Karola Wielkiego renesans karoliń- ski, rozwój szkolnictwa i literatury nadal w duchu schola- " Utwory pisane w języku polskim (choć na ogół ma- stycznym. jące swoje pierwowzory obce), najczęściej anoni- mowe, łączące elementy świeckie i religijne: Le- " Wiek X to czas chrystianizacji pogan. W 966 r. chrzest genda o świętym Aleksym przykład hagiografii; przyjmuje władca Polan Mieszko I. Działalność Cy- O zachowaniu się przy stole Przecława Słoty po- ryla i Metodego na Słowiańszczyznie. emat obyczajowy; Satyra na leniwych chłopów sa- " Wiek XI czas wypraw krzyżowych. Działalność tyra społeczna; Żale Matki Boskiej pod krzyżem (Po- katarów w Europie. Powstaje pierwszy uniwersytet, słuchajcie, bracia miła) liryczna wypowiedz Mat- w Bolonii, oraz szkoły katedralne w Krakowie. ki Boskiej lamentującej nad losem Syna. " Wiek XII wielki rozwój scholastyki (kościelnego sposobu nauczania trzymającego się ściśle dogma- tów wiary), głównie za sprawą Tomasza z Akwinu, pózniejszego świętego. Jego system korzystający RENESANS (ODRODZENIE) z dorobku Arystotelesa staje się nową oficjalną filo- zofią Kościoła katolickiego. Oddzielona zostaje Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury wiara od rozumu i teologia od filozofii. Powstają uniwersytety w Pradze, Wiedniu, Pizie i w " Franciszek z Asyżu, pózniejszy święty, zakłada za- 1364 r. w Krakowie. kon franciszkanów. " Wynalezienie kompasu i prochu strzelniczego. " W 1450 r. wynalezienie druku przez Jana Guten- Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie berga. " Spalenie na stosie Jana Husa, czeskiego reformato- " Wiek epiki rycerskiej ukazującej etos rycerski ra religijnego. (chansons de geste pieśni o czynach): Pieśń o Ro- " Człowiek w centrum zainteresowania nauki hu- landzie, pierwowzory Dziejów Tristana i Izoldy, Opo- manizm i antropocentryzm. wieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, hiszpańska Pieśń o Cydzie, także eposy ruskie. " W 1492 r. Krzysztof Kolumb odkrywa Amerykę. " W 1453 r. upada Cesarstwo Wschodniorzymskie. " Jacopo da Voragine Złota legenda zbiór opo- " W 1517 r. wystąpienie Marcina Lutra, a w 1536 r. wieści hagiograficznych. Jana Kalwina początek reformacji. Działalność " Pieśń o Nibelungach niemiecki epos rycerski. arian w Polsce. " Złoty wiek kultury polskiej. " Nowe doktryny społeczno-polityczne Niccoló Ma- Literatura polska Literatura polska Literatura polska Literatura polska Literatura polska chiavellego (Książę) i Thomasa Moore a (Utopia). Wiek XI Wiek XI Wiek XI Wiek XI Wiek XI " W 1543 r. Mikołaj Kopernik wydaje dzieło O obro- Początki piśmiennictwa łacińskiego na ziemiach polskich tach sfer niebieskich. 3 Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z " W drugiej połowie XVI wieku wojny religijne w Euro- " Mikołaj Rej Krótka rozprawa między trzema oso- pie; w 1572 r. tak zwana noc świętego Bartłomieja. bami, Panem, Wójtem a Plebanem traktat politycz- ny w formie wierszowanego dialogu, Żywot człowie- " Mimo zawartego w 1555 r. pokoju augsburskie- ka poczciwego (część ywierciadła) wzorcowy opis go ( cuius regio eius religio ) początek kontr- życia szlachcica ziemianina. reformacji. " Jan Kochanowski: Pieśni, Fraszki, Psałterz Dawi- " Reforma kalendarza, wynalezienie mikroskopu, pró- dów, Treny, Odprawa posłów greckich. ba zmierzenia temperatury przez Galileusza. " Publicystyka polityczna: " Ostatnie dwudziestolecie przynosi, zwłaszcza na za- " Andrzej Frycz-Modrzewski O poprawie Rzecz- chodzie Europy, zwątpienie w renesansową ideę pospolitej (5 ksiąg: O Kościele, O szkole, O oby- harmonijego i prostego świata. czajach, O wojnie, O prawach) napisana po łaci- " Pierwszy indeks ksiąg zakazanych. nie rozprawa wskazująca konieczność nowator- skich reform w państwie; " Piotr Skarga Kazania sejmowe traktat politycz- Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie ny uznający kontrreformację za przyczynę spo- dziewanego upadku Polski. " Dante Alighieri Boska Komedia jedno z arcydzieł " Jakub Wujek polski przekład Biblii (1599 r.). światowej literatury, pełna symboliki wędrówka poety (autora) przez zaświaty, przewodnikiem po piekle i czyść- cu jest Wergiliusz po niebie jest kochanka narratora Beatrycze. BAROK " Francesco Petrarka Sonety do Laury wzorzec poezji miłosnej na długie wieki. Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury " Giovanni Boccaccio Dekameron zbiór stu no- wel, opowiadanych w ciągu dziesięciu dni przez dzie- Kontrreformacja i Święta Inkwizycja. sięć osób, które uciekły z Florencji przed zarazą " Nowa teoria naukowo-filozoficzna Francisa Bacona. i ciekawymi historiami rozpraszają nudę odosobnie- nia. Ich opowieści dotyczą spraw obyczajowych, po- " Prowadzone przez Galileusza badania astronomicz- litycznych, społecznych, erotycznych. ne pierwsze użycie lunety. " Franois Villon Wielki testament zbiór biogra- " Twórczość Blaise a Pascala, najpełniej ukazu- ficznych wierszy prezentujących niespokojne życie jąca charakterystyczne dla baroku tragiczne roz- i światopogląd poety zbrodniarza. darcie jednostki pomiędzy nieskończonością a zmienną i niepewną rzeczywistością marnego " Tomasz ą Kempis O naśladowaniu Chrystusa życia ziemskiego; ten filozof matematyk konstru- dzieło francuskiego mistycyzmu. uje także pierwszą maszynę do liczenia. " Ludovico Ariosto Orland szalony poemat epicki " Dualistyczny (materialno-idealistyczny) system łączący elementy realistyczne i fantastyczne, opo- Kartezjusza i jego nowa metoda badań filozoficz- wiadający (z humorem!) dzieje oszalałego z miło- nych ( Cogito ergo sum poznanie świata możli- ści rycerza. we jest dzięki rozumowi). " Franois Rabelais Gargantua i Pantagruel opo- " Nowe założenia do teorii poznania wnosi John wieść fantastyczno-satyryczna. Locke: umysł to tabula rasa , czysta tablica, " Michel de Montaigne Próby (francuskie Essais) wszelka wiedza jest dostępna człowiekowi tylko wzorzec nowego gatunku: eseju. dzięki doświadczeniu i zmysłom początek em- piryzmu i sensualizmu, wspartych kartezjań- " William Szekspir Romeo i Julia (1595 r.), Hamlet skim racjonalizmem. (1600 r.). Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura polska Literatura polska Literatura polska Literatura polska Literatura polska " Miguel Cervantes Don Kichot powieść ukazują- " Poeci polsko-łacińscy: ca błędnego rycerza poszukującego sensu życia. " Jan Dantyszek, " Andrzej Krzycki, " William Szekspir Hamlet, Makbet dzieła o cha- " Klemens Janicki. rakterze wyjątkowym, trudne do zakwalifikowania, czy to do renesansu, czy do baroku. " Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Mar- chołtem grubym a sprośnym powieść błazeńska tłu- " Giambattista Marino Adonis szczytowe osią- maczona z łaciny przez Jana z Koszyczek. gnięcie marinizmu, oddającego złożoność świata 4 Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z przez operowanie konceptami kontrastami i skom- " Pełny rozkwit idei oświeceniowych: liberalizm, ra- plikowanymi metaforami. cjonalizm, wolność myśli, hasło sapere aude (od- waż się być mądry, myśl!). " John Milton Raj utracony. " Rok 1762: Umowa społeczna Jeana Jacques a Ro- " John Donne poezja metafizyczna (za życia Don- usseau początki sentymentalizmu. ne nie publikował) rozpatrująca zawiłości życia czło- " Rok 1762: Traktat o tolerancji Woltera krytyka wieka rozdartego między ludzkimi (cielesnymi) na- Kościoła i skostniałych obyczajów społecznych. miętnościami a potrzebami duchowymi. " Immanuel Kant głosi w swej filozofii podejście " Klasycyzm francuski: krytyczne do nauki i świata. Buduje ponadto najdo- " Nicolas Boileau Sztuka rymotwórcza poetyka, skonalszy w historii system filozoficzny, dyskutowa- " Molier Świętoszek, Skąpiec, Don Juan, ny do dziś; przewrót kopernikański w epistemolo- " dramaty Racine a, Corneille a, gii, kategoryczny imperatyw moralny w etyce. " bajki La Fontaine a i Perraulta. " Uznanie przez Kościół teorii Kopernika i Galileusza. " Hasła liberalne padają na podatny grunt w Amery- Literatura polska Literatura polska Literatura polska Literatura polska Literatura polska ce: w 1776 r. ogłoszenie Deklaracji niepodległości, pierwsze demokratyczne wybory