MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Walentyna Kondraciuk-Wróblewska
Rozróżnianie objawów najczęściej występujących chorób
wieku dziecięcego 322 [05].Z2.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
______________________________________________________________________________
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr n. med. Irena Białokoz-Kalinowska
mgr Alicja Pasemko
Opracowanie redakcyjne:
lek. med. Walentyna Kondraciuk-Wróblewska
Konsultacja:
mgr Maria Żukowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[05].Z2.02
Rozróżnianie objawów najczęściej występujących chorób wieku dziecięcego.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania i zestawy ćwiczeń 7
4.1. Okres prenatalny. Zaburzenia okresu prenatalnego 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 10
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Patologia noworodka 13
4.2.1. Materiał nauczania 13
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 16
4.2.3. Ćwiczenia 16
4.2.4. Sprawdzian postępów 17
4.3. Okres niemowlęcy i jego choroby 18
4.3.1. Materiał nauczania 18
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 25
4.3.3. Ćwiczenia 25
4.3.4. Sprawdzian postępów 27
4.4. Choroby wieku dziecięcego 28
4.4.1. Materiał nauczania 28
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 43
4.4.3. Ćwiczenia 43
4.4.4. Sprawdzian postępów 44
4.5. Profilaktyka chorób 45
4.5.1. Materiał nauczania 45
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 48
4.5.3 Ćwiczenia 49
4.5.4. Sprawdzian postępów 50
5. Sprawdzian osiągnięć 51
6. Literatura 55
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy o przyczynach i objawach najczęściej
występujących chorób wieku dziecięcego, metodach profilaktyki oraz leczeniu tych chorób.
Poradnik zawiera:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń
i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:
- opis działań, jakie masz wykonać,
- wykaz materiałów i narzędzi potrzebnych do ich wykonania.
4. Zestaw zadań testowych sprawdzający poziom przyswojonych wiadomości
i ukształtowanych umiejętności.
5. Wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp
i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych
prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
Poradnik nie może być traktowany jako wyłączne z
ródło wiedzy. Wskazane zatem jest
korzystanie z innych dostępnych z
ródeł informacji.
Mam nadzieję, że poradnik okaże się pomocny. Życzę powodzenia.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
3
322[05].Z2
Anatomia, fizjologia
i patologia
322[05].Z2.01
Określanie budowy i fizjologii
organizmu dziecka oraz zaburzeń
okresu prenatalnego
322[05].Z2.02
Rozróżnianie objawów
najczęściej występujących
chorób wieku dziecięcego
Schemat układu jednostek modułowych
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 logicznie myśleć,
 uczestniczyć w dyskusji, prezentacji,
 korzystać z możliwie różnych z
ródeł informacji,
 współpracować w grupie,
 wyjaśniać psychologiczne podstawy komunikowania się z dzieckiem,
 dobierać sposoby i metody postępowania psychologicznego z dzieckiem i jego rodziną
odpowiednio do zaistniałej sytuacji,
 znać procesy emocjonalne, motywacyjne kierujące zachowaniem człowieka,
 scharakteryzować strukturę osobowości człowieka,
 znać hierarchię potrzeb człowieka,
 dostrzegać wpływ warunków środowiskowych grup społecznych (rodziny, rówieśników,
instytucji opiekuńczych) na rozwój osobowości człowieka,
 analizować i oceniać zaburzenia rozwoju psychoruchowego człowieka,
 udzielać pierwszej pomocy w sytuacjach zagrożenia zdrowia lub życia,
 reagować w sytuacjach zagrożenia zdrowia lub życia,
 promować zdrowy styl życia wśród pacjentów i w środowisku pracy,
 stosować podstawowe działania profilaktyczne,
 wskazywać podmioty uprawnione do realizacji świadczeń zdrowotnych,
 uzasadniać znaczenie profesjonalizmu i zaufania do personelu medycznego udzielającego
świadczeń zdrowotnych,
 stosować przepisy prawa do działalności usługowej.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 wyjaśnić najczęstsze stany patologiczne dotyczące czynności podstawowych układów
i narządów,
 określić najważniejsze przyczyny chorób wieku dziecięcego,
 rozpoznać podstawowe objawy chorób wieku dziecięcego,
 wyjaśnić wpływ chorób, występujących w różnych okresach życia, na funkcjonowanie
narzÄ…du wzroku,
 zaopiekować się dzieckiem zdrowym i chorym,
 określić choroby dziecka związane z ciążą i porodem, mające wpływ na powstawanie
zaburzeń rozwojowych,
 określić przyczyny i objawy chorób: z niedoboru witamin, metabolicznych, układu
oddechowego, przewodu pokarmowego, układu krwiotwórczego i krążenia, układu
moczowego, układu nerwowego, chorób zakaz
nych, nowotworowych, układu wzrokowego
oraz w ostrych zatruciach i po urazach,
 przedstawić podstawowe metody profilaktyki chorób wieku dziecięcego,
 określić wpływ opieki rodziny na rozwój i zdrowie dziecka,
 podjąć współpracę z członkami zespołu terapeutycznego w opiece nad dzieckiem chorym
i rekonwalescentem.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
6
4.1. Okres prenatalny. Zaburzenia rozwoju prenatalnego
4.1.1. Materiał nauczania
ycie człowieka dzielimy na dwa okresy główne:
 okres rozwoju wewn trzmacicznego,
 okres ycia pozałonowego.
Okres wewn trzmaciczny trwa od momentu zapłodnienia do chwili urodzenia osobnika
zdolnego do ycia. Okres prenatalny pokrywa si z długo ci ci y (40 tygodni licz c od
ostatniej miesi czki). Dzieli si na trzy fazy:
1) jaja płodowego  do 2 tygodni po zapłodnieniu. Nast puje intensywny podział
i rozmna anie komórek,
2) okres zarodkowy (od 3 do 8 tygodnia). W tym okresie formułuj si pierwsze narz dy,
tworz si trzy listwy zarodowe, z których kształtuj si poszczególne układy. Układy nie
funkcjonuj dokładnie, ale mo na je rozpoznać.
3) okres płodowy (od 9 tygodnia do 38 42 tygodnia). W tym okresie odbywa si dojrzewanie
i rozwój poszczególnych struktur i układów organizmu, przygotowanie do ycia
pozamacicznego.
Od momentu zapłodnienia nowe ycie otrzymuje zestaw genów obojga rodziców. Dziecko
nabywa takie cechy jak kolor oczu, włosów, skóry, rysy twarzy, proporcje ciała oraz cechy
psychiczne jak inteligencja i temperament.
I okres jaja płodowego
I etap rozwoju prenatalnego. Po zapłodnieniu nast puj wielokrotne podziały komórki
jajowej (bruzdkowanie) zagnie d enie i intensywne przemiany. Około 7 dnia nast puje
zagnie d enie poprzez wypustki (Å‚o ysko) Å‚ cz ce si ze cian macicy przez ni
krwioobiegiem, sk d te czerpie po ywienie.
W drugim tygodniu ycia nast puje powstanie owodni  tkanki, która tworzy p cherz z płynem
owodniowym, w którym to dziecko b dzie rozwijało si przez najbli sze miesi ce. Worek
wypełniony płynem ma zabezpieczać dziecko przed urazami mechanicznymi, wstrz sami oraz
utrzymywać stał temperatur .
,,Projekt współfinansowany ze rodków Europejskiego Funduszu Społecznego 

Rys. 1.



II okres zarodkowy






















III okres płodowy.



,,Projekt współfinansowany ze rodków Europejskiego Funduszu Społecznego 

W 9 tygodniu dobiega końcowi kształtowanie się płuc, trzustki i tarczycy. Zaczyna
funkcjonować system odpornościowy.
W 11 tygodniu rozwijają się struny głosowe.
W 12 tygodniu osiąga wzrost 7,5cm i waży około 30g. Żebra i kręgi kostnieją, a nerki
rozpoczynają produkcję moczu. Dziecko otwiera usta, rusza nóżkami i rączkami oraz głową,
łącznie z mimicznymi ruchami żwaczy.
W czwartym miesiącu dziecko waży 120g i mierzy 15 cm i bardzo intensywnie rozwija się.
Trwa rozwój mózgu, wykształcają się bruzdy i zwoje, które pokrywają korę mózgową. Układ
kostny twardnieje, a nogi wydłużają się. Na głowie dziecka zaczynają wyrastać włosy, pojawiają
się rzęsy oraz paznokcie. Układ rozrodczy jest ukształtowany, można odróżnić dziewczynkę od
chłopca.
Na przełomie czwartego  piątego miesiąca matka wyczuwa ruchy swojego dziecka.
W 5 miesiącu ma już 25cm i waży 400g. Dziecko zaczyna słyszeć, komórki nerwowe mózgu
osiągnęły maksymalną ilość. Dziecko odczuwa samopoczucie matki. Wpływ na zachowanie
dziecka mają hormony, które z krwioobiegiem przedostają się do łożyska. U dziecka rozwija się
zmysł równowagi, smaku i zmysł słuchu. Dziecko rozróżnia smaki.
W 6 miesiącu waży 500 700g. i ma 35cm długości. W dalszym ciągu rozwija się układ
nerwowy, w płucach naczynia krwionośne przygotowujące do oddychania powietrzem. Szkielet
twardnieje, pojawiają się wiązadła stawowe. Ruchy są bardziej wyczuwalne i mocniejsze. Skóra
zaczyna wytwarzać podściółkę tłuszczową a gruczoły produkują maść płodową.
W 7 miesiącu mózg dziecka przybiera pofałdowaną formę, dokonują się przemiany
jakościowe. Układ oddechowy jest na tyle dojrzały, że dziecko byłoby w stanie oddychać
samodzielnie.
W 8 miesiącu dziecko ma 50cm długości, waży około 2 kg. Jest już w pełni ukształtowane,
wykształcone wszystkie układy, choć w dalszym ciągu trwa ich dojrzewanie. Następuje dalszy
przyrost wagi ciała.
W połowie 9 miesiąca dziecko przestaje już się rozwijać, jest już gotowe do przyjścia na
świat. Końcem okresu prenatalnego jest poród, który następuje około 38 42 tygodnia.
Zagrożenia w życiu płodowym.
Pomimo, że nie mamy bezpośredniego wpływu na rozwijające się dziecko, to możemy mu
pomóc jeszcze przed jego narodzinami. Podstawową zasadą jest planowanie ciąży
w optymalnym dla nas okresie i sytuacji. Rodzice jeszcze przed poczęciem powinni
wyeliminować czynniki, które mogłyby być zaszkodzić dziecku, zbadać stan zdrowia, uzupełnić
niedobór witamin i mikroelementów, zrezygnować z alkoholu i nikotyny, odstawić hormonalne
leki antykoncepcyjne, wyleczyć lub zaleczyć istniejące choroby, unikać szkodliwych czynników.
Zaburzenia rozwoju określane są jako zakłócenia normalnej prawidłowości rozwoju różnych
cech fizycznych. Mogą przebiegać dwojako:
a) mogą być spowodowane wadliwością genów,
b) mogą być wynikiem występowania zakłóceń w środowisku wewnątrzmacicznym w okresie
system kształtowania się poszczególnych organów.
Do najpowszechniejszych i najpoważniejszych czynników zaburzających środowisko
wewnątrzmaciczne, a tym samym rozwój dziecka należą:
  wyraz
ne i długotrwałe niedożywienie matki, które może prowadzić do umysłowego
niedorozwoju dziecka, wcześniactwa, niskiej masy urodzeniowej lub pewnych defektów
fizycznych jak krzywica, padaczka lub porażenie mózgowe.
 zaburzenia wydzielania wewnętrznego, hormonalne, spowodowane najczęściej wiekiem
matki, kiedy to równowaga hormonalna jest zakłócona zmianami związanymi z okresem
przekwitania powoduje defekty genetyczne i chromosomowe, poronienie, obumieranie
płodu,
 nałogowy alkoholizm  niedorozwój psychiczny,
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
9
 nadmierne palenie papierosów przez matkę  dziecko niedotlenione, niedożywione,
 przewlekle chore matki (cukrzyca, gruz
lica),
 choroby zakaz
ne, jak różyczka, cyfomegalia, toksoplazmoza mogą wywołać u dziecka
uszkodzenia jak: katarakta, głuchota, wady serca lub niedorozwój umysłowy,
 promieniowanie oraz leki powodujÄ…ce uszkodzenia struktury dziecka i wady wrodzone.
Krytycznym okresem rozwoju prenatalnego sÄ… pierwsze 3 miesiÄ…ce. W fazie embrionalnej
wykształcają się wszystkie organy ciała i jakikolwiek bodziec negatywny powoduje defekty,
z którymi dziecko będzie musiało żyć lub doprowadzają do śmierci na różnych etapach rozwoju.
Wada wrodzona rozwojowa jest to każda nieprawidłowość (anomalia) rozwoju
morfologicznego niezależnie od patogennego czasu jej powstania lub wykrycia (prenatalnie po
urodzeniu lub póz
niej). Wrodzone wady rozwojowe stanowią obecnie jeden z najważniejszych
problemów współczesnej pediatrii. W 15% wady wrodzone stwierdza się u zarodków ludzkich.
Większość z nich ulega samoistnemu poronieniu. Etiologiczny podział wrodzonych wad
rozwojowych:
a) czynniki endogenne, głównie genetyczne:
1) aberacje chromosomowe (np. zespół Downa) i inne trysomie oraz heterochromosomów
np. Zespół Krinefeltera i Turnera,
2) mutacje jednogenowe(achondroplazje)  Zespół Morfana,
3) mutacje wielogenowe
b) czynniki egzogenne (głównie środowiskowe):
1) biologiczne (wady powstające w wyniku zakażenia wirusem różyczki lub Toxoplazma
gondii),
2) chemiczne, w tym alkohol, tolidomid,
3) fizyczne (np. promieniowanie jonizujÄ…ce),
c) czynniki nieznane genetyczno-środowiskowe np. wady cewy nerwowej (rozszczep
podniebienia).
Najczęściej występujące wady dotyczą: serca, układu krążenia, wady mnogie powłok, układu
moczo-płciowego i układu kostno-stawowego. OUN, Zespół Downa.
Wady wrodzone dzielimy na:
 embropatie, które powstają przed końcem 12 tygodnia ciąży,
 fenopatie  powstają po 12 tygodniu ciąży.
Im częściej w okresie ciąży zadziałają te czynniki, tym skutki ich są groz
niejsze. Bardzo groz
ne
sÄ… embropatie teratogenne:
 fizyczne  promieniowanie Roentgena i inne działają szczególnie na szpik kostny chrząstki
wzrostowej,
 chemiczne  zanieczyszczenia środowiska, leki,
 biologiczne  zakażenia płodu w czasie ciąży przez wirusy, bakterie  powodują wady
ozwojowe (niedorozwój umysłowy, niedorozwój ucha zewnętrznego, głuchotę, wady
serca),
 bakteryjne (krętek kiły),
 pierwotniaki (Toxoplazma gondii).
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie główne fazy ma okres prenatalny?
2. Czym się charakteryzuje okres jaja płodowego?
3. Jak przebiega rozwój układu krwionośnego w poszczególnych tygodniach życia dziecka?
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
10
4. Jakie czynniki zaburzają środowisko wewnątrzmaciczne?
5. Jakie, Twoim zdaniem, sÄ… najgroz
niejsze przyczyny powstawania wad wrodzonych?
6. W jakim okresie dziecko otrzymuje geny obojga rodziców?
7. W którym tygodniu życia zaczyna kształtować się narząd wzroku?
8. Jakie wady powodują czynniki środowiskowe?
9. Jakie etapy można wyróżnić w rozwoju mózgu?
10. Jakie są najczęstsze przyczyny powstawania wad wrodzonych?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
SporzÄ…dz
klasyfikacje czynników zaburzających środowisko wewnątrzmaciczne.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem teoretycznym dotyczącym zaburzeń okresu prenatalnego,
2) obejrzeć film dydaktyczny przedstawiający okres rozwoju prenatalnego dziecka,
2) dokonać klasyfikacji czynników zaburzających rozwój dziecka,
3) sporządzić krótką charakterystykę tych czynników,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) zaznaczyć i poprawić błędy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 film dydaktyczny przedstawiajÄ…cy okres prenatalny dziecka,
 literatura dotycząca tematu ćwiczeń,
 komputer z dostępem do Internetu,
 folia, flamastry, grafoskop, ekran lub wyposażenie do prezentacji komputerowej,
 kartki papieru, zeszyt,
 ołówek, długopis.
Ćwiczenie 2
Wypisz etapy rozwoju układu krążenia w poszczególnych tygodniach okresu embrionalnego
i płodowego dziecka.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) obejrzyj fragment filmu dotyczÄ…cy rozwoju dziecka w okresie prenatalnym,
2) w trakcie oglądania sporządzić notatki dotyczące rozwoju układu krążenia,
3) sprawdzić, czy wszystkie elementy układu krążenia zostały uwzględnione w Twoim
opracowaniu,
4) uzupełnić notatki w oparciu o literaturę znajdującą się w pracowni (bibliotece) szkolnej,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) zaznaczyć i poprawić błędy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 film ,,Tajemnice ludzkiego organizmu
 książki z anatomii, broszury, plakaty,
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
11
 komputer z dostępem do Internetu,
 folia, flamastry, grafoskop, ekran lub wyposażenie do prezentacji komputerowej,
 kartki papieru, zeszyt,
 ołówek, długopis.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wymienić okresy rozwoju prenatalnego dziecka?
2) wymienić czynniki powodujące zaburzenia okresu prenatalnego?
3) wskazać choroby mające wpływ na wady wrodzone dziecka?
4) wymienić choroby dziecka, które są spowodowane nadużywaniem
alkoholu, tytoniu, narkotyków?
5) sklasyfikować wady wrodzone?
6) scharakteryzować czynniki endogenne mające wpływ na powstanie wad
wrodzonych?
7) przygotować klasyfikację chorób w zależności od przyczyn je
wywołujących?
8) znalez
ć w Internecie materiały dotyczące poleconego zadania?
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
12
4.2. Patologia noworodka
4.2.1. Materiał nauczania
Stan noworodka ocenia się na podstawie punktowej oceny wyrażonej w liczbach według
schematu APGAR. Stan ogólny noworodka ocenia się w pierwszej i piątej minucie życia oraz
w następnych.
Stan dobry 8  10 pkt
stan średni 4  7 pkt,
stan ciężki 0  3 pkt.
Oprócz wymienionych w schemacie APGAR danych można w pierwszych minutach życia
stwierdzić różne patologiczne objawy, których obecność świadczy o zagrożeniu noworodka np.
brak początkowego pobudzenia, brak pierwszego snu, nieprawidłowy krzyk, drżenia, otwarte
szpary powiekowe, reaktywność, zaburzenia oddechowe.
