Wielkie odkrycia geograficzne Przyczyny wypraw i czynniki je ułatwiające Najważniejsze przyczyny dalekich wypraw morskich, a w konsekwencji wielkich odkryć geograficznych, miały charakter ekonomiczny. Europa w XV wieku miała ujemny bilans w handlu międzynarodowym znacznie więcej towarów importowała niż eksportowała. By zapłacić za ten import, potrzebowała kruszców złota i srebra tymczasem na kontynencie europejskim występowały one w znikomej ilości. Poza tym po zdobyciu przez Turków Konstantynopola w roku 1453 i ostatecznym upadku cesarstwa bizantyjskiego nasiliły się utrudnienia w handlu lewantyńskim, dostarczającym z Orientu przyprawy (pieprz, cynamon, gałkę muszkatołową, imbir, gozdziki), towary luksusowe i kamienie szlachetne. W Europie szybko rósł popyt na te towary, natomiast koszty ich sprowadzania ze Wschodu w dużej części drogą lądową były coraz wyższe, co podnosiło ich cenę. Transport morski bezpośrednio z południowo-wschodniej Azji byłby znacznie tańszy. Należało więc szukać nowych dróg handlowych, które pozwoliłyby ominąć tereny, na których dominowali Turcy, i dotrzeć do legendarnych Indii. Do wypraw skłaniał także rosnący popyt na niewolników. Ten czynnik działał przede wszystkim w przypadku Portugalczyków, którzy opanowali w I połowie XV wieku Maderę i Azory, i potrzebowali afrykańskich niewolników do zagospodarowania tych kolonii. Sporą rolę odgrywały czynniki społeczne. W roku 1492 Hiszpanie zdobyli Granadę ostatnią enklawę arabską na Półwyspie Iberyjskim. Zakończyła się rekonkwista, która przez kilka wieków angażowała rycerstwo hiszpańskie, stwarzając mu możliwości bogacenia się. Ustanie walk z Arabami oznaczało, że tysiące rycerzy, szczególnie młodszych synów szlacheckich, stracą takie możliwości. Wyprawy na odległe obszary dawały nową szansę. Oprócz motywacji materialnej duże znaczenie miała motywacja religijna. U ówczesnych Europejczyków silne było przekonanie, że obowiązkiem chrześcijan jest rozprzestrzenianie ich religii na nowe obszary, gdzie Słowo Boże jeszcze nie dotarło. To poczucie misji leżało u podłoża wielu indywidualnych decyzji. Wyprawom sprzyjały udoskonalenia techniczne. Upowszechnił się nowy rodzaj okrętów karawele wyposażone w trzy maszty i wysokie burty. Dzięki żaglom skośnym mogły one wykorzystywać wiatr boczny, co zwiększało szybkość podróżowania. Wysokie burty umożliwiały zastosowanie dział broniących przed atakami ze strony korsarzy. Busola wskazująca biegun magnetyczny i astrolabium określające położenie kątowe gwiazd pozwalały wyznaczać usytuowanie statków na pełnym morzu, dzięki czemu żegluga mogła się oderwać od linii brzegowych. Coraz powszechniejsza wiedza o kulistości Ziemi pobudzała wyobraznię, skłaniała do żeglowania w nowych kierunkach (chociaż w kulistość Ziemi wierzyli już żeglarze średniowiecza, o czym świadczyła próba braci Vivaldi z Genui, którzy wyruszyli w roku 1291, by dotrzeć do Indii wschodnich szlakiem przez Atlantyk i nigdy z tej wyprawy nie powrócili). Odkrycia portugalskie " jako pierwsi dalekie wyprawy zaczęli organizować Portugalczycy, przy czym szczególne zasługi na tym polu położył Henryk Żeglarz, najmłodszy syn króla portugalskiego Jana I Wielkiego; organizował on w latach 1418-1460 wyprawy wzdłuż zachodniego wybrzeża Afryki; pierwszym sukcesem Portugalczyków było zajęcie wyspy Madery w roku 1419, następnie archipelagu Azorów w roku 1431; w roku 1445 statki portugalskie osiągnęły Zielony Przylądek i ujście rzeki Senegal, w roku 1456 wpłynęły do Zatoki Gwinejskiej, a w roku 1471 osiągnęły równik; Portugalczycy na zachodnim wybrzeżu Afryki zakładali faktorie handlowe w celu pozyskiwania złota, kości słoniowej i niewolników; Portugalczycy zmonopolizowali handel niewolnikami, przeznaczając ich do pracy na plantacjach na Maderze i Azorach oraz odsprzedając ich kupcom z innych krajów " w roku 1487 z inicjatywy króla Jana II (1481-1495) w poszukiwaniu morskiej drogi do Indii wyruszyła wyprawa Bartolomeo Diaza, składająca