w 1789 r., prezy- " Mikołaj Sęp-Szarzyński Rytmy abo wiersze pol- dentem Jerzy Waszyngton. skie wydrukowane w roku 1601 utwory poety żyją- " We Francji nadmierny absolutyzm doprowadza do cego w okresie renesansu (zmarłego w 1581 r.). wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej roku 1789 " Szymon Szymonowic Sielanki, wydane w 1614 r. i proklamowania republiki. " Barok w literaturze polskiej to swoiste współfunk- " Muzyka klasyczna Mozarta. cjonowanie nurtu dworskiego z motywami metafi- " Początek rewolucji przemysłowej w Anglii: wynale- zycznymi: zienie maszyny parowej przez Watta w 1781 r., ma- " Hieronim Morsztyn Światowa rozkosz, szyny do szycia w 1790 r., pierwsze użycie gazu do " Jan Andrzej Morsztyn Kanikuła albo psia gwiaz- oświetlenia miasta. da, Lutnia; " W Polsce: w 1765 r. powstanie Teatru Narodowe- " Wespazjan Kochowski Niepróżnujące próżnowanie. go. Reforma szkolnictwa: w 1765 r. powstanie Szko- " Do tej mieszanki dodajmy nurt sarmacki: ły Rycerskiej, w 1773 r. Komisji Edukacji Naro- " Wacław Potocki Transakcja wojny chocimskiej, dowej i Towarzystwa Ksiąg Elementarnych. Moralia; " Publicystyka: Monitor, Wiadomości Warszawskie. " Wespazjan Kochowski Psalmodia polska " Obiady czwartkowe u króla Stanisława Augusta Po- utwory z czasem ochrzczone mianem tekstów sar- niatowskiego. matyzmu oświeconego; Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki przykład bardzo popularnego w tych " Rozbiory Polski w latach 1772, 1793, 1795. czasach pamiętnikarstwa, przejaw tzw. sarmaty- " W roku 1791 uchwalenie Konstytucji 3 maja. zmu szlacheckiego. Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie " Powieści: OŚWIECENIE " Daniel Defoe Przypadki Robinsona Crusoe (1719 r.); I PREROMANTYZM " Jonathan Swift Podróże Guliwera (1726 r.). " Powiastki filozoficzne: Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury " Wolter Kandyd (1759 r.) ostra satyra na stosun- " Początek publicystyki politycznej, w 1748 r. wycho- ki społeczne, polemika z optymizmem filozofii dzi Traktat o duchu praw Monteskiusza. oświeceniowej; " Denis Diderot Kubuś Fatalista i jego pan. " Twórczość Jana Sebastiana Bacha i Antonia Vival- diego. " Początki sentymentalizmu: " Jean Jacques Rousseau Nowa Heloiza; Wyzna- " W Polsce: w 1741 r. założenie Collegium Nobilium, nia pamiętnik do dziś zadziwiający szczerością a w roku 1747 r. otwarcie Biblioteki Załuskich. osobistej wypowiedzi; " Działają francuscy encyklopedyści (wśród nich Dide- " James Macpherson Pieśni Osjana zbiór uczu- rot). Od 1751 r. zaczyna być wydawana encyklopedia ciowych utworów rzekomego autorstwa celtyckie- francuska. go barda; 5 Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z " Laurence Sterne Podróż sentymentalna; " W Anglii tworzą się pierwsze robotnicze związki " Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młode- zawodowe. go Wertera dzieje niespełnionej miłości, za- " Czas prymatu ducha i uczuć w literaturze i filozofii kończone samobójstwem nieszczęśliwego ko- kontrastuje z galopującą rewolucją przemysłową: lo- chanka. Fryderyk Schiller Zbójcy niesprawie- komotywa parowa Stephensona, rozwój kolejnictwa dliwość społeczna ukazana na modłę sentymen- i fabryk. Pierwszy parowiec przepływa Atlantyk. talno-romantyczną. " Na polu muzyki tworzą Beethoven, Schubert i Chopin. " Donatien de Sade: Justyna, czyli Niedole cnoty " W 1815 r. założenie Uniwersytetu Warszawskiego. niezwykle kontrowersyjny przejaw libertynizmu. Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura polska Literatura polska Literatura polska Literatura polska Literatura polska " Johann Wolfgang von Goethe Faust cz. I (cz. II " Znaczące dzieła pojawią się dopiero wraz z rozkwi- w 1832 r.) wątki klasyczne i romantyczne. tem oświecenia: " Ignacy Krasicki Myszeis; Mikołaja Doświad- " August Wilhelm Schlegel Kurs literatury drama- czyńskiego przypadki (1776 r.) uznawane za tycznej cykl wykładów określających, czym jest ro- pierwszą powieść polską historia szlachcica, mantyzm. który pod wpływem edukacji i doświadczeń prze- " Walter Scott Waverley, Ivanhoe romantyczne kształca się z sarmackiego prostaka w świa- powieści przygodowe. tłego obywatela; Monachomachia i Antymona- chomachia krytyka niemoralnego stylu życia " George Byron Giaur, Korsarz powieści poetyc- mnichów; Satyry; Bajki i przypowieści wady kie o skomplikowanym toku wydarzeń, wprowadza- i słabości indywidualne i społeczne poddane jące tajemniczy koloryt i równie tajemniczego bo- prześmiewczej krytyce. hatera. " Rozwój dramatu zgodnie z dewizą uczyć bawiąc : " Jacob i Wilhelm Grimm Baśnie; Mary Shelley " Franciszek Zabłocki Fircyk w zalotach, Sarma- Frankenstein niezwykła wyobraznia, często okrut- na, dająca podstawy pózniejszej, także współczesnej tyzm; fantastyce. " Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła ko- media polityczna ukazująca konieczność reform " Aleksander Puszkin Eugeniusz Oniegin poemat w państwie, krytykująca sarmatyzm; miłosny. " Wojciech Bogusławski Krakowiacy i Górale. " Alfred de Musset Spowiedz dziecięcia wieku i Mi- " Franciszek Karpiński Zabawki wierszem senty- chał Lermontow Bohater naszych czasów rozra- mentalizm. chunek z romantyzmem. " Franciszek Ksawery Dmochowski Sztuka rymo- twórcza rozprawa o klasycyzmie. Literatura polska Literatura polska Literatura polska Literatura polska Literatura polska " Józef Wybicki Pieśń Legionów Polskich we Wło- " Napisany po francusku Rękopis znaleziony w Sara- szech, czyli Mazurek Dąbrowskiego (1797). gossie Jana Potockiego to wybitne, ostatnie dzieło oświeceniowego rokoka wedle jednych interpreta- cji, a pierwsze dzieło romantyczne według innych. " Na początku wieku trwa klasycyzm, ale dominuje ROMANTYZM sentymentalizm: Sofiówka Stanisława Trembec- kiego. Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury " Spór o romantyzm: Kazimierz Brodziński O kla- " Struktura polityczno-społeczna Europy zostaje za- syczności i romantyczności tudzież o duchu poezji burzona przez potężną falę wojen napoleońskich. polskiej (1818, jedna z umownych dat początku pol- " Wielkie zainteresowanie wzbudza filozofia Geo- skiego romantyzmu). rga Wilhelma Hegla przedstawiająca dzieje " Adam Mickiewicz: Ballady i romanse (1822, dru- świata jako dialektyczny czyli wyłaniający się ga z umownych dat początku polskiego romanty- z przeciwieństw rozwój ducha absolutnego, zmu), Dziady cz. II i IV, Grażyna (1823) ludo- z którego to rozwoju wynikają wszelkie wydarze- wość, fantastyka, romantyczne widzenie świata, po- nia historyczne. czątki problematyki narodowowyzwoleńczej; utwo- " Romantyczne hasła braterstwa i wolności znajdują ry napisane na zesłaniu w Rosji, po procesie mło- realizację w sprzyjaniu dążeniom niepodległościo- dzieży wileńskiej (1824 r.): Sonety (1826 r.) i Kon- wym Grecji (1829 r.) i Polski. rad Wallenrod (1828 r.). 6 Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z " Szkoła ukraińska: Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie " Antoni Malczewski Maria, " W prozie europejskiej zaczyna dominować re- " Seweryn Goszczyński Zamek kaniowski. alizm, zgodnie z formułą Stendhala, iż powieść " Maurycy Mochnacki O literaturze polskiej w wie- jest zwierciadłem przechadzającym się po gościń- ku XIX początki polskiej krytyki literackiej. cu : Honoriusz Balzak cykl Komedia ludzka (w " Adam Mickiewicz Księgi narodu polskiego i piel- tym Ojciec Goriot); Stendhal Czerwone i czarne; grzymstwa polskiego, Dziady cz. III (1832 r.) idea powieści Wiktora Hugo krytyczna analiza sto- mesjanizmu narodowego; Pan Tadeusz (1834 r.) sunków społecznych, obraz społeczeństwa i kie- nostalgiczne wspomnienie piękna tradycji i przeszło- rujących nim norm, potęga pieniądza. ści szlacheckiej; Liryki lozańskie gorzki rozrachu- " Mikołaj Gogol Martwe dusze gorzka, grote- nek z życiem. skowa wizja społeczeństwa. " Juliusz Słowacki Kordian (1834 r.) Mickiewi- czowskiej idei: Polska Chrystusem narodów prze- " Aleksander Dumas Trzej muszkieterowie po- ciwstawiona myśl: Polska Winkelriedem narodów; wieść przygodowa. Grób Agamemnona polemika z tradycją szlachec- " Pojawiają się dzieła pisarzy amerykańskich: Ja- ką, negatywna ocena sarmatyzmu jako winnego mes F. Cooper Ostatni Mohikanin; Edgar Allan upadku Polski; Beniowski poemat dygresyjny, Poe Groteski i arabeski fantastyka z pograni- z ironią i autoironią prezentujący współczesność. cza romantyzmu i symbolizmu. " Zygmunt Krasiński: Nie-Boska komedia (1835 r.) " Poezje Charles a Baudelaire a Kwiaty zła wy- katastroficzna wizja rewolucji; Psalmy przyszłości wołują w mieszczańskim społeczeństwie zgorsze- gloryfikacja tradycji szlacheckiej. nie, ale zapoczątkowują nowy nurt w sztuce sym- " Cyprian Kamil Norwid Promethidion idea sztu- bolizm. ki jako podstawowego czynnika odrodzenia naro- dowego i społecznego. Literatura polska Literatura polska Literatura polska Literatura polska Literatura polska " W kraju dramaty Aleksandra Fredry, wielka po- pularność zapomnianych dziś poetów Władysława " Wielkie dzieła Cypriana Kamila Norwida, two- Syrokomli, Teofila Lenartowicza i powieściopisa- rzącego jeszcze w latach osiemdziesiątych XIX rza Józefa Ignacego Kraszewskiego. Inni poeci kra- wieku: Vade--mecum, Rzecz o wolności słowa, Pier- jowi to Wincenty Pol i Kornel Ujejski. ścień wielkiej damy. " Pierwsza faza pozytywizmu to literatura ten- dencyjna i dynamiczny rozwój publicystyki propagującej idee nowej epoki, nowele Bole- REALIZM I POZYTYWIZM sława Prusa, Henryka Sienkiewicza, Elizy Orzesz- kowej. Marta, Meir Ezofowicz powieści Orzesz- Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury kowej ukazujące realizację haseł równouprawnie- nia kobiet i Żydów; Szkice węglem Sienkiewicza " Rozwój teorii społecznych. W 1830 r. zaczyna wy- i Powracająca fala Prusa konieczność pracy or- chodzić Kurs filozofii pozytywnej Augusta Comte a. ganicznej i pracy u podstaw. Comte formułuje zasady nauki pozytywistycznej, opartej na naukach przyrodniczych i ścisłych, bada- " Dojrzała faza pozytywizmu to nadal rozpatry- jącej to, co realne i pewne, odnoszącej się do fak- wane przez literaturę problemy społeczne, ale czę- tów społecznych i politycznych. sto w szerszym kontekście pytań o naturę ludzką " Zupełnie niedoceniony tworzy swą tragiczną filozo- i, w związku z nią, o możliwość realizacji optymi- fię egzystencjalną Słren Kierkegaard. stycznego programu pozytywistycznego; problemy egzystencjalne, motywy dekadenckie. Dominuje " Polscy filozofowie mistycy to Adam Mickiewicz proza realistyczna i naturalistyczna. Nad Nie- wyznawca towianizmu, i Juliusz Słowacki twórca mnem Orzeszkowej (1887 r.), Lalka Prusa filozofii genezyjskiej. (1890 r.). Eksponowane są także wątki historycz- " W 1848 r. Karol Marks i Fryderyk Engels wy- ne: Trylogia Sienkiewicza (lata 1884 1888), te- dają Manifest komunistyczny. Ich teoria, znana tak- goż Quo vadis (1896 r.; Nagroda Nobla w 1905 r.). że pod nazwą materializmu dialektycznego, kry- Twórczość Adama Asnyka, poety czasów nie- tykując kapitalizm opierający się na wyzysku kla- poetyckich , i Marii Konopnickiej. sy robotniczej, zapoczątkowała rozwój doktryny " Pisarze pozytywistyczni tworzą jeszcze w pierw- socjalistycznej. szym dziesięcioleciu XX wieku. Za ukoronowanie " W roku 1848 Wiosna Ludów: walki w całej Europie twórczości Orzeszkowej można uznać cykl nowel toczone w imię wolności i równości wszystkich ludzi. Gloria victis, w którym autorka mówi o chwale na- " W nauce przewrót Karola Darwina: teoria ewolucjonizmu. leżnej powstańcom roku 1863. 7 Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z już wcześniej ukazały się utwory zwiastujące nowy MODERNIZM światopogląd i nową estetykę: " opowiadania Stefana Żeromskiego (Siłaczka, (MAODA POLSKA) Rozdzióbią nas kruki, wrony& ), " poezje Kazimierza Przerwy-Tetmajera (seria I w Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury 1891 r.). " Kontynuacja pozytywizmu: Taine i Renan, oraz " W powieściach i dramatach w różnorodny sposób ewolucjonizmu: Darwin i Spencer. podejmowana jest tematyka społeczna (Ludzie bez- " Filozofia zostaje zdominowana przez racjonalne domni Żeromskiego, Moralność pani Dulskiej Ga- i materialistyczne założenia nauk ścisłych. brieli