Zaburzenia oddechowe
Zaburzenia oddechowe pochodzenia płucnego stwierdza się najczęściej przyśpieszenie
oddechu (większy od 60). W zaburzeniu oddechu pochodzenia sercowego i płucnego stwierdza
się najczęściej:
 przyśpieszony oddech większy od 60,
 sinicÄ™ nasilajÄ…cÄ… siÄ™,
 przyśpieszenie akcji serca,
 świst krtaniowy,
 powiększenie wątroby.
Zaburzenia oddechowe pochodzenia ośrodkowego stwierdza się:
 opóz
nienie oddechowe pochodzenia ośrodkowego,
 nawracajÄ…ce bezdechy,
 nieregularne oddychanie,
 hipotermia,
 obniżenie napięcia mięśniowego,
 osłabienie krzyku,
 osłabienie lub zniesienie odruchów.
Zaburzenia krążenia
Zaburzenia krążenia są często obserwowane w okresie noworodkowym. Podejrzenie
choroby serca nasuwa stwierdzenie jednego lub kilku objawów:
 szmery sercowe,
 nieprawidłowy rytm serca,
 zaburzenia oddechowe (bezdech, sinica).
Zaburzenia sercowo-naczyniowe:
 zespół przetrwałego krążenia płodowego,
 hipoplazja serca lewego,
 przełożenie wielkich pni naczyniowych,
 zrośnięcie zastawki trójdzielnej,
 zwężenie tętnicy płucnej.
Inne stany patologiczne połączone z sinicą to:
 hipoglikemia,
 posocznica,
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
13
 uszkodzenie OUN,
 methemoglobinemia.
Zaburzenia układu nerwowego:
 apatia,
 osłabienie odruchów,
 drżenia,
 napięte ciemię.
Zaburzenia czynności układu pokarmowego:
 utrata Å‚aknienia,
 wymioty z domieszką żółci,
 wymioty.
Stany zapalne skóry:
 wysypka krwotoczna,
 zapalenia okołopępkowe.
Zaburzenia termoregulacji:
 podwyższona lub obniżona temperatura.
Noworodek z małą masą urodzeniową ciała
Jest to noworodek poniżej 2500g. Stwierdza się u noworodków urodzonych przedwcześnie
między 24 a 37 tygodniu ciąży. Są to wcześniaki z hipotrofią.
Problemy kliniczne u noworodka urodzonego przedwcześnie to:
 niedotlenienie,
 ostra niewydolność oddechowa,
 krwawienia około  i dokomorowe powstające w następstwie niedotlenienia w krążeniu
mózgowym,
 zaburzenia metaboliczne (hipoglikemia hipocalcemia, kwasica, hiperbilirubnemia),
policytemia (Hct 75%),
 zaburzenia termoregulacji , tendencje do hipotermii,
 zaburzenia rozwojowe.
Częstość powyższych powikłań zwiększa się wraz ze zmniejszeniem masy urodzeniowej.
Częstość stwierdzonych zaburzeń pozostaje w szerszym związku z zaburzeniami w póz
niejszym
okresie życia. Jednym z problemów noworodka jest żółtaczka, która jest objawem klinicznym
podwyższonego stężenia bilirubiny w osoczu krwi.
Żółtaczka fizjologiczna
Żółtaczkę fizjologiczną rozpoznaje się gdy występuje po jednej dobie życia, ze stężeniem
bilirubiny w granicach 7,5 11 mg/dl. Ustępuje w piątej dobie życia wraz ze stopniowym
zmniejszeniem stężenia bilirubiny. Żółte zabarwienie skóry, które pojawia się u noworodków
jest spowodowane rozpadem dużej ilości płodowych krwinek czerwonych odpowiedzialnych za
transport tlenu. Ich liczba w życiu płodowym jest znacznie wyższa niż po urodzeniu dziecka.
Rozpad krwinki czerwonej powoduje powstanie żółtego barwnika  bilirubiny. Stwierdzenie
żółtaczki ze zwiększeniem stężenia bilirubiny przed upływem drugiej doby życia u noworodków
donoszonych jest wskazaniem do wnikliwej obserwacji.
Wykonanie badania grupy krwi RH próby Coombsa.
W ustaleniu rozpoznania istotnym elementem jest określenie rodzaju bilirubiny tzn.:
 bilirubiny pośredniej,
 bilirubiny bezpośredniej.
Najczęstszą przyczyną hyperbilirubinemii jest niedotlenienie i zakażenie, które zaburza
czynności życiowe noworodka.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
14
Noworodek z zakażeniem
Zakażenia są nadal jednym z głównych problemów w okresie noworodkowym. Noworodek
może ulec zakażeniom podczas ciąży, porodu oraz po urodzeniu. Objawy kliniczne są bardzo
różnorodne i nie mają objawów specyficznych. Wczesne rozpoznanie nie jest łatwe. Badanie
kliniczne musi zawierać obserwację z uwzględnieniem objawów ze stanu niżej wymienionych
układów:
 układ oddechowy (nieregularne oddechy , bezdech, sinica),
 układ krążenia (bladość, sinica, zimna, wilgotna skóra, arytmia, obrzęki, obniżenie tętna ),
 układ nerwowy (apatia, śpiączka, osłabienie odruchów, napięte ciemię),
 przewód pokarmowy (utrata łaknienia, wymioty i powiększenie wątroby),
 skóra (wysypka krwotoczna, zapalenie okołopępkowe),
 zaburzenia termoregulacji ( podwyższona lub obniżona temperatura).
Najistotniejsze w zakażeniach u noworodków jest wczesne zapobieganie. Musi ono polegać na:
 izolacji noworodków od matek, które mają objawy zakażenia w czasie porodu,
 higieniczne mycie i dezynfekcję rąk personelu i rodziców (opiekunów) przed każdą
czynnością przy noworodku,
 używanie jałowych rękawic w trakcie wykonywania zabiegów typu zmiana opatrunku itp.,
 codzienna pielęgnacja kikuta pępowiny,
 mycie i dezynfekcja inkubatora raz po każdej zmianie noworodka,
 codzienne mycie zlewów i syfonów,
 mycie i sterylizacja sprzętu,
 eliminacja personelu wykazującego objawy zakażenia.
Około 2% noworodków rodzi się z wadami, które mogą być przyczyną zgonu lub ciężkiego
zaburzenia rozwoju.
Najczęstsze wady wymagające szybkiej interwencji chirurgicznej:
 układ oddechowy (zarośnięcie nozdrzy tylnych, przełyku, przetoka przełykowe),
 układ pokarmowy (zrośnięcie lub zwężenie dwunastnicy),
 niedrożność jelita cienkiego (niedrożność smółkowa, wady odbytu i odbytnicy),
 układ nerwowy (otwarta przepuklina oponowo-rdzeniowa ),
 choroba Hirsprunga.
Zaburzenia żołądkowo-jelitowe
Są dość często spotykanym zespołem objawów w okresie noworodkowym, spowodowane
koniecznością przystosowania przewodu pokarmowego noworodka do funkcji w życiu
pozamacicznym. Do najważniejszych zespołów żołądkowo-jelitowych zaliczamy biegunki,
martwicze zapalenie jelit oraz zespoły objawów towarzyszące wadom rozwojowym przewodu
pokarmowego.
Biegunką określamy stan, w którym następuje wydalenie większej ilości licznych stolców
powyżej 7 na dobę. Jest ona najczęściej spowodowana zakażeniem pokarmowym, niekiedy może
mieć związek z zakażeniem ogólnym. Wśród czynników etiologicznych na pierwszym miejscu
należy wymienić E.Coli, Klebsiella, Enterobacter, Pseudomonas aeruginosa, Salmonella,
Shigelle oraz wirusy (rotawirusy).
Drogami zakażenia są najczęściej:
 zakażenia w czasie ciąży lub porodu pochodzenia matczynego,
 zakażenia nabyte po urodzeniu w wyniku przeniesienia przez matkę, personel lub sprzęt.
Martwicze zapalenie jelit jest zaburzeniem powstajÄ…cym w wyniku niedokrwienia jelita
cienkiego. Choroba dotyczy głównie noworodków z masą ciała mniejszą od 1500g. Objawy
choroby występują zwykle po trzeciej dobie życia w postaci wzdęcia brzucha, zalegania treści
pokarmowej, wymiotów, stolców z krwią.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
15
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są najczęstsze choroby noworodków?
2. Jakie objawy, w pierwszych minutach życia noworodka, świadczą o zagrożeniu jego życia?
3. Jakie są typowe objawy żółtaczki fizjologicznej?
4. Czym siÄ™ charakteryzujÄ… zaburzenia sercowo-naczyniowe?
5. Jakie funkcje życiowe noworodka są poddane obserwacjom i badaniom klinicznym dla
stwierdzenia zakażenia?
6. Jakie czynności higieniczne zapobiegają zakażeniom noworodka?
7. Czym są spowodowane zaburzenia żołądkowo-jelitowe?
8. Jakie sÄ… typowe objawy martwiczego zapalenia jelit?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj arkusz obserwacji noworodka, ze schorzeniem układu oddechowego, w warunkach
szpitalnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeczytać informacje o schorzeniach układu oddechowego,
2) zaprojektować arkusz obserwacji dziecka pamiętając o uwzględnieniu sfery biologicznej,
psychicznej i społecznej,
3) w trakcie opracowywania projektu konsultować się z nauczycielem,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) wykonać korektę błędów.
Wyposażenie stanowiska pracy
 kartka formatu A4, arkusze folii,
 foliogramy lub plansze ze schorzeniach układu oddechowego,
 grafoskop i ekran lub wyposażenie do prezentacji komputerowej,
 długopis.
Ćwiczenie 2
Dokonaj analizy przyczyn zaburzeń żołądkowo-jelitowych noworodka przebywającego
w szpitalu, na podstawie:
 przeprowadzonego wywiadu z rodzicem (opiekunem) dziecka chorego,
 obserwacji noworodka,
 wyników badań klinicznych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przygotować pytania i przeprowadzić wywiad z rodzicem (opiekunem) chorego dziecka,
2) prowadzić kilkakrotną obserwację noworodka,
3) dokonać analizy wyników badań klinicznych,
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
16
4) przeczytać informacje o zaburzeniach żołądkowo-jelitowych noworodka,
5) ustalić przyczyny choroby noworodka,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) wykonać korektę błędów.
Wyposażenie stanowiska pracy
 ankieta do wywiadu z rodzicem lub opiekunem prawnym noworodka,
 wyniki badań klinicznych,
 kartka formatu A4, arkusze folii,
 literatura dotycząca chorób wieku dziecięcego,
 grafoskop i ekran lub wyposażenie do prezentacji komputerowej,
 długopis.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wymienić objawy pierwszych minut życia dziecka świadczące
o zagrożeniu jego życia?
2) scharakteryzować objawy zaburzeń oddechowych noworodków?
3) scharakteryzować najczęstsze przyczyny chorób układu pokarmowego
noworodków?
4) scharakteryzować zasady postępowania personelu zapobiegające
szpitalnym zakażeniom?
5) określić przyczyny zatruć noworodków?
6) określić czynności pielęgnacyjne dziecka z biegunką?
7) opracować plan obserwacji chorego noworodka?
8) przeprowadzić wywiad z rodzicem chorego noworodka?
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
17
4.3. Okres niemowlęcy i jego choroby
4.3.1. Materiał nauczania
Okres niemowlęcy trwa od 1 do 12 miesiąca życia. Cechuje go intensywny rozwój
czynności ruchowych, które prowadzą do zmiany w postawie ciała, zdolności przemieszczania
się w przestrzeni oraz doskonalenie się chwytu i manipulacji. W niemowlęctwie także następuje
rozwój celowych czynności dziecka. Pod koniec 1 roku życia w działanie przedmiotowe dziecka
włącza się mowa. Po ukończeniu pierwszego roku dziecko zazwyczaj rozumie już mowę
dorosłych i potrafi wymówić kilka słów. Charakterystyczne dla tego okresu jest duże
zapotrzebowanie na sen. Początkowo dziecko śpi stale, budzi się tylko do karmienia. Póz
niej
ustala się właściwy rytm snu. Po upływie jednego półrocza zaczynają wyrzynać się pierwsze
zęby mleczne. Reakcje emocjonalne dziecka są w początkowym okresie życia wyrazem jego
potrzeb organicznych, ale już w drugim miesiącu życia zjawia się reakcja ożywiania i uśmiecha
się na widok osób dorosłych. Dziecko jednoroczne przejawia także rodzaje uczuć takich jak
strach, gniew, radość, wstyd, zazdrość. Jest to faza najintensywniejszego rozwoju somatycznego
i motorycznego w całym okresie życia zewnętrznego. Długość ciała ulega podwojeniu, waga
ciała potrojeniu. Ciemiączko przednie zamyka się między 9 18 miesiącem życia.
Choroby układu oddechowego
Choroby układu oddechowego stanowią ponad połowę ostrych schorzeń występujących
u dzieci. Z uwagi na odrębności anatomiczne i fizjologiczne infekcje dróg oddechowych szybko
obejmują również dolne drogi oddechowe. Do najczęstszych można zaliczyć:
 nieżyty nosa,
 zapalenie migdałków,
 choroby krtani,
 choroby tchawicy,
 choroby oskrzeli,
 zapalenie płuc.
W procesie leczenia dzieci ze schorzeniami układu oddechowego niezwykle ważna rola
przypada obserwacji oraz zabiegom pielęgnacyjnym. U dzieci z nieżytem nosa najważniejsze
jest utrzymanie drożności, częste oczyszczanie nosa. U niemowląt i młodszych dzieci wydzielinę
z nosa staramy się upłynnić, a przez to ewakuować na zewnątrz zakraplając parę kropel 0,9%
NaCl i odsysajÄ…c gumowÄ… gruszkÄ….
Bardzo istotne jest nawilżanie powietrza w pomieszczeniu dziecka. A
agodzi kaszel i ułatwia
utrzymanie wydzieliny w stanie płynnym. U dzieci starszych chorych na anginę stosujemy
płukanie gardła. Leczenie i opieka nad dzieckiem z zapaleniem krtani i nagłośni ma na celu
przede wszystkim złagodzenie duszności wdechowej. Ulgę przynosi inhalacja z soli
fizjologicznej, wodorotlenku sody lub wody. Jeżeli domowe metody zawodzą, lekarz rodzinny,
po dokładnym badaniu zleca antybiotykoterapię.
Choroby układu pokarmowego
U dzieci wiele jednostek chorobowych powodują dolegliwości ze strony przewodu
pokarmowego. Objawy te mogą w obrazie klinicznym dominować mimo, że przyczyna leży
poza przewodem pokarmowym.
Wymioty należą do częstych objawów. W różnicowaniu rodzajów wymiotów należy zwrócić
uwagę na ich charakter i czas występowania w stosunku do przyjętych pokarmów; ilość
wymiocin. U niemowląt należy odróżnić ulewanie od wymiotów właściwych.
Przyczyną ulewania może być wadliwa technika karmienia, niewłaściwa pozycja karmienia
dziecka, zbyt duża dziurka w smoczku. A
apczywe jedzenie z połykaniem dużej ilości pokarmu
powoduje wymioty u noworodków. Wymioty u noworodków wstępują z wielu powodów.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
18
Niektóre są banalne, a inne mogą być sygnałem zaczynających się bardzo przykrych stanów
chorobowych.
Najczęstsze przyczyny wymiotów u noworodków i niemowląt:
1) uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego,
2) wady wrodzone przewodu pokarmowego:
 wrodzone zrośnięcia przełyku z przetoką przełykowo-tchawiczą,
 zwężenie przełyku,
 przepuklina rozworu przełykowego,
 przepuklina przeponowa,
 zrośnięcie jelita czczego lub krętego,
 Pylorostenosis,
3) ostre zapalenie otrzewnej,
4) zakażenia bakteryjne lub wirusowe,
5) choroby alergiczne  nietolerancje białek mleka krowiego.
Uczulenia pokarmowe
Uczulenia pokarmowe występują coraz częściej i przejawiają się w bardzo różny sposób.
Najczęstszym uczulającym pokarmowym czynnikiem są: białko mleka krowiego, jaja, ryby,
orzechy, poziomki, truskawki, pomidory. Obecnie coraz częściej cytrusy i banany.
W alergii pokarmowej reakcja może wystąpić w każdej tkance zawierającej naczynia
krwionośne, mięśnie gładkie a także w błonie śluzowej. Najczęściej występują:
1) uczulenie na białko mleka,
2) choroby trzewne (celiakie),
Uczulenie na białko mleka
Obraz kliniczny: Po wprowadzeniu mleka krowiego występują wolne stolce, czasem zaparcia,
biegunka, wymioty, brak łaknienia, szarość skóry, utrata masy ciała. Dziecko gorzej się rozwija,
występują częste infekcje dróg oddechowych i zmiany na skórze w postaci wysypek,
,,szorstkość skóry, wypryski, które mogą się nasilać lub zanikać. Jeżeli objawy wystąpiły po
podaniu mieszanki mlecznej, należy podejrzewać nietolerancję.
Leczenie: rygorystyczne przestrzeganie diety bezmlecznej nie zawierającej przetworów
mlecznych. U najmłodszych niemowląt mleko zastępuje się hydrolizatami białka, u starszych
hydrolizatami białka oraz mięsem.
Choroba trzewna
U podłoża celiakii leży wrodzony defekt błony komórkowej enterocytów warunkujący jej
zwiększoną przepuszczalność w stosunku do glutenu (białko w otoczce pszenicy, żyta
jęczmienia, owsa) objawy: biegunka w postaci obfitych, zawierających duże ilości tłuszczów,
brak łaknienia, brak przyrostu masy ciała, niedokrwistość.
Leczenie: dieta bezglutenowa bardzo przestrzegana.
Wymioty powyżej jednego roku życia dziecka często występują
1) w chorobach układu nerwowego,
2) choroba zakaz
nych i zapaleniach płuc,
3) zapaleniach wyrostka robaczkowego,
4) chorobach układu moczowego.
Biegunki
Częstą chorobą wieku dziecięcego są biegunki. Według definicji Światowej Organizacji
Zdrowia, biegunką u dziecka w 1 2 roku życia nazywamy stan, w którym dziecko w ciągu
12 godzin oddaje 3 lub więcej wolnych stolców z domieszką śluzu. Stany biegunkowe mogą być
następstwem zakażenia pozajelitowego, niedożywienia, błędów dietetycznych oraz zakażenia
jelitowego. Powodem jest nietolerancja mleka krowiego i inne alergie pokarmowe. Najczęstszą
przyczyną są zakażenia bakteryjne i wirusowe.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
19
W zakażeniach bakteryjnych najczęściej spotykane jest zakażenie bakteriami: E. Coli,
Salmonelle i Shigelle, gronkowiec złocisty, enterocoki, Klebsiella, Pseudonones ruginosa.