się z trzech niewielkich statków; dotarła do wysuniętego najdalej na południe przylądka Afryki, lecz musiała zawrócić z powodu silnego sztormu; miejsce to Diaz nazwał Przylądkiem Burz, król Jan II przemianował go na Przylądek Dobrej Nadziei " w lipcu 1497 roku dzięki poparciu króla Manuela I (1495-1521) wyruszyła do Indii wyprawa Vasco da Gamy, dysponująca czterema statkami, na których znajdowało się 160 marynarzy; w ciągu czterech miesięcy żeglugi z dala od lądu da Gama opłynął południowy kraniec Afryki i dotarł do portu w Mombasie na wschodnim wybrzeżu; tam wynajął arabskich pilotów, dzięki którym przepłynął przez Ocean Indyjski i dotarł w maju 1498 roku do Kalkuty; w roku 1499 powrócił do Lizbony z ładunkiem pieprzu i cynamonu; od tego czasu Portugalczycy regularnie żeglowali do Indii, główną bazą portugalską na wybrzeżu Indii zostało terytorium Goa, podbite w roku 1510 przez Alfonsa de Albuquerque; w roku 1511 opanował on Malakkę główny ośrodek handlu korzennego na Półwyspie Malajskim; dzięki Albuquerque owi w rękach Portugalczyków znalazła się także wyspa Ormuz w Zatoce Perskiej i Cejlon w południowej Azji, zaś księstwa Mozambiku i Zanzibaru we wschodniej Afryce zostały podporządkowane jako lenna korony portugalskiej; na początku XVI wieku Portugalia zapewniła sobie dominację w handlu korzennym w Lizbonie przyprawy wschodnie można było kupić dwukrotnie taniej niż u kupców włoskich " w roku 1500 wyprawa Pedro Cabrala do Indii wylądowała na wybrzeżu Ameryki Południowej, zepchnięta ze szlaku indyjskiego na zachód przez niekorzystne wiatry; to odkrycie zapoczątkowało portugalską kolonizację obszaru, który od występującego tam czerwonego drzewa brazil otrzymał nazwę Brazylia Odkrycia hiszpańskie " genueński żeglarz Krzysztof Kolumb zorganizował swą pierwszą wyprawę przez Atlantyk w poszukiwaniu drogi do Indii w roku 1492 dzięki poparciu hiszpańskiej pary królewskiej Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda Aragońskiego; wcześniej jego projekt odrzucił król portugalski Jan II, uznając, że droga do Indii przez Atlantyk jest zbyt długa, by wyprawa była w stanie tam dopłynąć bez uzupełniania zapasów wody i żywności (jest faktem, iż genueński żeglarz oceniał tę odległość na znacznie mniejszą niż była w rzeczywistości można więc powiedzieć, że odkrył Amerykę w wyniku błędu w wyliczeniach); Kolumb wyruszył w sierpniu 1492 roku z portu Palos, dysponując trzema karawelami (Santa Maria, Pinta i Nińa) oraz dziewięćdziesięcioosobową załogą; dotarł 12 pazdziernika do wyspy Guanahani w archipelagu Bahama; w trakcie tej wyprawy odkrył jeszcze Antyle, Kubę i Haiti (Hispaniolę) " podczas drugiej wyprawy w latach 1493-1496, w której uczestniczyło kilkanaście statków i 1,5 tys. ludzi, Kolumb założył na Hispanioli pierwszą osadę hiszpańską w Nowym Świecie, odkrył Puerto Rico i Jamajkę; trzecia wyprawa Kolumba w latach 1498-1500 dotarła do ujścia rzeki Orinoko w Ameryce Południowej, zaś podczas czwartej w latach 1502-1504 odkryto wybrzeża Hondurasu i Panamy; do końca swego życia (umarł w roku 1506) Kolumb trwał w przekonaniu, że odkrył wschodnie rejony Azji " by uniknąć w przyszłości walki o strefy wpływów, Hiszpanie i Portugalczycy podpisali w roku 1494 układ w Tordesillas, wynegocjowany dzięki pośrednictwu papieża Aleksandra VI; w dokumencie tym ustalono, że linią graniczną będzie południk przebiegający w odległości stu mil na zachód od Azorów; wszystkie ziemie leżące między Europą a tą linią miały należeć do Portugalii, a ziemie znajdujące się na zachód od tej linii do Hiszpanii; w roku 1529 w Saragossie przesunięto tę linię jeszcze bardziej na zachód, pozostawiając po stronie portugalskiej wschodnią część Brazylii; postanowiono wówczas także, iż na półkuli wschodniej południk rozgraniczający będzie przechodzić przez najdalej wysunięty na zachód cypel Nowej Gwinei; ustalenia te odcinały Portugalczykom możliwość poszukiwania drogi do Indii w kierunku zachodnim " florentyński geograf