Zapolskiej) i narodowa (Wesele i inne drama- ty Stanisława Wyspiańskiego, Wierna rzeka Żerom- " Niekwestionowana indywidualność to Fryderyk Nie- skiego), lecz także często jest realizowane hasło tzsche. Jego koncepcja nadczłowieka, stojącego sztuka dla sztuki . poza dobrem i złem, pociąga za sobą relatywizm w epistemologii i etyce. " W literaturze, a przede wszystkim w poezji domi- nuje symbolizm, wspierany innymi stylami: impre- " Edison konstruuje żarówkę, rozwija się produkcja ka- sjonizmem i ekspresjonizmem; szczególnie przy- rabinów powtarzalnych Winchestera, bracia LumiŁre datne są one do wyrażania indywidualizmu, pro- tworzą kinematograf, Marconi radio, a Bell telefon. blemów nagiej duszy , nastrojów katastroficznych (Krzak dzikiej róży, Hymny Jana Kasprowicza, Gałąz kwitnąca Leopolda Staffa, Sad rozstajny Bo- Modernizm europejski literatura Modernizm europejski literatura Modernizm europejski literatura Modernizm europejski literatura Modernizm europejski literatura lesława Leśmiana). na świecie na świecie na świecie na świecie na świecie " Z czasem pojawiają się nowe nurty, sugerujące " Tendencje realistyczno-naturalistyczne, ale równie przezwyciężenie dekadentyzmu: franciszkanizm silne symboliczno-wizyjne. Pisarzy interesują zarów- i neoklasycyzm (Księga ubogich Kasprowicza, no problemy sztuki i jej miejsca w świecie, jak i pro- utwory Staffa). blemy społeczne. " Nowatorskie wykorzystywanie motywów ludowych " W wielu utworach poddaje się analizie zakłamanie (Wesele, Na skalnym Podhalu Przerwy-Tetmajera, życia rodzinnego (Henryk Ibsen Nora albo Dom lal- powieść Chłopi Władysława Reymonta, w 1924 r. ki, Dzika kaczka; August Strindberg Taniec śmierci). uhonorowana Nagrodą Nobla). " Fiodor Dostojewski Biesy, Bracia Karamazow, " Odważna tematyka obyczajowa: Dzieje grzechu Zbrodnia i kara problematyka moralna i religij- Żeromskiego. na, kwestia wartości najważniejszych. " Problemy tradycji i spuścizny narodowej: Wyzwole- " Lew Tołstoj Anna Karenina, Gustaw Flaubert Pani nie Wyspiańskiego, Popioły Żeromskiego. Bovary, Antoni Czechow Trzy siostry problem za- sad i norm społecznych oraz rodzinnych, rola kobie- ty w społeczeństwie, równouprawnienie i poszukiwa- nie wolności przez kobiety. WIEK XX " Knut Hamsun Głód, Emil Zola Germinal, Henryk Ibsen Dzika kaczka nędza, nierówność material- na, problem sprawiedliwości społecznej, prawdy ży- Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury Historia kultury ciowej i prawdy jako wartości absolutnej. " Filozofia Henriego Bergsona intuicjonizm, i feno- " Maurycy Maeterlinck Ślepcy, Oskar Wilde Por- menologia Edmunda Husserla. tret Doriana Graya symboliczna wizja jednostki zagubionej, poszukującej własnej tożsamości, tak- " Teoria względności Einsteina. że problem istoty sztuki. " Psychoanaliza i teoria podświadomości Freuda. " Joseph Conrad Lord Jim odpowiedzialność jed- " W roku 1917 rewolucje lutowa i pazdziernikowa nostki wobec samej siebie i społeczeństwa, ranga w Rosji teoria Marksa wprowadzona w czyn i prze- dokonywanych wyborów, cena ich konsekwencji. kształcona przez Lenina w marksizm-leninizm. " I wojna światowa przynosi wielki rozwój techniki militarnej: lotnictwo, marynarka wojenna, broń cięż- Literatura polska Literatura polska Literatura polska Literatura polska Literatura polska kiego kalibru. " Samookreślenie się nowej epoki związane jest z cy- " Optymizm powojenny, ale i rozwój katastrofizmu: klem artykułów programowych Artura Górskiego Oswalda Spenglera Zmierzch Zachodu. pt. Młoda Polska (1898 r.) oraz Confiteor i O nową sztukę Stanisława Przybyszewskiego (1899 r.), ale " W 1925 r. pierwsze wydanie Mein Kampf Hitlera. 