Wśród wirusów to najczęściej rotawirusy.
W przypadkach biegunki bez cech odwodnienia leczenie polega na właściwej diecie.
W biegunkach o przebiegu z odwodnieniem organizmu leczenie polega na jak najszybszym
wyrównaniu zaburzeń wodnoelektrolitycznych i równowagi kwasowo-zasadowej (pozajelitowo)
i leczeniu przeciwbakteryjnym. W przypadku etiologii bakteryjnej leczenie biegunki może być
prowadzone wyłącznie w szpitalu.
Zaparcia
Jednym z problemów układu pokarmowego u dzieci są zaparcia. Jest to utrudnione i zbyt
rzadkie oddawanie stolca lub niezupełna defekacja. Zaparcia występują u niemowląt i dzieci
najczęściej na skutek nieprawidłowej diety, czasem następstwa wad wrodzonych przewodu
pokarmowego.
Nagłe zatrzymanie stolca może być spowodowane:
1) niedrożnością jelit,
2) zapaleniem wyrostka robaczkowego,
3) owrzodzeniem jelita,
4) uwięz
nięciem przepukliny,
5) zaparcia w chorobach gorÄ…czkowych i zakaz
nych,
6) przewlekłe zaparcia z powodu: wadliwego żywienia.
Do przewlekłego zaparcia z powodu wadliwego żywienia usposabia brak w diecie jarzyn,
soków i błonnika. Zaparcia mogą być atoniczne i spastyczne.
Leczenie: odpoczynek po jedzeniu i leki przeciwskurczowe.
Bóle brzucha
Bóle brzucha są w wieku dziecięcym nie mniej częstym objawem wielu chorób niż
wymioty.
Ważna jest:
1) częstość występowania bólów, charakter bólu (długotrwały, napadowy, w postaci kolki).
2) umiejscowienie, ewentualnie promieniowanie,
3) związek czasowy z porą dnia, zdenerwowaniem, pożywieniem.
Ważne jest zachowanie chorego dziecka podczas bólów: bladość, omdlenie, wymioty. W wieku
dziecięcym bóle brzucha występują często w początkowym okresie chorób zakaz
nych, anginy,
zapalenia płuc, w chorobie reumatycznej. Bóle brzucha mogą występować w robaczycy (owsiki,
lamblioza, glistnica), zapaleniu wyrostka robaczkowego, zapaleniu otrzewnej, kamicy nerkowej,
zapaleniu trzustki, dróg żółciowych.
Choroby z niedoboru witamin
Częstym schorzeniem wieku niemowlęcego są choroby z niedoboru witamin, szczególnie
witaminy D  awitaminoza, krzywica.
Krzywica
Przyczyną krzywicy jest niedobór witaminy D. Brak słońca nie pozwala na zamianę
prowitamin na czynną witaminę D. Ilość witaminy dostarczonej w mleku jest niewystarczająca.
W następstwie dochodzi do zaburzeń wyżej wymienionych funkcji. Krzywica występuje w zimie
i na wiosnę u niemowląt w 3 8 miesiącu życia. Objawy:
 niemowlÄ™ ,,nalane  ,
 skóra biała ciastowata,
 czaszka kwadratowa (guzy czołowe),
 pocenie, szczególnie potylicy,
 spłaszczona potylica przy dłuższym trwaniu choroby.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
20
Dokładne badania pozwalają wykryć Craniotobes (miękkość czaszki), zgrubienie w miejscu
zrostu kostno-chrzęstnego żeber (różaniec krzywiczy), zgrubienie nasad (szczególnie
nadgarstków).
Leczenie polega na stosowaniu odpowiednich dawek witaminy D3 lub vigantolu. Wskazane jak
najczęstsze spacery na świeżym powietrzu.
Schorzenia układu moczowego
Dużo miejsca w patologii okresu niemowlęcego zajmują schorzenia układu moczowego.
Dlatego należy pamiętać, aby:
 u każdego niemowlęcia ostro lub przewlekle chorego badać mocz,
 w każdym przypadku zmian patologicznych w moczu wyjaśnić dokładnie ich przyczynę.
Odmiedniczkowe zapalenie nerek często poprzedzają inne choroby, które albo prowadzą do
obniżenia odporności, albo są to zakażenia, które sprzyjają rozwojowi drobnoustrojów
w drogach moczowych. Zmiany patologiczne w moczu często wskazują na obecność wad
rozwojowych nerek i dróg moczowych. Największa liczba przypada na wiek niemowlęcy. Drogi
zakażenia to:
 krwiopochodne,
 bezpośrednie osiedlenie się drobnoustrojów z ogniska pierwotnego,
 wstępująca kanalikowa. Najczęstsza droga zakażenia u starszych dzieci, głównie dziewcząt
(krótka cewka).
Najczęstsze zakażenia to drobnoustroje: 70 80% E.coli, enterokoki, gronkowce, Proteus.
Zdarza się prawie we wszystkich wadach rozwojowych z zaburzeniami w odpływie moczu
i odpływach pęcherzowo-moczowodowych. Wady anatomiczne układu moczowego, to przede
wszystkim upośledzające odpływ moczu.
Ogólne objawy chorobowe: gorączka, niechęć do ssania aż do całkowitej odmowy
przyjmowania posiłków, wymioty, niepokój, biegunka. W ciężkich przypadkach objawy
toksyczne.
Leczenie długotrwałe  wybór antybiotyku w zależności od antybiogramu, usunięcie czynników
sprzyjających. Wady anatomiczne układu moczowego w zakażeniach, przede wszystkim
upośledzające odpływ moczu.
Postępowanie profilaktyczne w zakażeniach układu moczowego polega na usunięcie czynnika
sprzyjajÄ…cego oraz:
 zmniejszeniu narażenia ujścia cewki moczowej na zakażenie przez leczenie odczynów
zapalnych w jego sąsiedztwie i wdrożenia odpowiednich nawyków higienicznych,
 stworzenie niekorzystnych warunków rozwoju bakterii w pęcherzu przez częste jego
opróżnianie oraz podawanie leków zakwaszających mocz,
 unikanie zbędnego stosowania antybiotyków oraz hospitalizacji, które niekorzystnie
wpływają na skład flory jelitowej,
 dbanie o regularne wypróżnianie. Rokowanie w zakażeniu układu moczowego u dzieci jest
dobre, pod warunkiem wczesnego rozpoznania i skutecznego leczenia.
Układ krwiotwórczy
Między 2 a 6 miesiącem życia płodowego narządem krwiotwórczym jest wątroba. Szpik
przyjmuje to zadanie z rozwojem krążenia łożyskowego czyli około 6 miesiąca życia
i w ostatnim trymestrze ciąży jest głównym narządem krwiotwórczym. Początkowo powstają
w nim krwinki białe, póz
niej inne komórki (erytrocyty i trombocyty). Wytworzenie krwinek
czerwonych jest bardzo intensywne w okresie płodowym i zależne od erytropoetyny
wytwarzanej w nerkach.
Do 3 4 roku życia we wszystkich kościach znajduje się aktywny krwiotwórczy szpik
czerwony. Między 10 14 rokiem życia kości długie stopniowo wypełnia szpik tłuszczowy.
Aktywny szpik powstaje głównie w mostku, kręgach żebrowych, kościach czaszki. Objętość
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
21
szpiku powiększa się wielokrotnie od około 70cm3 u noworodka do 4000cm3 u dorosłego.
W 1 cm3 znajduje się 50 2000 tys. komórek szeregu czerwonokrwinkowego, granulocytowego
i płytkotwórczego. Po uzyskaniu dojrzałości komórki przechodzą do krwi obwodowej przez
system naczyń włoskowatych. Dojrzewanie przebiega etapami, od proerytroblastu, przez
erytroblast, retieuocyty do erytrocytu. Okres rozwoju trwa 100 godzin, a czas przeżycia 120 dni.
Po urodzeniu liczba erytrocytów wynosi 5 6 x 1012/l, a retrieuocytów 3-5%. Krwinki czerwone
noworodka są bardzo wrażliwe na czynniki utleniające, podatne na wpływy endo- i egzogenne,
co prowadzi do niedokrwistości hemolitycznej. W pierwszych godzinach po urodzeniu stężenie
hemoglobiny wynosi 19g póz
niej gwałtownie spada osiągając najniższe wartości między 3
a 5 miesiącem życia (niedokrwistość fizjologiczna).
Po 3 miesiącach wartość hemoglobiny jest prawie ustabilizowana. Powyżej 1 roku życia
następuje wzrost hemoglobiny i erytrocytów. Około 1 roku życia następuje zróżnicowanie
hemoglobiny i erytrocytów zależności od płci dziecka. Stężenie krwi u chłopców wynosi 14,5 g
u dziewcząt 14g. Objętość krwi wynosi 75 80 /kg. Linia białokrwinkowa znajduje swe z
ródło
w szpiku i węzłach chłonnych (granulocyty, limfocyty) oraz w układzie siateczkowo-
-śródbłonkowym (monocyty).
Układ białokrwinkowy spełnia w ustroju głównie zadanie obronne w zakażeniach. Rolę tę
pełnią głównie limfocyty i plazmocyty. Obraz krwinek białych zmienia się w krwi obwodowej
z wiekiem dziecka:
po urodzeniu całkowita liczba wynosi 18x109/l.
7 dzień 12x109/l.
niemowlaka  przeważa limfocytoza do 70% limfocytów
4 -5 -letnie dziecko ma 50% limfocytów i granulocytów
Po 5 roku życia zwiększa się ilość granulocytów, a maleje ilość limfocytów.
Układ hemostazy nie różni się w sposób zasadniczy pomiędzy dzieckiem a człowiekiem
dorosłym. W procesie krzepnięcia udział biorą 3 grupy czynników:
1) osoczowe,
2) płytkowe,
3) naczyniowe.
Sam proces krzepnięcia przebiega w czterech fazach.
Zmiany chorobowe w układzie czerwonokrwinkowym
Objawiają się najczęściej niedokrwistością we krwi obwodowej. Niedokrwistość jest to stan
chorobowy, który charakteryzuje się mniejszą zawartością hemoglobiny: krwinek czerwonych
oraz hematokrytu w porównaniu z normą. Jest to najczęstsze schorzenie krwi układu
krwiotwórczego
u dzieci, które polega na upośledzeniu zdolności przenoszenia tlenu przez krwinki czerwone
i zmniejszaniu ilości tlenu w tkankach.
Objawem hipoksji tkankowej u niemowląt jest upośledzenie łaknienia i przyjmowanie dużej
ilości płynów. W głębokiej niedokrwistości organizm kompensuje niedobór tlenu objawami ze
strony serca: tachykardia, szmery czynnościowe. Dziecko łatwo się męczy, skarży się na bóle
głowy, zawroty, uczucie senności, upośledzenie koncentracji.
Niedokrwistości dzielimy na podstawie ich przyczyny:
1) niedokrwistość spowodowana utratą krwi,
a) ostra niedokrwistość pokrwotoczna,
b) przewlekłe niedokrwistości pokrwotoczne,
2) niedokrwistość spowodowana niedoborem czynników krwiotwórczych:
a) z niedoboru żelaza,
b) z niedoboru kwasu foliowego,
c) z niedoboru witaminy B, A, Z, B2, B6 i białek,
3) niedokrwistości objawowe:
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
22
a) w przebiegu zakażeń,
b) w chorobach nerek,
c) w chorobach rozrostowych.
4) niedokrwistości hemolityczne:
a) defekty wewnÄ…trzkrwinkowe (sferocytoza, eliptocytoza),
b) działanie czynników zewnątrzkrwinkowych (przeciwciała, jady, toksyny),
5) niedokrwistość hipo- i aplastyczne wskutek niedostatecznego wytwarzania krwinek
czerwonych:
a) niedokrwistość hipoplastyczna wrodzona (zespół Blackfana i Diamonda),
b) niedokrwistość plastyczna.
Niedokrwistości spowodowane utratą krwi
Ostra utrata krwi może nastąpić w wyniku krwawienia zewnętrznego lub wewnętrznego do
tkanek i jam ciała. To są krwotoki po urazach mechanicznych. W przebiegu skaz krwotocznych,
krwawienia z żylaków, przełyku, owrzodzeń żołądka i krwawienia wewnętrznego w okresie
noworodkowym do OUN (olbrzymie krwiaki podtwardówkowe):
 do tylnej jamy otrzewnowej,
 pęknięcie wątroby, śledziony,
Niedokrwistości związane z krwawieniami wewnętrznymi ujawniają się w ciągu 24 72 godzin
życia i towarzyszą ciężkim porodom.
Urazy porodowe, nieprawidłowa budowa łożyska i naczyń pępowinowych:
 przekrwienie pępowiny,
 krwiaki łożyska,
 uszkodzenie łożyska w czasie cięcia cesarskiego,
 łożysko przodujące,
 rozdarcie kosmków łożyska.
Krwawienia u niemowląt i dzieci powyżej 1 roku życia:
1) krwawienia pourazowe,
2) skazy krwotoczne,
3) krwawienia z nosa,
4) krwawienia z przewodu pokarmowego:
 żylaki przełyku,
 wrzody żołądka,
 uchyłek jelita krętego,
 polipowatość jelita,
 przetoki,
 wady rozwojowe jelit.
5) krwawienie z układu moczowo-płciowego.
W przypadku krwawień do narządów wewnętrznych i jam ciała wchłanianiu rozpadającej
się krwi może towarzyszyć gorączka oraz objawy zażółcenia powłok skórnych. Pierwszym
zadaniem jest zatrzymać krwawienie i wyrównanie objętości krwi krążącej.
Niedokrwistość spowodowana niedoborami czynników krwiotwórczych np. żelaza, jest
schorzeniem ogólnoustrojowym, charakteryzującym się zmniejszeniem syntezy hemoglobiny
i innych enzymów zawierających żelazo.
Przyczyny niedokrwistości z niedoboru żelaza u dzieci:
1) niedostateczne zaopatrzenie:
a) mniejsze zapasy żelaza z okresu życia płodowego,
b) u wcześniaków, bliz
niąt, u dzieci matek mających w czasie ciąży niedokrwistość,
c) niedostateczna podaż w diecie,
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
23
d) zaburzenia wchłaniania ( biegunki, celiakia, nieprawidłowości anatomiczne jelit),
e) zwiększone zapotrzebowanie (okres szybkiego wzrostu u wcześniaków, okres
szybkiego wzrostu w okresie dojrzewania).
W leczeniu podaje się preparaty żelaza w iniekcji lub doustnie. Ważna jest też dieta w czasie
leczenia, ograniczenie mleka i jego przetworów, mąki, kasz, podanie natomiast mięsa, jarzyn
owoców i żółtka.
Zapobieganie.
Bezwzględne wskazania do profilaktycznego stosowania żelaza występuje u dzieci:
 przedwcześnie urodzonych,
 ciąż mnogich,
 urodzonych z matek, które w czasie ciąży miały anemie,
 u niemowlÄ…t po konflikcie serologicznym.
Względne wskazania do profilaktycznego podawania żelaza dotyczą dzieci:
 z nawracającymi infekcjami dróg oddechowych i pokarmowych,
 w okresie szybkiego wzrastania,
 upośledzonego łaknienia,
 ze skłonnościami do krwawień.
Niedokrwistości megaloblastyczne u niemowląt i małych dzieci są głównie spowodowane
niedoborem kwasu foliowego. Choroba ma charakter przemijajÄ…cy, poddaje siÄ™ doskonale
leczeniu kwasem foliowym i po wyleczeniu nie daje nawrotów. U chorych z celiakią
równocześnie z dietą bezglutenową stosuje się kwas foliowy doustnie. W przebiegu
długotrwałych chorób może dochodzić do rozwoju niedokrwistości. Jest ona wówczas objawem
wtórnym towarzyszącym chorobie podstawowej. Niedokrwistości objawowe u dzieci rozwijają
się najczęściej w przebiegu długotrwałych zakażeń. Jest to przeważnie niedokrwistość
niedobarwliwa, ze zmniejszeniem stężenia żelaza w surowicy, ze zmniejszoną zdolnością
wiązania go. Powodem są przewlekłe zapalenia nerek i infekcje dróg moczowych, a także
nawracające infekcje układu oddechowego.
Choroby układu białokrwinkowego
Zaburzenia w tym układzie mogą dotyczyć krwinek białych, ich budowy i funkcji. Odrębną
grupę stanowią rozrostowe choroby układu białokrwinkowego. Zaburzenia liczby krwinek
białych powodują choroby: leukocytoza, granulocytoza, limfocytoza).
Leukocytoza. O leukocytozie mówi się wówczas gdy liczba krwinek białych jest większa np.
10000/mm3. Ma charakter odczynowy  spowodowany zakażeniem.
Granulocytoza obojętnochłonna  występuje w zakażeniach bakteryjnych. Towarzyszy jej
przesunięcie ,,w lewo czyli odmłodzenie układu granulocytów.
Eozynofilzia  powyżej 4% występuje w chorobach uczuleniowych i pasożytniczych, ziarnicy
złośliwej, płonnicy.
Monocytoza jest obserwowana w chorobach zakaz
nych (kiła, choroby wirusowe).
Limfocytoza występuje w zakażeniach wirusowych, krztusiec, mononukleoza zakaz
na.
Choroby rozrostowe układu białokrwinkowego to białaczki:
Białaczki (leukemie) występują w następujących postaciach:
 ostra białaczka limfatyczna,
 przewlekła białaczka szpikowa,
 ziarnica złośliwa.
Białaczka jest postępującą chorobą nowotworową tkanek krwiotwórczych. Charakteryzuje
się niekontrolowanymi podziałami i nienormalnym, szybkim rozwojem białych ciałek krwi
w szpiku kostnym i w związku z tym nie spełniają one swojej roli jaką jest obrona organizmu
przed drobnoustrojami chorobotwórczymi. Rozwój choroby hamuje radioterapia. Często
przyczyną zgonów osób z białaczką są krwotoki wewnętrzne, najczęściej mózgu, oraz infekcje.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
24
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak czasowo określimy okres niemowlęcy?