Amerigo Vespucci w latach 1499-1502 odbył podróż wzdłuż wybrzeża Ameryki, od Hondurasu po Brazylię, udowadniając, że Kolumb odkrył nowy kontynent; w roku 1504 została opublikowana jego relacja z wyprawy, zatytułowana Mundus Novus Nowy Świat; nazwę nowego kontynentu utworzyli od imienia Amerigo niemieccy wydawcy, którzy publikowali mapy opracowane przez włoskiego podróżnika " we wrześniu 1519 roku z hiszpańskiego portu San Lucar portugalski żeglarz Ferdynand Magellan wyruszył w podróż dookoła świata, której celem było okrążenie Ameryki Południowej i wytyczenie szlaku do południowej Azji; wyprawę finansował król Hiszpanii Karol I (pózniej znany także jako cesarz Karol V); Magellan dysponował pięcioma karawelami i 265 ludzmi; w końcu listopada 1520 roku trzy karawele wpłynęły przez cieśninę, nazwaną pózniej Cieśniną Magellana, na Ocean Spokojny (jedna karawela zatonęła, druga zawróciła do Europy na skutek buntu załogi); w marcu 1521 roku odkryto Wyspy Mariańskie, a następnie Filipiny; na jednej z wysp archipelagu filipińskiego Magellan zginął w kwietniu 1521 roku w starciu z tubylcami; do Hiszpanii powróciła we wrześniu 1522 roku tylko jedna karawela z kilkunastoosobową załogą; wyprawa Magellana empirycznie udowodniła, że Ziemia jest okrągła i szlakiem na zachód można dotrzeć do Azji Odkrycia francuskie i angielskie " John Cabot, naturalizowany w Anglii Wenecjanin, dotarł w roku 1497 do brzegów Ameryki Północnej, odkrywając Nową Fundlandię, a rok pózniej dopłynął do wybrzeży Nowej Anglii; celem jego wypraw było zbadanie tamtejszych łowisk " Anglicy próbowali odkryć drogę do Indii przez opłynięcie Ameryki od północy taki cel miała wyprawa Sebastiana Cabota (syna Jana) w roku 1509; dotarł on wówczas do Zatoki Hudsona " Franciszek Drake dotarł przez Cieśninę Magellana do Kalifornii jego wyprawa miała miejsce w latach 1577-1580, za panowania Elżbiety I (1558-1603); był on pierwszym żeglarzem angielskim, który opłynął świat dookoła " Francuzi zaczęli wyprawiać się w kierunku Nowego Świata za panowania Franciszka I (1515-1547), który jako pierwszy francuski władca doceniał znaczenie eksploracji Ameryki; pierwsza francuska ekspedycja w tym kierunku kierowana była przez włoskiego żeglarza Giovanni da Verrazano, który w latach 1523-1524 spenetrował wschodnie wybrzeże Ameryki Północnej; z kolei w latach 1534-1536 francuski żeglarz Jacques Cartier dopłynął do Labradoru, a potem pożeglował w górę Rzeki Św. Wawrzyńca Skutki wielkich odkryć Najważniejszym skutkiem wielkich odkryć było przesunięcie głównych szlaków handlowych z Morza Śródziemnego na Ocean Atlantycki. W konsekwencji zaczęły tracić na znaczeniu jako ośrodki handlu miasta północnych Włoch zastąpiły je Hiszpania i Portugalia, a nieco pózniej przede wszystkim Anglia, Holandia i Francja. Genua stopniowo spadła do roli bankiera Hiszpanii, a Wenecja stała się ośrodkiem handlowym o regionalnym znaczeniu. Napływ kruszców z Ameryki gwałtownie zwiększył możliwości kapitałowe europejskich przedsiębiorców, co z kolei wpłynęło na przyspieszenie wzrostu gospodarczego, przejawiającego się w rozwoju manufaktur i eksportu towarów przemysłowych. Długofalową konsekwencją wielkich odkryć było powstanie imperiów kolonialnych, które na kilka wieków zmieniły mapę polityczną świata. Zwiększyły się dla przedsiębiorczych jednostek szanse zdobycia bogactwa, wyrwania się z dotychczasowego środowiska, zrobienia szybkiej kariery. Europa pozbyła się nadwyżki demograficznej, co wpłynęło na ogólną poprawę warunków bytu. Tragiczne były natomiast skutki europejskiej ekspansji dla tubylczej ludności Ameryki. Przywiezione z Europy choroby, na które miejscowa ludność nie była uodporniona przede wszystkim ospa i odra spowodowały epidemie, których ofiarami padły setki tysięcy Indian. Do tego doszło zmuszanie tubylców do ciężkiej pracy, co stało się przyczyną wysokiej śmiertelności. Ocenia się, że na przykład populacja Meksyku zmniejszyła się w XVI wieku o około 90 procent.