8 Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z " Wielki kryzys gospodarczy. " Jean Paul Sartre Mdłości (1938 r.) oraz Albert Camus Obcy (1942 r.), Dżuma (1947 r.) egzysten- " Początki telewizji. cjalizm w literaturze. " Rozwój faszyzmu we Włoszech i w Niemczech (od " Rozwój antyutopii: 1933 r. Hitler kanclerzem Niemiec). " Aldous L. Huxley Nowy, wspaniały świat " Lata 1939 1945: druga wojna światowa. (1932 r.); " George Orwell Rok 1984 (1949 r.). " Rozwój egzystencjalizmu: " Albert Camus Mit Syzyfa, Człowiek zbuntowany; " Jednostka wobec społeczeństwa: " Jean Paul Sartre Byt i nicość. " Jerome Salinger Buszujący w zbożu; " William Golding Władca much; " Rozwój eseistyki o tematyce psychologiczno-nauko- " Władimir Nabokow Lolita; wo-społecznej: " Friedrich Drrenmatt Wizyta starszej pani. " Erich Fromm Ucieczka od wolności, Sztuka ko- chania; " Teatr absurdu: Samuel Beckett Czekając na Go- dota, Końcówka. " Mircea Eliade Traktat o historii religii (1949 r.); " Roland Barthes Mitologie. " Niesłychanie popularna jest wciąż literatura faktu utwory opierające się na autentycznych zdarze- " Przełom lat 50. i 60. tzw. zimna wojna między kra- niach, wszelkiego rodzaju wspomnienia i biografie, jami systemu komunistycznego i kapitalistycznego. zarazem równie frapująca jest fantastyka, mitologi- " Lądowanie człowieka na Księżycu (Neil Armstrong, zacja świata, kreowanie fabuł tajemniczych, obfitu- 1969 r.). jących w zjawiska i zdarzenia zdumiewające. " Sobór Watykański II przemiany Kościoła rzym- " Stale rosnąca popularność literatur egzotycznych, skokatolickiego. mająca, być może, swój szczyt w latach 60. i 70., kie- dy to szczególnie frapowała literatura iberoamery- " Pierwsze transfuzje krwi, pierwszy przeszczep ser- kańska: ca (1967 r.), epidemia AIDS (od 1980 r.), pierwsze " Alejo Carpentier Podróż do zródeł czasu; zapłodnienia in vitro (poza ustrojem ludzkim), dzie- " Julio Cortzar Gra w klasy; ci z probówki, klonowanie zwierząt (lata 90.). " Gabriel Garca Mrquez Sto lat samotności, " Filozofia dekonstruktywistyczna Jacques a Derridy: Miłość w czasach zarazy. zakwestionowanie wszelkiego obiektywizmu i moż- liwości jakiejkolwiek logicznej analizy zjawisk. " Uniwersalny problem wolności jednostki w społe- czeństwie, wzbogacony o realia XX wieku, także do- " Francis Foukuyama głosi koniec historii. świadczenie wojen: " Manifesty feministyczne. " Ken Kesey Lot nad kukułczym gniazdem; " Joseph Heller Paragraf 22; " Kurt Vonnegut Rzeznia numer 5; Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie Literatura na świecie " Jack Kerouac W drodze. " Czytelników zachodnich interesują też problemy " Futuryzm i manifesty futurystów. społeczeństw i państw komunistycznych: " Awangardowa poezja Guillaume a Apollinaire a " Aleksander Sołżenicyn Archipelag Gułag 1918 (Alkohole), 1956; " Milan Kundera Nieznośna lekkość bytu. " Neoklasycyzm Thomasa Stearnsa Eliota (Jałowa ziemia). " W Polsce niezwykłą popularnością cieszy się twór- czość Williama Whartona (Ptasiek, Tato). " Nowatorstwo w powieści specyficzne ukazywanie czasu i przestrzeni, techniki oniryczne, elementy sur- " Interesującym zjawiskiem lat ostatnich jest proza realizmu: Marcel Proust W poszukiwaniu straconego Paula Austera (Trylogia nowojorska). czasu; James Joyce Ulisses, Franz Kafka Proces, Za- mek. Thomas Mann Czarodziejska góra powieść o dojrzewaniu, a zarazem metafora chorej Europy (li- Literatura polska Literatura polska Literatura polska Literatura polska Literatura polska teracka Nagroda Nobla w 1929 r.). " Lata 20. działalność futurystów (Bruno Jasień- " Literatura antywojenna: Ernest Hemingway Poże- ski, Stanisław Młodożeniec, jednodniówka Nuż gnanie z bronią, Erich Maria Remarque Na Zacho- w bżuhu) i pózniejszych grup poetyckich: Skaman- dzie bez zmian. dra (Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, pi- " Twórczość Antoine a Saint-Exupry ego: Nocny lot, smo Skamander pod redakcją Mieczysława Gry- Ziemia, planeta ludzi, Mały Książę humanistyczny dzewskiego); Awangardy Krakowskiej (Julian personalizm. 