2. Jakie są najczęstsze choroby układu oddechowego w wieku niemowlęcym?
3. Jakie typowe objawy występują u chorych z niedoborem witaminy D?
4. Co powoduje zakażenia dróg układu moczowego?
5. Jaką budowę ma układ krwiotwórczy?
6. Na czym polega zjawisko niedokrwistości?
7. Jakie są najczęstsze przyczyny niedokrwistości?
8. Czym się charakteryzuje dieta w chorobach niedokrwistości?
9. Czym się charakteryzują choroby układu białokrwinkowego?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj plan czynności pielęgnacyjnych i opiekuńczych dla 6-miesięcznego dziecka
z odmiedniczkowym zapaleniem nerek, w warunkach szpitalnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeczytać informacje o schorzeniach układu moczowego,
2) zaprojektować plan opieki, z uwzględnieniem czynności pielęgnacyjnych, chorego
niemowlęcia,
3) przygotowany plan skonsultować z nauczycielem,
4) dokonać korekty i uzupełnienia planu,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy
 kartka formatu A4, arkusze folii,
 literatura zawierająca opis chorób układu moczowego niemowląt,
 grafoskop i ekran lub wyposażenie do prezentacji komputerowej,
 długopis.
Ćwiczenie 2
Uzupełnij tabelę o wiadomości pozwalające odróżnić przypadki łojotokowego i atopowego
zapalenia skóry.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) z literatury medycznej przeczytać informacje o schorzeniach skóry,
2) wybrać informacje dotyczące łojotokowego i atopowego zapalenia skóry,
3) po konsultacji z nauczycielem uzupełnić poniższą tabelę,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać korekty i uzupełnienia tabeli.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
25
Wyposażenie stanowiska pracy
 kartka formatu A4, arkusze folii,
 literatura zawierająca opis chorób skóry,
 grafoskop i ekran lub wyposażenie do prezentacji komputerowej,
 długopis.
Objawy A
ojotokowe zapalenie skóry Atopowe zapalenie skóry
Wiek
Kolor łososiowy różowo-czerwony
A
uszczenie
ÅšwiÄ…d
Liszajcowacenie
Pogrubienie skóry
Dodatkowe
objawy
Ćwiczenie 3
Na podstawie opisu przypadku ustal plan opieki nad dzieckiem.
Opis przypadku. Do szpitala przyjęto 10-miesięczną Zosię. Na podstawie badań stwierdzono
zapalenie pÅ‚uc. Dziewczynka ma gorÄ…czkÄ™ powyżej 38°, trudnoÅ›ci z oddychaniem. Ma kaszel
wilgotny z odksztuszaniem wydzieliny. Dziecko się poci. Jest niespokojne i płacze.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeczytać informacje o zapaleniu płuc oraz pielęgnacji dzieci chorych,
2) przygotować arkusz papieru i wpisać zauważone objawy do tabeli według poniższego wzoru
(uwzględnić czynności pielęgnacyjne związane z wiekiem Zosi jak np. utrzymanie higieny
ciała i trudności w samodzielnym załatwieniu czynności fizjologicznych) ,
3) opracować plan czynności pielęgnacyjnych,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać korekty i uzupełnienia tabeli.
Wyposażenie stanowiska pracy
 kartka formatu A4, arkusze folii,
 literatura zawierająca opis zapalenia płuc, pielęgnacji chorego,
 grafoskop i ekran lub wyposażenie do prezentacji komputerowej,
 długopis.
Objawy, potrzeby Czynności pielęgnacyjne
Utrudnione oddychanie  ułożenie dziecka na łóżku w pozycji półwysokiej lub wysokiej,
 założenie luz
nej bielizny,
 stworzenie właściwego mikroklimatu (wilgotność,
temperatura,...),
 wykonanie inhalacji,
GorÄ…czka powyżej 38°  oklepywanie
Trudności
w samodzielnym
odżywianiu
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
26
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wymienić objawy chorób układu moczowego?
2) wymienić najczęstsze choroby wieku niemowlęcego?
3) scharakteryzować najczęstsze przyczyny chorób układu pokarmowego
niemowlaków?
4) scharakteryzować zasady wykonywania czynności pielęgnacyjnych
niemowlaków?
5) scharakteryzować zmiany chorobowe w układzie czerwonokrwinkowym?
6) różnicować choroby skóry na podstawie występujących objawów?
7) zaplanować plan opieki w szpitalu nad dzieckiem chorym?
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
27
4.4. Choroby wieku dziecięcego
4.4.1. Materiał nauczania
Postępowanie w chorobach krążenia
W momencie urodzenie stwierdza siÄ™ u noworodka wyraz
ną anatomiczną i czynnościową
przewagę prawej komory serca. Adaptacja układu krążenia do życia pozałonowego odbywa się
w ciągu pierwszych lat życia, a zwłaszcza w okresie pierwszego roku. Wyrównuje się grubość
prawej i lewej komory i w 2 roku życia grubość komory lewej przekracza grubość komory
prawej. Po urodzeniu się dziecka serce ma kształt kulisty, lecz w miarę narastania przewagi
przemieszcza się ku dołowi i w lewo.
Częstość uderzeń serca podlega bardzo dużym wahaniom w zależności od wieku dziecka.
W 1 4 tygodniu życia 110 160, w 1 2 roku życia 110-120, w 2 5 roku życia 90 100, po 5
roku życia poniżej 100.
W okresie zmian adaptacyjnych następuje zwiększenie ciśnienia krwi w dużym krążeniu
oraz zmiany w elektrokardiogramie i ultrasonokardiogramie.
Wady wrodzone układu krążenia są to strukturalne anomalie budowy serca i naczyń, które
powstały wskutek nieprawidłowego rozwoju w życiu płodowym, a także anomalie, które są
wynikiem przetrwania poza okresem okołoporodowym (przewód tętniczy Botalla) połączenia
międzyprzedsionkowego. Większość wad układu krążenia ujawnia się w wieku niemowlęcym
i wczesnego dzieciństwa.
Następstwa wrodzonych wad serca:
 niedotlenienie organizmu,
 niewydolność krążeniowo-oddechowa,
 przeciążenie i przerost komór,
 nadciśnienie w krążeniu płucnym,
 zaburzenia przewodzenia i rytmu serca.
Wady sinicze
 wady sinicze ze wzmożonym rysunkiem naczyniowym płuc (przekrwienie płuc),
 wady z przerostów prawej komory serca,
 wady z przerostów lewej komory serca.
Wady bezsinicze to są wady przeciekowe  ubytki przegród serca, przetrwały przewód tętniczy
Botalla.
Wady nabyte serca u dzieci są zwykle następstwem przebytej choroby reumatycznej, znacznie
rzadziej septycznego zapalenia wsierdzia.
Wady zastawki osierdziowej:
 niedomykalność zastawki dwudzielnej,
 zwężenie lewego ujścia żylnego,
 wady nabyte zastawek półksiężycowatych aorty.
Ogólne zasady postępowania z chorym z nabytymi wadami serca są podobne do tych jakie
zaleca siÄ™ dzieciom z wadami wrodzonymi. W przypadkach wad lekkich bezobjawowych tryb
życia powinien być zbliżony do normalnego. Główny wysiłek powinien być skierowany do
zapobiegania nawrotom. Zapobieganie nawrotom choroby reumatycznej i bakteryjnemu
zapaleniu wsierdzia obejmuje wszystkich chorych, którzy przebyli reumatyczne choroby,
bakteryjne zapalenie wsierdzia oraz chorych z wadami nabytymi. Wszelkie zakażenia
paciorkowcem powinny być radykalnie leczone. Wskazania do leczenia operacyjnego muszą być
ustalane indywidualnie. Często u dzieci obserwujemy zaburzenia rytmu i przewodnictwa serca.
Rytm serca u dzieci jest szybszy niż u osób dorosłych. U noworodków waha się w granicach
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
28
140  160/min, u młodzieży  70  80/min. Zaburzenie rytmu serca objawiają się znacznym jego
przyśpieszeniem, zwolnieniem lub wystąpieniem rytmu niemiarowego. Jedne i drugie zaburzenia
mogą powstać w węz
le przedsionkowo-komorowym, pęczku Hisa i jego odgałęzieniach. Dzieci
z zaburzeniami krążenia stanowią również grupę zwiększonego ryzyka w zakresie wad postawy,
deformacji klatki piersiowej i skrzywienia kręgosłupa.
1) Wady serca ze zmniejszonym przepływem płucnym (związanie żyły płucnej, tetrologia
Follota). Wskazane są tu ćwiczenia z pozycji wyjściowych zwiększających dopływ krwi do
prawej komory, przysiad i inne pozycje ze zgięciem kończyn dolnych w stawach
biodrowych. Przeciwwskazanie wykonywanie podskoków i głębokich skłonów.
2) Wady serca typu zwężenie cieśni aorty. Wskazane są ćwiczenia oddechowe w pozycji
stojącej i unoszenie kończyn górnych. Przeciwwskazane skoki, skłony dynamiczne.
3) Wady typu zwężenie lub niedomykalność ujścia aorty. Wskazane ćwiczenia w pozycji
leżącej.
Bezwzględnym przeciwwskazaniem są nagłe zmiany pozycji ciała.
Zakładając, że dziecko z wadą wrodzoną serca zostanie zakwalifikowane do korekcji
operacyjnej wtedy ważny jest okres:
 przedoperacyjny,
 pooperacyjny,
 pooperacyjny po wypisie ze szpitala,
Celem kinezyterapii w tym okresie jest umożliwienie dziecku prawidłowego rozwoju struktury
i narządu ruchu, wyrównanie opóz
nienia rozwoju , korekta deformacji klatki piersiowej.
Leczenie wad strukturalnych jest uciążliwe i długotrwałe.
Postępowanie w chorobach układu nerwowego
Najczęstszymi powodami kierowania dziecka do neurologa są: wystąpienie po raz pierwszy
drgawek lub utraty przytomności, bóle głowy, zbyt duża głowa, wzmożone lub osłabione
napięcie mięśni, opóz
niony rozwój psychoruchowy lub zahamowanie rozwoju dziecka,
zaburzenia zachowania, trudności w nauce, tiki itp.
Drgawki stanowią poważny problem w pediatrii i neurologii dziecięcej. U 5% wszystkich
dzieci częstym występowaniem drgawek sprzyja niedojrzałość rozwijającego się organizmu
dziecka. Wyrazem niedojrzałości jest wrażliwość mózgu dziecka na toksyny endo- i egzogenne.
Drgawki stanowią objaw kliniczny występujący w wielu chorobach o różnej etiologii. Jest
to zjawisko ruchowe spowodowane patologicznymi wyładowaniami w neuronach mózgu.
Rodzaje (etiologia drgawek według częstotliwości ich występowania):
 drgawki gorÄ…czkowe,
 drgawki w zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu,
 drgawki w ostrych chorobach zakaz
nych,
 drgawki w schorzeniach metabolicznych (hipoglikemia, hipocalcemia, niedobór witaminy
B6, fenyloketonuonia, hipomagnezemia, mocznica rzekoma),
 drgawki w napadach efektywnego bezdechu,
 drgawki w zatruciach,
 drgawki w schorzeniach alergicznych.
Leczenie drgawek gorÄ…czkowych obejmuje przerwanie napadu czyli leczenie ostre, leczenie
profilaktyczne. Jeżeli trwają dłużej niż 1 3 minuty stosujemy Relanium w dawce 0,3 mg/kg
masy ciała, niemowlęta  2 mg na dawkę, dzieci przedszkolne 5 mg na dawkę. Można podawać
Klonozepan 0,25 0,5 mg na dawkÄ™. Profilaktycznie podajemy leki tylko dla dzieci w czasie
trwania gorączki (które miały w wywiadzie incydenty drgawkowe).
Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych .
Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych jest procesem zapalnym umiejscowionym
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
29
w oponach miękkiej i pajęczej. Rozpoznanie jest na podstawie nieprawidłowej liczby
leukocytów w płynie mózgowo-rdzeniowym. Objawy oponowo przedmiotowe: sztywność
karku, objaw Brudzińskiego (górny i dolny), objaw Amosa, objaw Kerniga, uwypuklone napięte
tętniące ciemiączka. Towarzyszą temu drgawki, zaburzenia świadomości, śpiączka.
Czynniki wywołujące: Meningokoki, Pneumokoki, Pałeczki grypy, gronkowce złociste, Pałeczki
Klebsiella, Pałeczki okrężnicy E.coli, Pałeczki odmieńca.
W leczeniu ropnych zapaleń opon mózgowo-rdzeniowych stosuje się leczenie przyczynowe,
przeciw obrzękowi mózgu, przeciwdrgawkowe i wspomagające. Leczenie przyczynowe to
natychmiastowe podanie antybiotyków (leczenie szpitalne).
W zakażeniu meningokokiem w około 17% przypadków przebiega pod postacią posocznicy.
ProfilaktykÄ… jest szczepienie ochronne dzieci szczepionkÄ… przeciw pneumokokom,
kleszczowemu zapaleniu mózgu. Stany zapalne opon mózgowo-rdzeniowych mózgu ich
powikłania (zatory, zakrzepy, ropniaki, wodniaki podtwardówkowe, wodogłowie, zrosty i zaniki
kory mózgowej), często prowadzą do wystąpienia padaczki objawowej, gdzie badania pozwalają
stwierdzić uszkodzenie strukturalne mózgu.
Padaczka
Padaczka jest chorobą wieloetiologiczną, przewlekłym zaburzeniem czynności mózgu.
Pierwszy w życiu napad padaczkowy u dzieci jest wskazaniem do hospitalizacji. Rozpoznanie
ustala się na podstawie objawów klinicznych, badanie fizykalnego, badania krwi, moczu,
wyników ultrasonografii przezciemiączkowej u niemowląt, elektroencefalografii, funkcji
lędz
wiowej, badań metabolicznych, elektrokardiografii oraz tomografii komputerowej lub
rezonansu magnetycznego. U niemowląt przed 6 miesiącem życia wykonuje się badania
w kierunku toksoplazmozy, cytomegalii i różyczki.
Leczenie napadów padaczkowych u dzieci polega przede wszystkim na farmakoterapii, wyjątek
stanowiÄ… przypadki wymagajÄ…ce szybkiej interwencji neurochirurgicznej.
Szerzej o chorobie  poz. 9 Literatury.
Ból głowy jest jednym z najstarszych objawów chorobowych u dzieci i młodzieży (60 70%).
Ból głowy objawowy jest spowodowany procesem chorobowym toczącym się w głowie (mózg,
oczy, opony, uszy, zęby, nerwy) lub występują w chorobach dotyczących narządów
wewnętrznych (nadciśnienie, mocznica, zatrucie). Ból głowy samoistny sam w sobie stanowi
istotę choroby (napięciowy ból głowy lub ból głowy w migrenie). Lekarz do którego zgłasza się
matka z dzieckiem skarżącym się na ból głowy, musi odpowiedzieć na dwa zasadnicze pytania:
 Czy ból jest objawem choroby zagrażającej życiu i zdrowiu dziecka?
 Jakie badanie należy wykonać, aby ustalić prawidłowe rozpoznanie?
Ból głowy o ostrym początku i krótkim okresie trwania może zagrażać zdrowiu i życiu
dziecka. Ból głowy jest bardzo silny, towarzyszy mu zaburzenie świadomości, wymioty,
bradykardie. Przebieg choroby sugeruje: infekcje OUN, krwawienia śródczaszkowe, zator lub
zakrzep naczyń mózgu. Kierujemy dziecko do szpitala celem diagnostyki i leczenia. Bóle głowy
typu napięciowego są dolegliwościami, dla których nie znajdujemy uzasadnienia organicznego.
Umiejscowiony w czole lub wierzchołku głowy występuje zwłaszcza u osób chwiejnych
emocjonalnie, drażliwych, ambitnych. Codzienna aktywność dziecka nie jest zaburzona. Jako
leczenie stosuje się ćwiczenia relaksujące, zaleca się odpowiedni odpoczynek, wystarczająca
liczbę godzin snu oraz psychoterapię. Ból głowy w depresji jest ściśle związany z przewlekłym
niepokojem i obniżeniem nastroju. Istnieje wiele infekcji występujących u dzieci, u których ból
głowy jest jednym z pierwotnych objawów. Jest to zapalenie zatok czołowych i obocznych nosa,
dziąseł i zębów, uszu, gardła.
Leczenie przyczynowe. Jeżeli leczenie internistyczne, neurologiczne badanie dna oczu,
elektroencefalografia nie nasuwają podejrzenia wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego dziecko
nie wymaga dalszych badan pomocniczych. Należy zalecić kontrolę za 6 12 miesięcy
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
30
Tiki, to krótkie mimowolne, stereotypowe ruchy ograniczone do pojedynczych mięśni lub grup
mięśniowych. Ustępują w czasie snu, nasilają się w czasie emocji. Dotyczą mięśni twarzy, szyi,
barku i kończyn. Mogą być pochodzenia czynnościowego i organicznego. Leczenie
neurologiczne.
Mózgowe porażenie dziecięce.
Mózgowym porażeniem dziecięcym określa się grupę przewlekłych, nie postępujących
zaburzeń ośrodkowego neuronu ruchowego, powstałych wskutek uszkodzenia mózgu w okresie
jego rozwoju. Uszkodzenie zmienia siÄ™ wraz z wiekiem dziecka.
Czynniki etiologiczne:
 patologia ciąży,
 uszkodzenia poporodowe do 1 roku życia,
 czynniki genetyczne,
 wady wrodzone OUN.
Mózgowe porażenie dziecięce objawia się:
 niedowładami,
 ruchami mimowolnymi,
 zaburzeniami równowagi i zborności ruchów.
Mózgowemu porażeniu dziecięcemu towarzyszą zaburzenia mowy, wzroku, upośledzenie
umysłowe, padaczka oraz zaburzenia słuch. We wszystkich postaciach tej choroby cechy
niedowładu mogą być lekko, średnio i silnie wyrażone.
Rozpoznanie ustala się zazwyczaj na podstawie obserwacji klinicznej, wywiadu i badań
pomocniczych:
 obraz rentgenowski czaszki,
 ultrasonografia przezciemiÄ…czkowa,
 tomografia komputerowa,
 rezonans magnetyczny,
 badanie wzroku i słuchu,
 elektroencefalografia,
 badanie psychologiczne.
Leczenie w przypadkach mózgowego porażenia dziecięcego jest leczeniem kompleksowym,
w którym pierwszoplanową rolę odgrywa fizykoterapia (kinezyterapia) rozpoczęte natychmiast
po ustaleniu, a nawet podejrzeniu zaburzeń układu ruchu. Odgrywa dużą rolę nie tylko
w zapobieganiu wtórnym przykurczom i deformacjom, ale również w poprawie funkcjonowania
układu ruchu. Rodzice dzieci powinni być czynni w rehabilitacji dziecka od chwili jej
rozpoczęcia. Z kinezyterapiami ściśle współpracują psycholodzy i pedagodzy.
Leczenie farmakologiczne stosuje się u dzieci ze współistniejącą padaczką. Rokowania
w dziecięcym porażeniu mózgowym zależy od miejsca i rozległości uszkodzenia. Najlepsze
rokowanie dotyczy niedowładów połowicznych. Zapobieganie mózgowemu porażeniu
dziecięcemu polega przede wszystkim na prawidłowej, fachowej opiece nad ciężarną, zwłaszcza
z chorobami przewlekłymi (cukrzyca, wady serca) oraz konfliktem serologicznym i troskliwej
opiece nad noworodkiem.
Choroby zakaz
ne
Choroby zakaz
ne, to choroby wywoływane przez określone czynniki zewnętrzne
przenoszone na człowieka przez człowieka lub ze zwierzęcia. Czynnikami są: bakterie, wirusy,
grzyby, pierwotniaki, robaki pasożytnicze, riketsje. Najczęstszymi chorobami wieku dziecięcego
sÄ…:
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
31
Różyczka
Różyczka jest chorobą wirusową. Zakażenie następuje drogą kropelkową, a okres wylęgania
trwa 14 21 dni. Na całym ciele pojawia się średnioplamista wysypka, umiarkowana gorączka.
Charakterystyczne jest powiększenie węzłów chłonnych potylicznych, a czasem śledziony.
Przebieg różyczki jest łagodny. Największe niebezpieczeństwo stwarza zakażenie różyczką
kobiety w ciąży (jeśli nie chorowała w dzieciństwie). Choroba ta może wywoływać szereg wad
rozwojowych u płodu.
Ospa wietrzna
Ospa wietrzna jest chorobą wirusową . Zakażenie następuje drogą kontaktową i kropelkową
poprzez powietrze i kurz. Wirus wnika do ustroju przez błonę śluzową dróg oddechowych.
Okres wylęgania 14 21 dni. Objawy to: gorączka oraz charakterystyczna wysypka o charakterze
pęcherzyków wypełnionych płynem pojawiającym się rzutami na całym ciele i owłosionej
skórze głowy. Następnie pęcherzyki pękają i zasychają w strupki. Zmiany skórne swędzą i dzieci
często wtedy się drapią. Wtedy może dojść do infekcji ropnych i po wyleczeniu powstają blizny.
Leczenie objawowe. Maści i płyny zmniejszające świąd.
Odra
Choroba wirusowa, przenoszona drogÄ… kropelkowÄ…. y
ródłem zakażenia może być inne
chore dziecko, tym groz
niejsze, że zakażenie występuje już na 5 dni przed pojawieniem się
wysypki. Okres wystąpienia objawów klinicznych wynosi 9 14 dni. Główne objawy to
gorączka, zaczerwienienie oczu, światłowstręt, katar, ból gardła, kaszel, a następnie wysypka
gruboplamista, zlewająca się. Pojawia się najpierw za uszami, a następnie przechodzi na twarz,
szyję i resztę ciała. Czasami odra może mieć przebieg ciężki. Może wystąpić wysypka
krwotoczna, zapalenie krtani, ucha, zapalenie płuc, mięśnia sercowego a nawet zapalenie mózgu.
Dzięki szczepieniom zachorowalność znacznie się obniżyła.
Åšwinka
Jest chorobą wirusową.. Zakażenie następuje droga kropelkową. Okres wylęgania 16 18
dni. Zakażenie często przebiegają bezobjawowo. Objawy to obrzęk twarzy spowodowany
obrzękiem ślinianek przyusznych, podżuchwowych i podjęzykowych. Ból ślinianek nasila się
przy kwaśnych potrawach. Wirus świnki może również zaatakować trzustkę, co powoduje
wymioty i ból brzucha, zapalenie opon mózgowych. W sytuacji gdy dodatkowo wystąpi ból
brzucha lub głowy należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem.
PÅ‚onica (szkarlatyna)
Jest chorobÄ… zakaz
ną wywołaną przez paciorkowiec chorobotwórczy Streptococus pyogenes
z grupy A. y
ródłem zakażenia jest wyłącznie człowiek: nosiciel albo ozdrowieniec. Objawy
chorobowe zaczynają się dość nagle gorączką, występuje stan zapalny gardła jaskrawo
szkarłatnej barwy z tendencją do wybroczyn krwotocznych na podniebieniu miękkim. Język
malinowy. Równocześnie z gorączką, czasem z 24 godzinnym opóz
nieniem pojawia siÄ™
wysypka drobnoplamista w najbardziej ocieplonych miejscach ciała (piersi, brzuch, pośladki,
pachwiny) pozostawiając na twarzy wolny trójkąt między fałdami policzkowymi (trójkąt
Fiłatowa). Obfita wysypka znika po 7 dniach, mniej obfita po 24 godzinach i może być
przeoczona. Wysypka może mieć charakter krwotoczny.
Powikłania  zapalenie mięśnia sercowego i wsierdzia, zapalenie węzłów chłonnych, zapalenie
nerek, zapalenie stawów.
Leczenie: penicyliny i pochodne penicyliny. W obecnym czasie szkarlatyna jest częściej
rozpoznawalna i dlatego nie obserwuje się powikłań.
Większość zakaz
nych chorób wirusowych powoduje zmniejszenie odporności dziecka
i zwiększa ryzyko zachorowania na inne choroby infekcyjne. Dziecko powinno pozostać w łóżku
i jeżeli to możliwe, odizolowane od reszty rodzeństwa. Należy mu podawać witaminy, środki
przeciwgorÄ…czkowe.
Enantema  ograniczone, plamiste zaczerwienienie na podniebieniu miękkim.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
32
Tabela. 1. Diagnostyka różnicowa chorób wysypkowych
Choroba Okres Okres Wysypka Objawy GorÄ…cz- Krwinki
wylę- zwias- w jamie ka białe
gania tunów nosowo-
Charakter Umiejscowienie
gardłowej
Płonica 1-7 drobnopla- wewnętrzna angina, nagły Leukocyto-

dni mista strona ramion, enantema poczÄ…tek za, granu-
ud, czerwona locytoza,
twarz, blady eozynofilie
trójkąt wokół ust
Różycz- 14-21 1-2dni średniopla- twarz i tułów delikatne, umiarko- leukopenia
ka dni mista luz
no enantema wane limfocyto-
za,
komórki
plazmaty-
czne
Ospa 14-21 rzadko obok grudek głowa, również pęcherzy- umiarko- zmiany
wietrzna dni rumień małe pęcie- pomiędzy ki wane nie charak-
rzyki, po włosami, tułów, terystyczne
kilku dniach kończyny
krosty
Wysypki  
różnokształ- najczęściej brak rzadko eozynofilie
alergicz- tne bąble twarz, tułów,
ne kończyny
AIDS
Choroba nazywana zespołem nabytego upośledzenia odporności. Jest spowodowana
infekcją przez wirus HIV, który atakuje i niszczy pomocnicze limfocyty, przez co osłabia
funkcje odpornościowe organizmu. W dalszej fazie wirus atakuje ośrodkowy układ nerwowy, co
powoduje zaburzenia świadomości, zaburzenia czynności ruchowych i behawioralnych. Wirus
HIV znajduje się przede wszystkim we krwi osób zakażonych. Poza tym występuje również
w spermie mężczyzn, w wydzielinie z pochwy i mleku kobiety. Zakażona wirusem HIV matka
może zarazić dziecko będące w jej łonie lub podczas karmienia niemowlęcia.
Zachowując podstawowe zasady higieny nie zarazimy się wirusem HIV. Zarażona wirusem
komórka, wirion, poza ustrojem przeżywa tylko kilka dni. Wirion jest również wrażliwy na
środki odkażające np. alkohol, lizol i jest mniej niebezpieczny niż wirus wątroby typu B.
Wyjątkowej troski i pielęgnacji wymaga dziecko zarażone wirusem HIV.
Choroby inwazyjne wywoływane przez pierwotniaki, robaki i stawonogi
Choroby inwazyjne ( pasożytnicze) są wywoływane przez pierwotniaki, robaki płaskie
i obłe, stawonogi. Najczęściej w Polsce występuje świerzb, owsica, glistnica, tasiemczyca,
rzęsistkowica, toksoplazmoza. Są szczególnie niebezpieczne gdyż wykorzystują organizm
żywiciela jako miejsce bytowania, zdobywania pokarmu i rozmnażania się.
Świerzb jest wywoływany przez pajęczaki, które są wewnętrznym pasożytem skóry. Przenosi
się przez bezpośredni kontakt z człowieka na człowieka. Objawy: swędząca wysypka pomiędzy
palcami rąk i nóg, dookoła łokci, nadgarstków, na skórze brzucha.
Toksoplazmoza jest wywoływana przez pierwotniaka Toxoplasma gondi. Około 90% chorych
jest z tą chorobą spożywało surowe lub półsurowe produkty mięsne. Może być wrodzona lub
nabyta. Przenoszona jest z człowieka na człowieka lub zwierzęcia na człowieka (koty). Jest
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
33
niebezpieczna ze względu na to, że przebiega bezobjawowo. Występuje w postaci różnych
zespołów, w których dominują objawy ze strony ośrodkowego układu nerwowego i narządów
wewnętrznych. Dla kobiet w ciąży często bywa przyczyną poronień. Rozpoznanie tylko na
podstawie badań immunologicznych.
Owsica (enterobioza) wywoływana jest przez nicień o długości 5 10 mm, przypominający
kształtem nitkę. Występuje u dzieci w wieku 4 7 lat. Żyje w końcowym odcinku jelita
cienkiego, jelicie grubym. Objawy: szczególne swędzenie w okolicy odbytu. Jaja owsika mogą
znajdować się w brudnych owocach, warzywach, odzieży, w wodzie basenów kąpielowych.
Glistnica (askarioza) wywoływana jest przez nicień zwany glistą ludzką. Sposób zakażenia jak
w owsicy. Chory czuje świąd skóry, pojawiają się obrzęki twarzy i rąk, łzawienie oczu, suchy
kaszel W czasie wędrówki larw do pęcherzyków płucnych pojawia się wysoka gorączka.
Rozpoznanie na podstawie badania kału.
Włośnica (Trychinoza) wywoływana jest przez nicienia zwanego włosieniem krętym.
Występuje w mięsie wieprzowym i mięsie dzika. Larwy wędrują wraz z krwią do mięsni
poprzecznie prążkowanych, niszczą mięśnie, następnie skręcając się spiralnie otorbiają,
przekształcają w tzw. włośnie mięśniowe i pozostają tam na zawsze. Choroba może powodować
śmierć. Główne objawy to: wysoka gorączka, bóle głowy, obrzęki powiek, bóle stawów i mięśni.
Robaczycami są również tasiemczyce. Wywołane przez tasiemca uzbrojonego lub
nieuzbrojonego. Objawy w przewodzie pokarmowym.
Niebezpiecznym pasożytem człowieka jest kleszcz. Zarażone kleszcze mogą powodować
kleszczowe zapalenie mózgu. Wirus początkowo rozmnaża się w skórze i węzłach chłonnych,
po czym z krwią dostaje się do ośrodkowego układu nerwowego powodując jego uszkodzenie.
Początkowe objawy : gorączka, dreszcze, bóle głowy, mięśni, stawów. Po 3  4 dniach gorączka
wzrasta do 40°, wystÄ™pujÄ… zaburzenia Å›wiadomoÅ›ci, napady padaczkowe, niedowÅ‚ad koÅ„czyn.
Najlepszym sposobem zapobiegania chorobom inwazyjnym jest unikanie kontaktów
z osobami zarażonymi, przestrzeganie higieny osobistej i czystości pomieszczeń, dokładne
mycie owoców i warzyw.
Szczepienia ochronne
Najlepszym sposobem zapobiegania i zwalczania chorób zakaz
nych sÄ… szczepienia
ochronne. Przyczyniły się one do wykorzenienia takich chorób jak ospa prawdziwa i choroba
Heinego-Medina.
Szczepionki są antygenami podawanymi człowiekowi w sposób zamierzony aby pobudzić
jego reaktywność immunologiczną. Ostatecznym celem jest wytworzenie w organizmie
przeciwciał oraz zainicjowanie tzw. pamięci immunologicznej. Szczepionki są preparatami
pochodzenia bakteryjnego lub wirusowego. Mają zdolność powodowania odporności, natomiast
są pozbawione zdolności wywoływania choroby.
W chwili obecnej dysponujemy wieloma szczepionkami, które stosujemy u dzieci już od
chwili urodzenia według tzw. ,,kalendarza szczepień lub doraz
nie w przypadku zagrożenia.
Szczepienia z ,,kalendarza szczepień są obowiązkowe i bezpłatne. Szczepienia ochronne
stanowią istotną rolę w zapobieganiu i zwalczaniu chorób zakaz
nych. Pierwszym szczepieniem
jest szczepienie przeciwko gruz
licy i wzw, gdyż dziecko nie posiada odporności biernej.
Dziecko jest szczepione w swojej Poradni Dziecięcej. Przed szczepieniem dziecko jest badane
przez lekarza rodzinnego i kwalifikowane do szczepień. Inne szczepienia są możliwe do
realizacji po wykupieniu szczepionki. Proponowane sÄ… szczepionki: przeciwko bakterii
Hemofilus influenzoe typ B, przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu, grypie, Pneumokokom.
Ogromnym osiągnięciem jest wprowadzenie do ,,kalendarza szczepień szczepionki przeciwko
wirusowemu zapaleniu wątroby typu B. Są również szczepionki, które nie występują jako
obowiązkowe i można je podać po zrealizowaniu recepty np. szczepionka przeciwko bakterii
Hemofilus influenze (powoduje zapalenie opon mózgowych).
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
34
W 1976 roku wprowadzono w Polsce system opieki zdrowotnej nad populacjÄ… w wieku
rozwojowym. Do jego zadań należy najszerzej pojęta profilaktyka, ocena rozwoju i leczenie,
który polega na stosowaniu:
a) badań przesiewowych,
b) bilansów zdrowia i rozwoju,
c) opieki czynnej w grupach dyspanseryjnych.
System ten zapewnia ujednoliconÄ… opiekÄ™ medycznÄ… wszystkim dzieciom w wieku do 18 lat,
u których stwierdza się istotne odchylenia od normy zdrowotnej.
Okulistyka urazowa. Wpływ chorób na funkcjonowanie narządu wzroku.
W chwili urodzenia oko jest jednym z najlepiej rozwiniętych narządów organizmu. Zdrowy
noworodek w pierwszych dniach życia otwiera oczy bardzo rzadko. Stale otwarte oczy mogą być
w tym okresie objawem chorobowym, charakterystycznym dla okołoporodowego uszkodzenia
mózgu.
Oko dziecka rozwija się najbardziej w pierwszym roku życia, w 5 8 roku życia wzrastanie
oka jest szybkie, póz
niej zmienia się ono mało, aż do okresu pokwitania, kiedy osiąga kształt
ostateczny. Do stanów zapalnych oka zaliczamy:
Jęczmień wewnętrzny lub zewnętrzny.
Jęczmyk zewnętrzny objawia się obrzękiem, zaczerwienieniem i bolesnością skóry
najbliższej okolicy. Jęczmień wewnętrzny rzadko przebija się przez spojówkę. Często
przechodzi w postać przewlekłą  gradówkę.
Leczenie W każdym przypadku jęczmyka stosuje się kompresy rozgrzewające na powieki oraz
krople i maści przeciwbakteryjne. W przypadku stale powtarzających się jęczmyków mnogich
należy sprawdzić ogólny stan zdrowia dziecka, ponieważ mogą one być wywołane cukrzycą,
antywitaminozą, stanami zapalnymi zatok, migdałków podniebiennych.
Zapalenie worka Å‚zowego.
Powstaje wskutek zwężenia lub niedrożności przewodu nosowo-łzowego z jednoczesnym
zaleganiem treści ropnej. Powikłaniem może być owrzodzenie rogówki.
Leczenie specjalistyczne okulistyczne.
Ostre zapalenie spojówek
Charakteryzuje się przekrwieniem i rozpulchnieniem spojówek, wydzieliną ropną i podczas
ruchów ocznych bólami gałek ocznych.
Leczenie  stosowanie kropli i antybiotyków, przemywanie oczu 3% roztworem kwasu
borowego.
Zapalenie uczuleniowe spojówek.
Występuje najczęściej u alergików pod wpływem alergenów zewnętrznych i wewnętrznych.
Leczenie: leki odczulajÄ…ce i krople przeciwzapalne.
Zmiany w oku stanowią często integralną część obrazu klinicznego choroby. W większości
chorób zakaz
nych występują typowe objawy oczne. W odrze klasycznym objawem
początkowego okresu choroby jest obrzęk spojówek, zwłaszcza powiekowych. Czasem można
stwierdzić zapalenie rogówki, tęczówki.
W początkowym okresie różyczki występują typowe pęcherzyki w skórze powiek, czasem
pęcherzyk w spojówkach i rogówce. Opisano także zaburzenia ze strony z
renic (rozszerzenie ze
zwiększeniem reakcji na światło). Rozlany obrzęk powiek może wystąpić w mononukleozie
zakaz
nej, w ostrym zapaleniu opon mózgowych pochodzenia wirusowego.
W nagminnym zapaleniu rogówek i spojówek stwierdza się wydzielinę nieżytową,
światłowstręt. Jest wyrazem uszkodzenia rogówki. Choroba przebiega z powiększeniem
ślinianek przyusznych, podrażnieniem dróg oddechowych i bólami głowy.
W płonicy stwierdza się obrzęk powiek, wysypkę, wylewy i wybroczyny krwawe oraz
zapalenie spojówek. W okresie wysypkowym może wystąpić zapalenie rogówki.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
35
W postaci wrodzonej toksoplazmozy główne zmiany stwierdza się w układzie nerwowym
i narządzie wzroku. Jeżeli zakażenie nastąpiło w drugiej połowie ciąży, można stwierdzić
u dziecka zaćmę, nadwichnięcie soczewki, zanik tęczówki, ubytek w plamce żółtej.
W początkowym obrazie chorobowym zmiany zanikowe, mogą wystąpić także w nerwie
wzrokowym. W toksoplazmozie często stwierdzamy zez i oczopląs.
W krztuścu występują wybroczyny spojówkowe.
W nagminnym zapaleniu ślinianek  zapalenie gruczołu łzowego, zapalenie tęczówki,
rogówki.
W porażeniu dziecięcym mózgowym  opadanie powiek i porażenie nerwu odwodzącego.
W trychinozie  obrzęk powiek i tkanki oczodołowej.
W AIDS  krwotoki do siatkówki, zapalenie spojówek i rogówki.
W cukrzycy i nadciśnieniu  zmiany charakterystyczne na dnie oka.