9 Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Czytanie ze zrozumieniem Ucz się z Przyboś, pismo Zwrotnica pod redakcją Tadeusza " Rok 1968 to kolejna cezura w kulturze: wystąpie- Peipera). nia inteligencji i studentów przeciw cenzurze i brakowi wolności powodują falę antysemityzmu " Od 1924 r. Wiadomości Literackie, po roku 1939 sterowaną przez partię i rząd, która zmusza wielu ukazujące się na emigracji. obywateli do opuszczenia, wbrew ich woli, nasze- go kraju. " Przedwiośnie Stefana Żeromskiego (1924 r.), ocena pierwszych lat wolnego państwa, pózniej Granica " Lata 70. to w polityce tzw. propaganda sukcesu, Zofii Nałkowskiej (1935 r.) ocena dojrzałego już ale w literaturze zaczyna dziać się lepiej. Miron państwa. Białoszewski w Pamiętniku z powstania warszaw- skiego po raz pierwszy ukazuje powstanie z per- " Proza awangardowa: spektywy cywila niezaangażowanego w walkę " Witold Gombrowicz Ferdydurke, z okupantem. " Bruno Schulz Sklepy cynamonowe, Sanatorium Pod Klepsydrą. " Poezja Rafała Wojaczka, poetów Nowej Fali (mię- dzy innymi Stanisława Barańczaka), także twórców " Teoria Czystej Formy w teatrze (Witkacy). starszej generacji, Herberta, Szymborskiej, Biało- " Lata 30. katastrofizm: szewskiego. Proza i poezja Edwarda Stachury. " Czesław Miłosz, " Rok 1976 bardzo ważna data, uważana za począ- " Józef Czechowicz, tek niezależnego ruchu wydawniczego powstanie " Julian Tuwim Bal w Operze. tzw. drugiego obiegu kultury. Pierwsze pismo poza " Lata 1939 1945 poezja apokalipsy spełnionej cenzurą to Zapis, pierwsze książki to Konwickiego pokolenia wojennego (Krzysztof Kamil Baczyński, Mała apokalipsa i Kompleks polski groteskowa Tadeusz Gajcy, Zdzisław Trzebiński, wszyscy zgi- wizja rzeczywistości peerelowskiej; nielegalne wy- nęli podczas wojny). dania literatury emigracyjnej. " Stan wojenny nieco ograniczył drugi obieg, lecz " Po roku 1945 rozrachunek z wojną: nie zahamował go w pełni, władza nie zdołała już " Zofia Nałkowska Medaliony, przeciwstawić się rozwojowi wolności słowa. " Tadeusz Borowski opowiadania oświęcimskie. " Od 1990 roku nie istnieje już cenzura, co pozwala " Kultura coraz bardziej sterowana przez państwo, na podejmowanie nowej problematyki. Rozrachu- wprowadzenie cenzury; od roku 1949 fałszujący nek z przeszłością komunistyczną można dostrzec rzeczywistość realizm socjalistyczny. w bogatej prozie wspomnieniowej (autobiografie, " Po śmierci Stalina i krwawo tłumionych buntach ro- dzienniki, wywiady, rzeki). botniczych w Poznaniu w roku 1956 tzw. odwilż, Inne tematy: czyli chwilowe zelżenie cenzury, nowe zjawiska " próba reinterpretacji trudnych problemów prze- w kulturze: kabarety, otwarcie się na kulturę Za- szłości (Paweł Huelle Weiser Dawidek; Stefan chodu i emigracyjną. Chwin Hanneman); " tematyka feministyczna (powieści Manueli Gret- " Ośrodki życia polskiego na emigracji działały od kowskiej, Izabeli Filipiak, Olgi Tokarczuk, poezje 1939 r. na całym świecie. Najważniejszy był w Pa- Marianny Bocian, Marzanny Bogumiły Kielar), ryżu pismo Kultura i wydawnictwo o tej samej " współczesna obyczajowość i życie codzienne (To- nazwie pod redakcją Jerzego Giedroycia położyły mek Tryzna Panna Nikt, Andrzej Stasiuk Dzie- nieocenione zasługi dla wolnej polskiej literatury, więć, Tadeusz Różewicz Kartoteka rozrzucona); na przykład wydawano Miłosza, Herlinga-Gru- dzińskiego, Gombrowicza ich dzieła były w PRL- " fantastyka (wielka popularność twórczości An- drzeja Sapkowskiego); u zakazane. " mityzacja współczesności (powieści Olgi Tokar- " Kartoteka Tadeusza Różewicza (1960 r.) obraz czuk). rozbitej tożsamości inteligenta, zarówno na skutek Bujnie rozwija się poezja autorstwa zarówno młod- wojny, jak i pod wpływem rzeczywistości zniewole- szych twórców nia peerelowskiego. " Marcina Świetlickiego, " Lata 60. bywają nazywane okresem naszej małej " Jacka Podsiadły), stabilizacji od tytułu jednego z dramatów Tade- jak i poetów starszych usza Różewicza co dobrze określa stan pewnego " Tadeusza Różewicza, zastoju w kulturze niemogącej się swobodnie roz- " do niedawna Zbigniewa Herberta, wijać. Na uwagę zasługują utwory Tadeusza Kon- " Czesława Miłosza najnowszy tom To). wickiego, Jerzego Andrzejewskiego, Sławomira Mrożka (Tango niesie zarówno wymowę uniwer- " Ostatnie lata to czas debiutów najmłodszego poko- salną, jak też może być rozpatrywane jako obraz lenia literatów, którego symbolem stała się Dorota rzeczywistości polskiej tych lat). Masłowska. 10