Jaskra dziecięca występuje częściej niż do tej pory sądzono. Odsetek dzieci z jaskrą wynosi
7 23%. U dzieci z jaskrą wrodzoną występują także zaburzenia rozwojowe np. zaćma wrodzona,
głuchota, niedorozwój umysłowy, wady serca.
Zaćma dziecięca występuje w dwóch postaciach:
 wrodzona,
 nabyta.
Zmętnienie soczewki może być schorzeniem odosobnionym lub występować w zespole
innych urazów chorobowych dna oka lub całego organizmu.
Przyczyny zaćmy wrodzonej:
 choroby zakaz
ne kobiety ciężarnej (płonica, grypa, półpasiec, ospa wietrzna, różyczka
w pewnych tygodniach życia),
 niewłaściwe odżywianie kobiety,
 wszystkie rodzaje promieniowania,
 urazy porodowe,
Przykładem zaćmy pochodzenia hormonalnego jest zaćma w mongoliz
mie zespole Rothmunda
i Warnera u dzieci, których matki chorowały na cukrzycę. Z licznych rodzajów zaćmy nabytej
należy zwrócić uwagę na zaćmę u dzieci na tle zaburzeń czynności gruczołów dokrewnych.
U chorych na cukrzycę, krzywicę często spotykamy zaćmę.
Zez
Jest to nieprawidłowe ustawienie gałek ocznych w pozycji spoczynkowej polegające na
tym, że osie widzenia nie krzyżują się w punkcie fikcji. We wszystkich przypadkach zeza
występuje czynnik motoryczny (odchylenie) i sensoryczny (zaburzenia widzenia obuocznego).
Zezy mogą być jawne i ukryte. Szczególną formą jest zez porażenny w następstwie uszkodzenia
mięśni oka lub nerwów zaopatrujących dane mięśnie. Przyczyną mogą być choroby lub urazy
oczodołu, ośrodkowego układu nerwowego (stwardnienie rozsiane, grypa, choroby zakaz
ne,
cukrzyca, nadciśnienie tętnicze).
Wady refrakcji
Wady refrakcji są najczęściej związane z budową i rozwojem gałki ocznej. Niekiedy
nasilenie wady lub jej występowanie wiąże się z zachorowaniem na odrę, krztusiec, płonicę.
Wady wzroku ujawniajÄ… siÄ™ w wieku szkolnym bÄ…dz
sÄ… wrodzone. Dzieci z wadami wzroku
muszą nosić szkła korygujące, jeżeli nie noszą następuje nieprawidłowy rozwój siatkówki, może
rozwinąć się niedowidzenie. Choroby związane z wadami refrakcji:
 krótkowzroczność,
 nadwzroczność,
 niezborność (astygmatyzm).
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
36
Krótkowzroczność polega na tym, ze promienie świetlne po załamaniu przez układ optyczny
oka skupiają się przed siatkówką.
Nadwzroczność jest wtedy, gdy oko, w którym promienie świetlne po załamaniu przez
układ optyczny skupiają się poza siatkówką Dzieci takie widzą z
le.
Jeżeli układ optyczny oka załamuje promienie świetlne biegnące w jednej płaszczyz
nie
inaczej niż promienie biegnące w drugie, powstaje niezborność czyli astygmatyzm.
Zapobieganie wadom wzroku w wieku szkolnym:
 światło powinno padać z lewej strony, aby cień ręki piszącej nie przeszkadzał w pisaniu,
 nauka powinna odbywać się w świetle dziennym,
 w szkole ściany świeżo bielone (odbija od 50  80% światła),
 w czasie czytania prawidłowa postawa,
 ławki w szkole powinny być dostosowane do wzrostu uczniów aby umożliwić czytanie czy
pisanie w odległości około 30cm,
 urazy oka bardzo często doprowadzają do groz
nych powikłań. Umiejętne udzielanie pomocy
może uchronić przed groz
nymi następstwami urazu oka.
Urazy oka
Ciała obce spojówki usuwamy za pomocą wilgotnego kawałka waty nawiniętej na szklaną
łopatkę. Ciało obce tkwiące pod powieką górną usuwamy po odwróceniu powieki, również za
pomocą wilgotnej watki. Ciało obce tkwiące w rogówce lub tęczówce powinny być usunięte jak
najszybciej w gabinecie okulistycznym lub na oddziale okulistycznym w szpitalu.
Przy oparzeniu chemicznym oka pierwsza pomoc polega na najszybszym usunięciu
substancji żrącej i przepłukiwanie 15-30 minut worka spojówkowego i rogówki przegotowaną
wodą destylowaną 3% roztworem NaCl lub innym płynem obojętnym.
W oparzeniach wapnem niegaszonym przed przepłukiwaniem należy usunąć cząstki wapna
za pomocą waty, a następnie przeprowadzić płukanie. Bardzo poważnym błędem jest
skierowanie chorego do szpitala bezpośrednio po wypadku bez udzielenia pierwszej pomocy.
W oparzeniach termicznych - usunięcie substancji parzącej przepłukiwaniem worka
spojówkowego wodą lub 3% roztworem NaCl i skierowanie do szpitala.
Szerzej na ten temat w Poradniku ,,Charakteryzowanie chorób oczu, leczenie i profilaktyka .
Urazy ostre mają być to rany powłok, które mogą stać się wrotami zakażenia, z
ródłem
krwawienia i krwotoku czy wstrzÄ…su pourazowego.
Leczenie rany  zatamowanie krwawienia, oczyszczenie z ciał obcych, odkażenie okolic rany.
W wypadku krwotoku założyć opatrunek uciskowy i skierować do poradni chirurgicznej.
Oparzenia  nawet niezbyt głębokie, obejmujące 58% powierzchni ciała, stanowią
zagrożenie dla życia dziecka i wymagają hospitalizacji. Pierwsza pomoc po oparzeniu polega na
natychmiastowym ochłodzeniu rany oparzeniowej. Zimna woda stanowi czynnik niezwykle
pomocny w złagodzeniu skutku urazu termicznego. Następną czynnością jest zrobienie
opatrunku, podanie leku przeciwbólowego i transport do szpitala.
Leczenie oparzeń opiera się na walce ze wstrząsem intensywnym zwalczaniem zakażenia,
niedokrwistości, zaburzeń metabolicznych, a przypadku głębokich oparzeń  wczesnego
przeszczepu skóry własnej.
Oparzenia często związane są z urazami ciała i kości.
Złamanie kości  przeprowadzenie wywiadu co do okoliczności urazu, natychmiastowe
unieruchomienie uszkodzonej części i transport do szpitala lub poradni chirurgicznej.
Urazy czaszki. Następstwem urazów czaszki u dzieci jest wstrząśnienie mózgu.
Objawy: krótkotrwała utrata przytomności, wymioty, senność, ból głowy. Leczenie szpitalne.
Urazy klatki piersiowej powstają na skutek upadku z wysokości, przygniecenia klatki
piersiowej, wypadku drogowego. Efektem urazu może być złamanie żeber, krwawienia do jamy
opłucnej, odma opłucnowa, stłuczenie płuca, przerwanie oskrzela. Objawami tych obrażeń są
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
37
zaburzenia w oddychaniu, sinica, objawy wstrząsu i krwotoki wewnętrzne. Bardzo szybko
należy umieścić dziecko w szpitalu.
Uraz jamy brzusznej powoduje uszkodzenia narządów wewnętrznych: wątroby, śledziony,
rzadziej trzustki, pęknięcie jelita, uszkodzenie nerek, pęcherza moczowego. Głównym
działaniem jest walka ze wstrząsem i transport chorego do szpitala.
Ostre zatrucia i zaburzenia metaboliczne
Ostre zatrucia różnymi substancjami są w wieku dziecięcym dość częste. Większość zatruć
(ponad 80%) dotyczy dzieci powyżej 5 roku życia i ma charakter przypadkowy. U dzieci
starszych i młodzieży ostre zatrucia obserwujemy rzadziej  są one rezultatem postępowań
samobójczych.
Najczęstszymi czynnikami toksycznymi są:
 leki,
 środki chemiczne gospodarstwa domowego,
 kosmetyki,
 środki ochrony roślin  owadobójcze
 substancje roślinne, grzyby.
Zatrucie jest związane zazwyczaj ze spożyciem, rzadziej wdychaniem, czynnika toksycznego
bÄ…dz
przedostaniem się trucizny do organizmu. Wchłanianie trucizny zależy od jej rodzaju
i drogi wniknięcia.
Czynniki toksyczne występujące w postaci par i gazów często są przyczyną obrzęków płuc:
1) benzen,
2) chlor i chlorki metali,
3) cyjanowodór,
4) pary stężonych kwasów,
5) terpentyna,
6) tlenek węgla, tlenek etylu,
7) formaldehydy,
8) ketony i inne.
Ze względu na mechanizm wchłaniania przedostają się zwykle bardzo szybko do krwioobiegu
wywierając szkodliwe działanie. Postępowanie w zatruciach polega na :
1) rozpoznaniu,
2) ocenie stanu zdrowia i postępowaniu doraz
nym,
3) usuwaniu trucizny z organizmu,
4) kontynuacji leczenia objawowego i podtrzymujÄ…cego.
Rozpoznaniem na podstawie wywiadu ustalamy:
1) rodzaj czynnika toksycznego,
2) czas spożycia trucizny,
3) dawkÄ™ trucizny.
Nie zawsze jest to łatwe u dzieci, bo przeważnie są to zatrucia substancjami nieznanymi.
Ustalenie rodzaju czynnika toksycznego ułatwiają niekiedy pozostawione opakowania, resztki
trucizny bÄ…dz
miejsce, gdzie znaleziono dziecko.
Ogromną wartość ma ustalenie czasu spożycia substancji toksycznych. Objawy w większości
rozwijają się w 2 4 godziny po przyjęciu trucizny. Jeżeli do 6 godzin nie występują objawy
zatrucia po spożyciu substancji toksycznych, można ze znacznym prawdopodobieństwem
przypuszczać, że nie wystąpią nigdy.
W postępowaniu leczniczym:
1) zachowanie prawidłowej wentylacji płuc,
2) zachowanie wydolnego krążenia,
3) zapewnienie pokrycie dobowego zapotrzebowania na płyny,
4) wyrównywanie zaburzeń równowagi kwasowo-zasadowej i zaburzeń elektrolitowych,
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
38
5) ocena czynności ośrodkowego układu nerwowego,
6) leczenie szkodliwych następstw zatrucia (nerki, wątroba).
W leczeniu przyczynowym należy wykorzystać dane na temat drogi wchłaniania trucizny, jej
działania oraz sposobu wydalania z organizmu wdrażając postępowanie polegające na:
1) zapobieganiu wchłaniania trucizny,
2) przyśpieszenie jej eliminacji,
3) zmianie metabolizmu trucizny,
4) stosowanie swoistych odtrutek.
Zapobieganie wchłanianiu trucizny zależy od drogi przyjęcia. Jeżeli to jest skóra i błony
śluzowe, należy zmyć miejsce skażone strumieniem czystej wody z ewentualnym użyciem
mydła.
W przypadku substancji żrących zmyć dużą ilością wody i zabezpieczyć jałowym opatrunkiem.
Trucizny dostające się drogą oddechową, przerwanie wchłaniania następuje w chwili usunięcia
chorego z atmosfery skażonej.
W zatruciach doustnych zapobieganie dalszemu wchłanianiu wiąże się z koniecznym
opróżnianiem żołądka, pacjentowi przytomnemu  prowokujemy wymioty.
Powszechniej jest przyjęte płukanie żołądka. Przy spożyciu trucizny zabieg ten powinno się
wykonać do 6 godzin. Wydalanie niektórych trucizn przyspieszamy metodą diurezy polegającej
na podawaniu płynów w ilości 3 4-krotnie przekraczającej jego zapotrzebowanie dobowe.
Innymi zabiegami mogącymi służyć usunięciu trucizny z organizmu są:
 hemodializa,
 hemoperfuzja,
 wymiana osocza,
 wymienne przetoczenie krwi (zwłaszcza u najmłodszych).
Najbardziej stosowanym leczeniem jest stosowanie odtrutek.
Zatrucia grzybami
Wyróżnia się zazwyczaj dwa zespoły chorobowe:
1) zespół do 6 godzin od spożycia: zespół nieżytowy żołądkowo-jelitowy
 muskarynowy,
 pobudzenia psychoruchowego
2) zespół powyżej 6 godzin od spożyciu:
 zespół sromotnikowy,
 zespół rzekomosromotnikowy.
Zespół nieżytu żołądkowo-jelitowego występuje przy zatruciu wieloma gatunkami grzybów
(gołąbki, olszówki, borowik szatański). Objawy występują w ciągu 3 4 godzin po spożyciu.
Leczenie: płukanie żołądka, leczenie objawowe.
Zespół muskarynowy  objawami są ślinotok, zwężenie z
renic, bóle brzucha, zlewne poty,
bradykardia. Leczenie szpitalne.
W zespole pobudzania psychoruchowego oprócz nieżytu żołądkowo-jelitowego dołącza się
pobudzanie psychoruchowe z omamami.
Leczenie: płukanie żołądka, leczenie szpitalne.
Wśród dużej grupy środków ochrony roślin za toksyczne są uważane pestycydy należące do
klasy I  IV. Najbardziej toksyczne sÄ… zwiÄ…zki fosforoorganiczne.
Objawy: pocenie, ślinienie się, wzmożone wydzielanie śluzu w układzie oddechowym, zwężenie
z
renic, bradykardia, wymioty, drżenia włókienkowe oraz drgawki kloniczne. Leczenie szpitalne.
Stany niedoboru witamin
Witaminy są związkami organicznymi, które pełnia rolę regulatorów i katalizatorów
przemiany materii. Są one niezbędne dla czynności fizjologicznych.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
39
Witaminy dzielimy na dwie grupy:
 rozpuszczalne w tłuszczach  A, D, E, K,
 rozpuszczalne w wodzie: B1, B2 , B6, PP, B12, C, H, kwas foliowy.
Prowitaminami są karoteny. Są to barwniki roślinne syntetyzowane przez rośliny. Najważniejszą
prowitaminą jest Betakaroten, który występuje w żółtych owocach i zielonych warzywach oraz
w marchwi i pomidorach.
Witamina A
Witamina A występuje w tranie, wątrobie, żółtku, maśle, mleku. Wchłanianie witaminy A
odbywa siÄ™ w dwunastnicy i jelicie cienkim. Witamina A jest czynnikiem wzrostowym
i ochrony nabłonka. Jej rola biologiczna wiąże się z procesem widzenia, uczestniczy w syntezie
hormonów kory nadnerczy. Dobowe zapotrzebowanie na witaminę A:
 w okresie niemowlęcym 1500jm,
 1  4 rok życia 2000  2500jm,
 4  10 rok życia 2500  3000jm,
 10  18 rok życia 4500  5000jm.
Niedobór witaminy A jest spowodowany upośledzeniem trawienia lub wchłaniania tłuszczów
oraz niewydolnością wątroby. Objawy niedoboru witaminy A dotyczą przede wszystkim oka
(ślepota nocna, wysychanie spojówek, suchość, zmętnienie i owrzodzenie rogówki), skóry
(nadmierne rogowacenie), cienkie włosy, dystrofia płytek paznokciowych.
Leczenie: uzupełnienie witaminy A w organizmie przy zastosowaniu odpowiednich produktów
w jadłospisie.
Witaminy grupy E
Witaminy tej grupy nazywane są tokoferolami. Wchłanianie odbywa się w przewodzie
pokarmowym. W osoczu związane jest z Beta-lipoproteinami. Występuje ona w zielonych
częściach roślin, w ziarnach zbóż i olejach roślinnych, w żółtku, tranie. U zwierząt występuje
w łożysku, przysadce, wątrobie. Dobowe zapotrzebowanie na witaminę E:
 w okresie niemowlęcym 5jm,
 1  10 rok życia 10jm,
 10  18 rok życia 15jm.
Witamina K
Witamina K jest rozpowszechniona w świecie roślinnym (szpinak, kapusta, oleje roślinne).
Wchodzi w skład koenzymu Q. Jest czynnikiem oksydoredukcyjnym. Jest ona potrzebna do
syntezy w hepatocytach protrombiny i czynników zespołu protrombiny. Uczestniczy
w uwalnianiu zmagazynowanych w wątrobie czynników krzepnięcia Awitaminoza u ludzi nie
występuje.
Witaminy grupy B.
Do nich należą: witamina B1 tianina, witamina B2 ryboflawina, witamina B6 
pirodoksyna, witamina PP  nikotynamid , witamina B12  kobalamina, witamina B11  kwas
foliowy. Witamina B1  przemiana węglowodanów wchłania się w dwunastnicy i jelicie
cienkim. Gromadzi się w komórkach serca, mózgu, nerkach, wątrobie. Zapotrzebowanie
dobowe:
 w okresie niemowlęcym 0,3  0,5 mg,
 1  4 rok życia 0.6  08 mg,
 4  1o rok życia 0,9  1,2 mg,
 10  15 rok życia 1,5 mg
Niedobór prowadzi do zaburzeń układu krążenia (kardiopatie), układu nerwowego
(encefalopatie)), przewodu pokarmowego ( enteropatie). Stwierdzono zanikanie błony śluzowej
jelit. Hipowitaminoza miernego stopnia przejawia się utratą łaknienie, osłabieniem
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
40
mięśniowym, bólami w obrębie kończyn, parastezjami. Witamina B1 jest zawarta w drożdżach,
otrębach, nasionach roślin strączkowych, mleku, wątrobie, nerkach, jajach, mięsie wieprzowym.
Witamina B2 uczestniczy w oddychaniu komórkowym. Znajduje się w dużych ilościach
w wątrobie, drożdżach, maśle, mleku, jarzynach. Niedobór witaminy B2 powoduje zaburzenia
metaboliczne, zwłaszcza białek. Wiąże się to z przewlekłym niedożywieniem. Objawy kliniczne
 zapalenie języka, łojotokowe zapalenie skóry, zapalenie kątów ust, zapalenie błony śluzowej
przewodu pokarmowego, zmiany w rogówce. Może też nastąpić zahamowanie rozwoju
umysłowego. Dawki lecznicze: 10  30 mg/d.
Witamina PP
Jest syntetyzowaną przez mikroorganizmy między innymi florą bakteryjną. Niedobór białka
w organizmie powoduje hipowitaminozę PP. Jest ona stosowana w leczeniu skóry i błon
śluzowych, trądzik, łojotok, zapalenie jamy ustnej, języka, pleśniawki, w bólach głowy na tle
naczyniowym, w stanach skurczowych naczyń krwionośnych W celach leczniczych zaleca się
8  20mg niacyny dziennie.
Witamina B6
Jest zawarta w drożdżach, otrębach, ziarnach pszenicy, kukurydzy, mleku, ziemniakach,
jajach. Prawidłowa dieta pokrywa potrzeby organizmu. Hipowitaminoza występuje najczęściej
u niemowląt. Przyczyną są niedobory w pokarmach, zaburzenia wchłaniania i dyskobakterioza.
Minimalna zawartość witaminy B6 w diecie powinna wynosić 10 25 mg/d.
Witaminy B11, B10
 Naturalnym z
ródłem kwasu foliowego są zielone części roślin, świeże owoce i jarzyny,
drożdże, wątroba, nerki. Niedobór kwasu foliowego może powstać z wielu przyczyn:
 zwiększone zapotrzebowanie w okresie wzrastania,
 zespół złego wchłaniania,
 zniszczenie kwasu foliowego w czasie obróbki cieplnej,
 niedobór kwasu foliowego,
 zniszczenie flory bakteryjnej przez antybiotyki.
Objawia się nadbarwliwością makrocytarną.
Witamina B12
Naturalnym z
ródłem są: wątroba, nerki, mięso, mleko, drożdże. Wchłanianie odbywa się
w przewodzie pokarmowym w obecności kwasu foliowego i czynnika Castl a. Jest
magazynowana w wątrobie. Niedobór powoduje zaburzenia erytropoezy (niedokrwistość,
megaloblastyczne zmiany w przewodzie pokarmowym (zanikowe zapalenie błony śluzowej
żołądka).
Witamina C
Witamina C powstaje prawdopodobnie z glukozy. Wchodzi w skład układów
oksyredukcyjnych organizmu. Jest niezbędna do utrzymania prawidłowej budowy i czynności
naczyń krwionośnych, głównie włosowatych. Niedobór powoduje krwawe pękanie naczyń.
Bierze udział w tworzeniu hemoglobiny oraz przyswajania żelaza. Zwiększa zdolności obronne
przed zakażeniem. Jest syntetyzowana w organizmie i musi być dostarczana z zewnątrz. Duże
ilości występują w wątrobie, nerkach, mózgu, mleku, owocach cytrusowych, czarnej porzeczce,
owocach róży, jarzynach. Jest ona łatwo wchłaniana z przewodu pokarmowego, szczególnie
w jelicie cienkim.
Zapotrzebowanie dobowe:
 w okresie niemowlęcym  35mg,
 1  4 rok życia  40mg,
 4  10 rok życia  40mg
Niedobór jest spowodowany niedostateczną zawartością w pożywieniu, zespołem złego
wchłaniania, zwiększonym zużyciem w chorobach. Klinicznym objawem niedoboru jest gnilec
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
41
(szkorbut). U niemowlÄ…t wystÄ™puje choroba Möller-Borlowa. U niemowlÄ…t karmionych
sztucznie podawać 50mg. W leczeniu gnilca 500  1000mg. Witaminę C podajemy tylko
doustnie. Nie wywołuje objawów ubocznych.
Choroby nowotworowe
Onkologia dziecięca jest wielodyscyplinarną gałęzią medycyny wieku rozwojowego.
Obejmuje ona wiele zagadnień począwszy od etiologii, biologii, patologii epidemiologii
noworodków aż po zapobieganie, rozpoznawanie, kompleksowe leczenie oraz rehabilitację.
Guzy u dzieci mogą występować w każdym narządzie, mogą być różnej wielkości, kształtu
lub naciekają tkankę okoliczna. W zależności od morfologicznego utkania guzy te dzielimy na :
 nowotwory Å‚agodne,
 nowotwory złośliwe,
 guzy nowotworopodobne.
Najważniejszą pozycję w grupie nowotworów złośliwych u dzieci zajmują:
1) białaczki,
2) guzy ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego,
3) nowotwory nerek,
4) nowotwory kości,
5) nowotwory tkanek miękkich,
6) guzy oczodołu i gałki ocznej,
7) guzy pęcherza moczowego,
8) guzy skóry.
Białaczka
Białaczka jest nie tylko najczęstsza chorobą rozrostową układu białokrwinkowego lecz
również najczęstszym nowotworem wieku dziecięcego. 94% białaczek dziecięcych stanowią
białaczki ostre, a wśród nich aż 85% ostre białaczki limfoblastyczne. Znikomy odsetek 6%
przewlekłe białaczki szpikowe. Przewlekła białaczka limfatyczna u dzieci nie występuje.
Ostra białaczka limfoblastycza  leukemia.
Początek choroby charakteryzuje się dużym polimorfizmem objawów klinicznych.
Przebiega podstępnie i skrycie. Czasem początek białaczki bywa i burzliwy, ujawniający się
w związku z zakażeniem lub szczepieniami ochronnymi. Przeprowadzając wywiad najczęściej
słyszy się skargi na bladość, łatwe męczenie się, gorączkę, zmiany krwotoczne na skórze, bóle
kończyn, widoczne powiększenie węzłów chłonnych, krwawienie błon śluzowych. Badaniem
przedmiotowym stwierdza się nadto powiększenie wątroby i śledzony, a często szmer skurczowy
nad sercem. Podejrzenie białaczki potwierdzają:
 niedokrwistość,
 małopłytkowość,
 podwyższone OB,
 obraz obecności nieprawidłowych krwinek białych w rozmazie krwi obwodowej.
W rozpoznaniu białaczki ostatecznie decyduje obraz szpiku przedstawiający monokulturę
komórek blastycznych.
W leczeniu chorób nowotworowych dzieci poczyniono znaczne postępy. Dotyczą one
przede wszystkim dziecięcych postaci białaczki limfoblastycznej chorych między 2  10 rokiem
życia. Zawdzięcza się je intensywnej wielolekowej i długotrwałej chemioterapii skojarzonej
z napromieniowywaniem czaszki w celu przeciwdziałania białaczce ośrodkowego układu
nerwowego (OUN). Jest to leczenie obarczone dużym ryzykiem działania ubocznego, wymaga
skoncentrowania wielu leków i sprzętu, odpowiedniej bazy diagnostycznej, a przede wszystkim
przeszkolonego personelu.
Nowotwory OUN stanowią około 20% wszystkich guzów złośliwych u dzieci. Zajmują one
po białaczkach II miejsce w częstości występowania.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
42
Nowotwory śródczaszkowe stwierdza się w każdym wieku dziecka, najczęściej między 2 a 7
rokiem życia. Około 80% wszystkich nowotworów mózgu stanowią różne typy glejaków.
Najkorzystniejszy efekt leczenia daje radykalne usunięcie guza lub radioterapia.
Nowotwory nerek  guz Wilmsa, nerczak zarodkowy.
Nowotwory kości  mięsak kościopochodny i mięsak Ewinga. Stanowią około 7%
wszystkich nowotworów złośliwych wieku dziecięcego.
Guzy przewodu pokarmowego i kreski spotyka siÄ™ u dzieci bardzo rzadko.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie mogą być następstwa wrodzonych wad serca?
2. Jakie są najczęstsze przyczyny nabytych wad serca?
3. W jaskich chorobach występują drgawki?
4. Jakie czynniki wywołują zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych?
5. Czym się objawia mózgowe porażenie dziecięce?
6. Czym siÄ™ charakteryzujÄ… choroby alergiczne?
7. Jakie są najczęstsze przyczyny chorób zakaz
nych?
8. W jaki sposób można się zarazić chorobą pasożytniczą?
9. Jakie choroby mogą wywoływać urazy oka?
10. Czym siÄ™ charakteryzujÄ… wady refrakcji?
11. Na czym polega pierwsza pomoc przy urazie oka?
12. Jakie czynniki toksyczne są przyczyną obrzęków płuc?
13. Jakie pytania zamieścisz w wywiadzie z osobą po zatruciu?
14. Jaką rolę pełnią w organizmie witaminy?
15. Jakie choroby sÄ… przyczynÄ… niedoboru witamin?
16. Jakie są najczęstsze objawy białaczki?
17. Jakie układy organizmu dziecka atakowane są najczęściej przez nowotwory?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dziecko w czasie zabawy w parku spadło z huśtawki. Skarży się na ból w okolicy ręki,
biodra i głowy. Stan ogólny dziecka średni. Na podstawie obserwacji stwierdza się bladość
skóry, przyśpieszone tętno, miejscową bolesność przy dotyku przedramienia ręki i głowy,
zniekształcenie w okolicy przedramienia ręki prawej, wymioty.
a) Co według Ciebie jest przyczyną takiego stanu zdrowia dziecka?
b) Jakie czynności należy niezwłocznie wykonać?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) ustalić, które z wymienionych objawów są alarmujące,
2) ustalić, jakie czynności pielęgnacyjne należy niezwłocznie wykonać,
3) wpisać diagnostykę rozpoznania,
4) wpisać plan postępowania z chorym dzieckiem,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
43
6) przeprowadzić analizę wszystkich możliwych wariantów wskazanych przez uczestników
ćwiczenia (pod kierunkiem nauczyciela),
7) dokonać korekty i uzupełnienia ćwiczenia..
Wyposażenie stanowiska pracy
 kartka formatu A4, arkusze folii,
 literatura zawierająca opis złamań, stłuczeń i urazów
 grafoskop i ekran lub wyposażenie do prezentacji komputerowej,
 długopis.
Ćwiczenie 2
Wymień choroby, które mogą powodować okresowe lub trwałe zaburzenia widzenia. Dla
każdej z nich wpisz charakter zaburzenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć choroby, które mogą powodować zaburzenie widzenia,
2) ustalić cechy charakterystyczne powodowanych zaburzeń widzenia,
3) uzupełnić tabelę według podanego wzoru,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) przeprowadzić dyskusję wszystkich opracowań uczestników ćwiczenia (pod kierunkiem
nauczyciela),
6) dokonać korekty i uzupełnienia ćwiczenia..
Wyposażenie stanowiska pracy
 kartka formatu A4, arkusze folii,
 literatura zawierająca opis chorób, program komputerowy lub dostęp do Internetu,
 grafoskop i ekran lub wyposażenie do prezentacji komputerowej,
 długopis.
Choroba Charakterystyczne objawy
Guz mózgu Pogorszenie ostrości widzenia
Różyczka Zapalenie spojówki i rogówki
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) rozpoznać złamanie kończyn u dziecka?
2) obserwować dziecko, które doznało urazu mechanicznego?
3) ustalić plan postępowania z dzieckiem, które doznało urazu?
4) scharakteryzować rodzaje zmian w oku, które mogą powodować
choroby zakaz
ne?
5) wymienić choroby, które powodują trwałe zmiany widzenia?
6) ustalić plan opieki nad dzieckiem z zaburzeniami widzenia?
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
44
4.5. Profilaktyka chorób
4.5.1. Materiał nauczania
Wpływ rodziny na rozwój dziecka
Dziecko już od poczęcia związane jest z matką. Przecięcie pępowiny nie odcina go od
rodziny. A
ączy go więz
uczuciowa z rodzicami, dziadkami, rodzeństwem, osobami bliskimi. Od
ich wzorów zachowań, okazywanego uczucia zależy rozwój psychiki małego człowieka.
Najważniejszym czynnikiem w wychowaniu jest miłość rodzicielska. Przejawia się ona
w zapewnieniu dziecku poczucia bezpieczeństwa, podstawowych potrzeb życiowych (jedzenie,
ubranie, własne miejsce do spania i zabawy), dbania o zdrowie, właściwy rozwój fizyczny
a także potrzeb wyższego rzędu (rozwój umysłowy, prawidłowy rozwój uczuć i emocji). Miłość
rodzicielska to szanowanie uczuć dziecka i stawianie wymagań, to umiejętność słuchania
i pomoc w wyborze właściwych decyzji, to przede wszystkim bycie dla niego przykładem do
naśladowania. Ważność rodziny w wychowaniu dziecka zwiększa się wraz z rozwojem, gdyż na
jego postępowanie zaczyna mieć wpływ otoczenie (sąsiedzi, koledzy z podwórka, koledzy
z klasy, środki masowego przekazu). Mniejsze dzieci patrząc na dorosłych, często z ciekawości
a czasem pod naciskiem starszych kolegów, sięgają po papierosy, alkohol. Właściwa reakcja
rodziny i jej pomoc może przeciwdziałać takiemu postępowaniu W starszym wieku dochodzą
narkotyki i inne środki odurzające. A
atwy dostęp w ich zdobyciu powoduje, że dziecko uzależnia
się od nich i wpada w narkomanię. To negatywne zjawisko wynika głównie z faktu, że rodzice
w wieku dojrzewania (13 18 lat) swoich pociech cieszÄ… siÄ™ mniejszym autorytetem, a ogromny
wpływ mają rówieśnicy. Dzieci krytykują i odrzucają wartości proponowane przez rodziców
i poszukują własnych. Najczęściej dotyczy to rodzin niewydolnych wychowawczo, rodzin
w których występuje alkoholizm, kłótnie, ale też i rodzin bardzo bogatych. Wtedy wpływ na
dziecko maja grupy nieformalne, sekty, dilerzy narkotyków. Bunt przeciwko rodzicom kończy
się alkoholizmem, narkomanią. W tym okresie rodzice powinni być bardzo czujni, okazywać
dużo miłości i starać się utrzymywać kontakt z dzieckiem. Rodzice dzieci uzależnionych
powinny korzystać ze wsparcia specjalistów z poradni.
Profilaktyka przed uzależnieniami prowadzona jest na wielu frontach. W szkole realizowane są
programy, które pomagają uświadomić dziecku jakie ryzyko wiąże się z alkoholem, paleniem
papierosów czy narkotykami. Programy te muszą iść w parze z zachowaniem rodziców,
starszego rodzeństwa, bowiem najskuteczniejszą profilaktyką jest dobre wychowanie przez
rodziców oraz wzorce zachowań najbliższego otoczenia.
Pielęgnacja dziecka chorego
Dziecko w domu może chorować z różnych powodów. Może ono cierpieć z powodu chorób
zakaz
nych wieku dziecięcego, powodu infekcji dróg oddechowych, infekcji dróg moczowych
i innych. Jeśli jest to możliwe dziecko chore powinno przebywać w domu w bezpiecznym
środowisku rodziny i swojego otoczenia. Dzieci ,,chcą swoją mamę  . Dziecko bardzo chore
często jest niespokojne, może utracić łaknienie i może gorączkować. Ponadto może być drażliwe
i domagać się stałej uwagi i przytulania. Dziecko, w przeciwieństwie do dorosłych, nie lubią być
skazane na leżenie w łóżku i będą w nim przebywały tylko do czasu, gdy czują się chore. Często
same decydują, kiedy pozostać w łóżku, kiedy z niego wstać. W czasie gorączki należy podawać
środki przeciwgorączkowe ( np. paracetamol rozpuszczony w wodzie lub z dużą ilością płynów,
czopki przeciwbólowe doodbytniczo). W czasie gorączki nie wolno dziecka przegrzewać. Chore
dzieci mogą się moczyć podczas snu. W takich przypadkach użyteczne może być plastikowe
nakrycie na materac. Poduszki powinny być chronione przed wymiocinami.
Choroby układu oddechowego stanowią ponad połowę ostrych schorzeń występujących
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
45
u dzieci. W procesie leczenia dzieci z tymi schorzeniami niezwykle ważna rola przypada
obserwacji i zabiegom pielęgnacyjnym.
U dzieci z nieżytem nosa najważniejsze jest utrzymanie jego drożności i częste oczyszczanie
nosa. U starszych dzieci wydmuchiwanie wydzieliny z jednego przewodu nosowego, podczas
gdy drugi powinien być uciskany palcem. Bardzo istotne jest nawilżanie powietrza
w pomieszczeniu dziecka. UÅ‚atwia to utrzymanie wydzieliny i Å‚agodzi kaszel. W chorobach
krtani i nagłośni należy przede wszystkim złagodzić duszności. Często ulgę przynosi inhalacja
z węglanu sodu lub wody. Po inhalacji można stosować drenaż oskrzeli polegający na
odpowiednim ułożeniu chorego dziecka na kolanach, materacu i oklepywaniu klatki piersiowej.
Dziecko w czasie zabiegu kilka razy odpluwa plwociną (zabezpieczyć ligniną).
U współpracujących dzieci można zastosować gimnastykę oddechową. Są to ćwiczenia ogólne
usprawniające, zwiększające ruchowość niektórych obszarów klatki piersiowej i zmniejszające
tor oddychania z górno-żebrowego na dolno-żebrowy z udziałem przepony.
W chorobach układu pokarmowego dominują wymioty, wolne stolce i ból. Przy wymiotach
należy pomóc dziecku pochylić się do przodu (z pozycji stojącej, siedzącej lub trzymając je na
rękach bądz
ułożyć na boku, przytrzymywać) tak, aby zabezpieczyć przed zachłyśnięciem
wymiocinami. Zestaw do toalety jamy ustnej dziecka wymiotujÄ…cego:
 lignina celem zabezpieczenia ubrania przed wymiocinami,
 kubek z wodą do przepłukiwania ust dla dzieci potrafiących to wykonać.
Dzieciom chorym powinno się podawać posiłki w mniejszych ilościach ale częściej.
Dzieciom z gorączką należy zapewnić dostateczną ilość płynu. Ważnym elementem pielęgnacji
dziecka jest żywienie. Posiłki muszą być dostosowane do wieku, stanu zdrowia oraz schorzenia
dziecka. Dzieci, u których zalecono dietę bezmleczną powinny mieć wyłączone z diety produkty
z niego wytwarzane. Dieta bezglutenowa u dzieci z celiakią powinna być przestrzegana
rygorystycznie. Podając posiłek należy sprawdzić, czy nie zawiera składników szkodliwych dla
dziecka.
W każdym przypadku choroby układu moczowego konieczne jest staranna higiena osobista
chorego dziecka, polegajÄ…ca na dwukrotnym podmywaniu krocza (rano i wieczorem) oraz
codzienna zmiana bielizny.
W ostrym kłębuszkowym zapaleniu nerek bardzo ważna jest obserwacja ciała (mogą
wystąpić obrzęki, nadciśnienie) i badanie moczu (obecność wałeczków w moczu, krwinkomocz,
białkomocz). Jest to niezbędne dla oceny dynamiki choroby w ostrym okresie. W przebiegu
zespołu nerczycowego i w okresie znacznych obrzęków, dzieci wymagają starannej pielęgnacji
skóry, która łatwo ulega wyprzeniom, zmianom zapalnym. W przypadku znacznych obrzęków
narządów płciowych u chłopców bardzo ważna jest miejscowa pielęgnacja. Wskazane
kilkakrotne w ciągu dnia mycie, pudrowanie skóry. W przypadku dużych obrzęków należy
przemywać oczy i powieki letnim aqua pro iniectione. W związku z samym procesem
chorobowym, a także z leczeniem steroidami, u wielu dzieci w zespole nerczycowym lub
przewlekłych chorobach rozrostowych występuje zmienność nastroju i znaczna drażliwość,
wymaga to cierpliwości i zrozumienia ze strony rodziców i opiekunów. Opieka nad dzieckiem
z przewlekłą niewydolnością nerek nie różni się w zasadzie od opieki nad każdym innym
dzieckiem z przewlekłą wyniszczająca chorobą. Jednak leczenie tych dzieci wiąże się z wieloma
bolesnymi zabiegami, które niestety nie prowadzą do pełnego wyleczenia.
W przypadku dzieci z chorobami skóry ważne są kąpiele lecznicze. Zmniejszają stany
zapalne, łagodzą świąd, oczyszczają skórę, powodują osuszanie zmian sączących. Kąpiele
działają przeciwbakteryjnie i przeciwpasożytniczo. Ogólne zasady kąpieli leczniczych to:
 bardziej wskazana jest kąpiel w wannie niż pod prysznicem,
 temperatura w pomieszczeniu powinna wynosić 22° 24°,
 temperatura wody do kÄ…pieli powinna wynosić 37 38°C,
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
46
 czas trwania kÄ…pieli minimum 10 minut,
 wykonywać czynności ruchami delikatnymi,
 do kąpieli leczniczych stosować krochmal, rumianek, nadmanganian potasu lub gotowe
preparaty np. Hermal, Balneum Hermal Plus, w zależności od rodzaju zmian skórnych
dziecka,
 w czasie choroby skóry dziecka nie stosujemy oliwki kosmetycznej,
 po kąpieli dziecko zawijamy w miękki ręcznik i lekkim dotykiem osuszamy,
 po kąpieli stosujemy maści i kremy lecznicze.
Do kąpieli osłaniającej stosujemy krochmal. 300 600g skrobi ziemniaczanej zalewamy 3 litrami
wody i stopniowo podgrzewamy. Następnie galaretowatą papkę wlewamy do wypełnionej wodą
wanny. Jeżeli dziecko nie jest uczulone, możemy do wody wlać wywar rumianku. Ta kąpiel
powinna trwać 25 30 minut.
Kąpiel odkażającą stosujemy dla dzieci z sączącymi się zmianami skóry, potówkami. Do wody
wlewamy nadmanganian potasu (0,2 0,5g rozpuszczone w 1l wody).
Woda do kąpieli dzieci z atopowym zapaleniem skóry powinna zawierać dwa podstawowe
składniki: antyseptyki, które redukują liczbę bakterii na skórze i emolienty (np. ciekła parafina),
która nawilżają i natłuszczają skórę.
Pielęgnacja dziecka zdrowego
Prawidłowa pielęgnacja dziecka (noworodka, niemowlęcia, małego dziecka) jest warunkiem
harmonijnego rozwoju fizycznego i psychicznego. Należy dążyć do zapewnienia dziecku
optymalnych warunków.
Pomieszczenie, w którym przebywa powinno być przestronne, suche, z dostępem do światła
sÅ‚onecznego. Mieszkanie musi być czyste, czÄ™sto wietrzone, o temperaturze 20 22°. Musi
obowiązywać zakaz palenia papierosów. Zimą należy dbać o odpowiednie nawilżenie powietrza
i pamiętać o wietrzeniu pomieszczeń. Dobrym sposobem nawilżania jest wieszanie na
kaloryferze mokrych pieluszek. Ideałem jest zapewnienie dziecku osobnego pokoju. Gdy nie jest
to możliwe, powinien być wydzielony odpowiedni kąt. Meble powinny być proste. Dywan,
zasłonki i firanki są zbyteczne, gdyż są siedliskiem kurzu.
Niemowlę powinno mieć swoje łóżeczko o odpowiedniej wysokości, posłane materacem
z włosia lub trawy. Poduszka pod głowę jest zbędna. Należy unikać pierza ze względu na dość
częste alergie a także na łatwość przegrzania dziecka. W pobliżu łóżeczka powinno znajdować
się miejsce do przewijania i przechowywania bielizny dziecka, a także przybory toaletowe.
Do kąpieli dziecka potrzebna jest wanienka. Czynności przygotowawcze rozpoczynamy od
umycia rąk. Przed kąpielą przygotowujemy niezbędny sprzęt, środki myjące, kosmetyki,
pieluszki i ubranko dziecka do ubrania po kÄ…pieli. NiemowlÄ™ kÄ…piemy codziennie o jednakowej
porze. Do mycia twarzy potrzebna jest miseczka z przegotowana wodÄ…. Najpierw myje siÄ™ twarz,
przemywamy oczy za pomocą wacika zmoczonego w wodzie ruchem od zewnątrz do środka
(aby nie roznosić wydzieliny zgromadzonej w kąciku). Nos i uszy czyścimy bagietką z watką.
Następnie namydlamy całe ciało łącznie z głową, zwracając uwagę na fałdy skórne. Robimy to
rękawicą kąpielową flanelową lub frotte. Namydlone niemowlę wkładamy do wanienki z wodą
aby spłukać mydło z ciała. Do mycia stosujemy delikatne mydło dziecięce, szampon dziecięcy,
nawilżone chusteczki. Po umyciu układamy dziecko na stole i zawijamy w pieluszkę z tetry,
osuszamy (nie wycieramy). Następnie smarujemy okolicę krocza i fałdki skórne oliwką lub
kremem typu penaten, sudocrem czy zasypujemy talkiem. Kremy należy stosować grubą
warstwą tak, by kolejna porcja moczu znajdowała się na kremie, a nie na skórze dziecka.
Pamiętać również należy, by stosowane kremy i inne kosmetyki spełniały następujące warunki:
 powinny być przeznaczone dla dzieci,
 produkowane przez znane i sprawdzone firmy,
 posiadające atest Państwowego Zakładu Higieny i Instytutu Matki i Dziecka,
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
47
 posiadające termin ważności.
Co kilka dni obcinamy paznokcie nożyczkami z zaokrąglonymi czubkami. Włosy
wyczesujemy miękką szczoteczką Po każdym oddaniu stolca i moczu powinno być umyte
i przewinięte. U dziewczynek, aby nie spowodować zakażenia dróg moczowych, należy okolicę
krocza myć ruchem od przodu do tyłu. Do zawijania niemowląt używamy pampersów lub
pieluszek z tetry.
Ogólne zasady pielęgnacji skóry noworodka polegają na:
 utrzymaniu właściwej wilgotności (często stosujemy oliwkę do i po kąpieli),
 przeciwdziałanie odparzeniom okolic skóry pośladków,
 nie przegrzewanie dziecka (odpowiednie ubrania i nawilżanie pomieszczenia, w którym
przebywa),
 nie narażanie skóry na działalność proszków do prania i mydeł o wysokim PH,
 minimalizowanie otarć i odparzeń,
 nie narażanie skóry na działanie promieni słonecznych, mrozu i wiatru.
Ubranie niemowlęcia powinno być z bawełny, zapinane z przodu. Najczęściej stosowane są
kaftaniki, pajacyki, sweterki, czapeczki. Obecnie stosowane są body dziecięce. Starszym
dzieciom zakładamy śpioszki zawiązywane na ramionach. Ubrania powinny być z naturalnych,
przewiewnych włókien. Bieliznę dziecka zmieniamy codziennie. W zimie zakładamy dodatkowo
dwie czapki, jedną bawełnianą, a drugą wełnianą oraz śpiwór, który skutecznie chroni przed
zimnem. Ubranie nie powinno ograniczać ruchów dziecka. W lecie możemy dziecku zakładać
czapeczki, kapelusiki z daszkiem lub rondkiem, przewiewne, chroniące przed słońcem. Do
prania ubrań stosujemy płatki mydlane oraz proszki przeznaczone do prania ubrań dziecięcych.
Kilkakrotnie płuczemy. Buty dziecka powinny być szersze i dłuższe od nóżki, z usztywnieniem
i zapiętkami, trzymające nogę w kostce.
Dla prawidłowego rozwoju niezbędne jest przebywanie dziecka na świeżym powietrzu.
W zimie natomiast należy stopniowo przyzwyczajać dziecko, początkowo przez werandowanie,
od 2 tygodnia czas werandowania codziennie zwiększać od 5 10 minut.
Dzieci roczne uczymy kontrolować świadome oddawanie moczu i stolca przez częste
wysadzanie na nocnik. Jest to bardzo skomplikowany proces dla dziecka i należy stworzyć
zachęcające warunki wykorzystując do tego zabawki czy różne formy zabawy. Dziecko 3- letnie
powinno uczyć się używania szczoteczki do zębów, nie co starszym wyrabiamy nawyk mycia
rąk po czynnościach fizjologicznych, zabawie. Od niemowlęcia należy przestrzegać czasowych
posiłków, zabawy, wypoczynku, snu. Sen dzienny i wieczorny powinien być o ustalonej
godzinie.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega profilaktyka od uzależnień prowadzona przez szkołę?
2. Jakie czynności pielęgnacyjne powinny być wykonywane przy dziecku z chorobą układu
oddechowego?
3. Jakie zasady żywienia obowiązuje w chorobie dziecka?
4. W jakich chorobach należy bezwzględnie przestrzegać higieny ciała?
5. O czym należy pamiętać przy zakupie kosmetyków dla niemowląt i dzieci?
6. Jakie są ogólne zasady pielęgnacji noworodków?
7. Jakie są codzienne czynności pielęgnacyjne dziecka zdrowego?
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
48
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Tabela zamieszcza niektóre wskaz
niki badania krwi. W parciu o posiadane wiadomości
o najczęściej występujących chorobach uzupełnij poniższą tabelę.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) skorzystać z wiadomości o objawach chorób wymienionych w Poradniku lub książkach
medycznych,
2) ustalić przyczyny lub choroby powodujące wyniki badań poniżej normy,
3) ustalić przyczyny lub choroby powodujące przekroczenie normy podanych wyników,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) przeprowadzić dyskusję wszystkich odpowiedzi udzielonych przez uczestników ćwiczenia
(pod kierunkiem nauczyciela),
6) dokonać korekty i uzupełnienia ćwiczenia..
Wyposażenie stanowiska pracy
 kartka formatu A4, arkusze folii,
 literatura zawierająca opis chorób, program komputerowy lub dostęp do Internetu
 grafoskop i ekran lub wyposażenie do prezentacji komputerowej,
 długopis.
Parametr Zakres normy Poniżej normy Powyżej normy
Hemoglobina 14  18 g/dl Anemia, &
Erytrocyty 4,5  6 x1012/l
Leukocyty 4  10 x109/l
Trombocyty 150  350 x109/l Przy niedoborze witaminy
B12, śwince, różyczce,
niewydolności wątroby,
nerek, HIV,&
OB do 12 mm/godz. Urazy, wstrzÄ…sy pourazowe,
stany zapalne, zakażenia,
nowotwory, zawały, w ciąży,
połogu, niedoczynności
i nadczynności tarczycy, &
Ćwiczenie 2
Przygotuj kąpiel i wykąp noworodka z potówkami.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z zasadami kąpieli noworodka,
2) zapoznać się z zasadami kąpieli dzieci chorych na zapalenie skóry ( pkt 4.4.1 Poradnika),
3) zastosować zalecony przez lekarza lek do kąpieli lub zdecydować jaki rodzaj kąpieli
dziecku przygotujesz,
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
49
4) zwrócić uwagę na bezpieczeństwo dziecka podczas kąpieli (zachłyśnięcie się dziecka wodą,
zakażenie oczu, zalanie ucha, uraz fizyczny, oziębienie lub oparzenie ciała),
5) przedstawić nauczycielowi swój wybór i plan następnych czynności,
6) przygotować materiały, sprzęt i otoczenie do kąpieli,
7) wykąpać dziecko,
8) osuszyć ręcznikiem ciało dziecka,
9) miejsca pokryte potówkami przetrzeć gazikiem tak, by wypłynął zawroty w nich płyn,
przetrzeć 2% spirytusem i na miejsca chore zastosować puder w płynie,.
10) dziecko ubrać w kaftanik, założyć pieluszkę.
11) sprzątnąć stanowisko do ćwiczeń,
12) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura zawierająca opis chorób oraz zasady pielęgnacji noworodków,
 wanienka,
 zestaw do kąpieli niemowlęcia,
 zlecony lub wybrany środek do kąpieli,
 fantom noworodka,
 zeszyt, długopis.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wymienić ogólne zasady pielęgnacji skóry noworodka?
2) scharakteryzować codzienne czynności pielęgnacyjne niemowlaka?
3) podać kolejność czynności wykonywanych w trakcie kąpieli dziecka
z chorobą skóry?
4) odczytać wyniki laboratoryjne z badania krwi?
5) na podstawie wyników laboratoryjnych i obserwacji zakwalifikować
chorego do odpowiedniej grupy chorób?
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
50
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących podstawowej wiedzy dotyczącej rozróżniania objawów
najczęściej występujących chorób wieku dziecięcego.
5. Wszystkie zadania sÄ… zadaniami wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedz
jest
prawidłowa
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Zaznacz prawidłową odpowiedz

znakiem X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową),
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na
póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć Ci
zadania: 16 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.
9. Na rozwiÄ…zanie testu masz 90 min.
Powodzenia !
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Okres jaja płodowego trwa
a) 3 tygodnie od zapłodnienia.
b) 3 8 tygodni od zapłodnienia.
c) 12 tygodni od zapłodnienia.
d) od 12 tygodnia do narodzin.
2. W czwartym tygodniu rozwoju dziecka pojawiajÄ… siÄ™
a) zawiązki rąk, nóg, mózgu.
b) zawiązki płuc.
c) zawiązki kręgosłupa.
d) zawiązki gruczołów płciowych.
3. Noworodek z zakażeniem skóry ma
a) zimną, wilgotną skórę.
b) obrzęk kończyn.
c) wysypkÄ™ krwotocznÄ….
d) pęcherzyki na skórze.
4. Do chorób układu białokrwinkowego należy
a) anemia.
b) granulocytoza obojętnochłonna.
c) csterocytoza.
d) Eliptocytoza.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
51
5 Przyczyną niedokrwistości u dzieci może być
a) niedobór witaminy D.
b) niedobór leukocytów.
c) słaba krzepliwość krwi.
d) niedobór żelaza.
6. Padaczka to
a) stan zapalny opon miękkiej i pajęczej.
b) chwilowe zaburzenie czynności mózgu.
c) obrzęk mózgu.
d) uszkodzenie strukturalne mózgu.
7. Celem diagnostyki prenatalnej jest
a) jak najwcześniejsze wykrycie u płodu wrodzonych wad rozwojowych.
b) ustalenie płci dziecka.
c) sprawdzenie prawidłowości pracy serca.
d) sprawdzenie prawidłowości pracy hormonów.
8. Rozpoznanie padaczki odbywa siÄ™ na podstawie
a) występujących drgawek.
b) nieprawidłowej liczby leukocytów we krwi.
c) nieprawidłowych wyników moczu.
d) tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego.
9. Płonica jest chorobą, której okres wylęgania wynosi
a) 1 dzień.
b) 2 dni.
c) 1 7 dni.
d) 14 21 dni.
10. Chory na płonicę ma
a) różnokształtne bąble.
b) wysypkÄ™ drobnoplamistÄ….
c) wysypkę średnioplamistą.
d) małe pęcherzyki, po kilku dniach krosty.
11. Ostre zapalenie spojówek może wystąpić jako jeden z objawów
a) cukrzycy.
b) alergii.
c) różyczki.
d) płonicy.
12. Niedobór witaminy B12 powoduje
a) stany zapalne skóry.
b) wydłużenie czasu krzepnięcia krwi.
c) zaburzenia wzrostu.
d) niedokrwistość.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
52
13. Witamina rozpuszczalna w wodzie to
a) witamina A.
b) witamina D.
c) witamina E.
d) witamina PP.
14. W atopowym zapaleniu skóry należy do kąpieli użyć
a) krochmalu.
b) nadmanganianu potasu.
c) rumianku.
d) antyseptyków.
15. Jednym z objawów białaczki jest
a) podwyższone OB.
b) biegunka.
c) ból brzucha.
d) plamista wysypka.
16. Wady sinicze to wady powstałe
a) z niewydolności krążeniowo-oddechowej.
b) ze stanu zapalnego wÄ…troby.
c) z przerostu lewej komory serca.
d) niedotlenienia organizmu.
17. Wady wrodzone, embropatie powstajÄ…
a) w 3 8 tygodniu ciąży.
b) 8 9 tygodniu ciąży.
c) przed 12 tygodniem ciąży.
d) w pierwszych trzech miesiącach ciąży.
18. Etapem rozwoju, w którym dziecko jest najbardziej narażone na działanie czynników
szkodliwych jest okres
a) jaja płodowego.
b) embrionalny.
c) płodowy.
d) niemowlęcy.
19. Do chorób inwazyjnych wywoływanych przez pierwotniaki należy
a) świerzb.
b) toksoplazmoza.
c) włośnica.
d) AIDS.
20. Mózgowe porażenie dziecięce jest wynikiem
a) uszkodzenia poporodowego występującego do jednego roku życia.
b) uszkodzenia mózgu dziecka w 1 3 roku życia.
c) wady wrodzonej układu krwionośnego.
d) stanem zapalnym mózgu.
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
53
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Rozróżnianie objawów najczęściej występujących chorób wieku dziecięcego
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Numer
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
Razem:
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
54
6. LITERATURA
1. Dowshen S.A., Izenberg N., Boss E.: Dziecko. Zdrowie i rozwój. Świat Książki. Warszawa
2003
2. Jankowski A. (red.): Propedeutyka Pediatrii. Akademia Medyczna. Wrocław 1998
3. Kubicka K., Kawalec W. (red.): Pediatria. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 1999
4. Lewer H., Robertson L.: Opieka nad dzieckiem chorym. Zakład Wydawnictw Lekarskich,
Warszawa 1990
5. Papierkowski A.: Choroby wieku rozwojowego. PZWL. Warszawa 1997
6. Ryżko J., Socha J.: Zaburzenia czynnościowe układu pokarmowego u dzieci i młodzieży.
PZWL, Warszawa 2004
7. Salomon E.P., Berg L.R., Martin D., Ville C.A.: Biologia. MULTICO Oficyna
Wydawnicza, Warszawa 1996
8. Spock B., Rottenberg M.B.: Dziecko  pielęgnowanie i wychowanie. PZWL, Warszawa
1995
9. Sidor K.: Wybrane zagadnienia z neurologii dziecięcej. PZWL. Warszawa 1997
10. Szotowa W.: Żywienie dzieci zdrowych. PZWL. Warszawa 1992
11. Worner P.: Opieka nad noworodkiem Liber. Warszawa 2004
,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 
55