8 JK13 ALEKSANDRA NIEWIARA, Badania etymologii a odtwarzanie językowego obrazu świata
Acta Universitatis Wratislaviensis No 2218 " tom 13 " Wrocław 2000
ALEKSANDRA NIEWIARA Uniwersytet Śląski w Katowicach Badania etymologii a odtwarzanie językowego obrazu świata 1. Na wstępie musimy postawić pytanie, czy badania językowego obrazu świata powinny koncentrować się na analizach przeprowadzanych na gruncie jed- nego tylko języka naturalnego, jak to się zazwyczaj praktykuje zgodnie z prze- konaniem, że językowy obraz świata kształtowany jest w obrębie języków naro- dowych, tworzących narodowe modele kultury. 1.1. Wydaje się, że nie do pominięcia jest założenie, iż języki w obrębie jed- nej grupy językowej mające podobną strukturę podobnie interpretują świat, budują podobne obrazy świata. Duże różnice widać dopiero przy porównaniu ję- zyków z różnych grup językowych. Stąd relatywista Benjamin L. Whorf (1982) bada języki indiańskie, hebrajskie (a więc amerykańskie i semito-chemickie) i po- równuje je z indoeuropejskimi, a precyzyjniej, według jego terminologii, ze stan- dardowymi językami europejskimi (Standard Average European), zakłada bo- wiem, że pod względem cech porównywalnych angielski, francuski, niemiecki i inne języki europejskie są mało od siebie różne (być może z wyjątkiem języków bałto-słowiańskich i nieindoeuropejskich (Whorf 1982: 186). 1.2. Przyjmując taki punkt widzenia, można by się zastanowić, czy rzeczy- wiście języki indoeuropejskie bo chyba lepiej zostać przy tradycyjnej nazwie interpretują świat podobnie, czego dotyczą podobieństwa i czy są znaczne. 2. Zapewne analizując hipotetyczny indoeuropejski językowy bo utrwalo- ny w językach obraz świata, należałoby zwrócić uwagę zarówno na właściwo- ści gramatyczne, jak i leksykalne języków. Można by na przykład skojarzyć po- wstanie rodzaju męsko- i niemęskoosobowego w polszczyznie, tradycyjnie tłu- maczonego jako przejaw dominacji mężczyzny w naszej kulturze, z ustaloną 98 Aleksandra Niewiara w niektórych językach tradycją, by jeden leksem zawierał znaczenie mężczyzna i człowiek , co wydaje się konsekwencją tej dominacji. Por. ang. man woman, franc. homme femme wobec np. pol. człowiek (hiperonim), mężczyzna kobie- ta (hiponimy). W językach klasycznych obserwujemy zresztą podobną triadę jak w polskim: grec. hiperonim ntropos, hiponimy anr gyn, łac. hiperonim ho- mo, hiponimy vir mulier. W stosunku więc do stanu dawniejszego w nowszych językach indoeuropejskich zaszła zmiana w obrazie świata, umotywowana za- pewne względami kulturowymi. Zmiana ta sama, choć obserwowalna w różnych aspektach systemu językowego. 3. W niniejszym tekście proponuję jednak przyjrzeć się tylko jednej dziedzi- nie języka semantyce słów w perspektywie historycznej. Kontrastywne bada- nia diachroniczne wybranych grup leksyki języków indoeuropejskich mogą po- móc w ustaleniu wspólnego tym językom obrazu świata lub podobnych elemen- tów tego obrazu, a także różnic. 3.1. Najciekawsze wydaje się dotarcie do stanu najdawniejszego, do hipote- tycznego języka praindoeuropejskiego kreującego wspólnotę myślową naszych przodków, a następnie prześledzenie w obrębie mniejszych grup językowych kontynuacji lub zmian w interpretowaniu świata przez nowsze języki. 3.2. Porównaniu można by poddać zatem języki słowiańskie, germańskie i romańskie. Ze względu na długą historię tych języków, pózniejsze wzajemne wpływy trzeba by ograniczyć analizowany materiał językowy do takiego, który mógłby być uznany za względnie pierwotny, archaiczny. W wypadku badań le- ksyki należałoby dla porównawczej grupy wyjściowej języków ustalić zestaw ta- kiego słownictwa, które byłoby wspólne wszystkim językom tej grupy (porów- nywalne w płaszczyznie fonetycznej i semantycznej) i odziedziczone z czasów dawniejszych. Dla grupy słowiańskiej mogłoby to być słownictwo zebrane przez Tadeusza Lehra-Spławińskiego (1947: 91-94). Taki zestaw leksyki trzeba by na- stępnie porównać z leksyką języków grupy germańskiej i romańskiej. Porówna- niu podlegałyby semantyczne odpowiedniki słownictwa słowiańskiego w mia- rę możliwości wspólne z kolei językom każdej z tych grup. 3.3. Analiza tak dobranego materiału polegałaby na zbadaniu etymologii wy- branych wyrazów, przedstawieniu najstarszego rdzenia hipotetycznego lub za- świadczonego, określeniu pola semantycznego, w którym mieści się znaczenie te- go rdzenia, i wreszcie stwierdzeniu, czy można wyróżnić w obrębie leksyki róż- nych języków indoeuropejskich nazywających te same pojęcia podobne składni- ki znaczenia, co dowodziłoby istnienia w przeszłości wspólnego językowego obrazu świata. Etymologia a odtwarzanie JOS 99 4. Oto przykładowa analiza etymologii kilku przymiotników, której celem jest nie tyle udowodnienie prawdziwości tezy o wspólnym obrazie świata w ję- zykach indoeuropejskich (co byłoby trudne, choćby ze względu na szczupłość materiału), ile pokazanie możliwości, zalet, ale i niebezpieczeństw opisanej me- tody. 4.1. Wychodząc od grupy słowiańskiej, z przymiotników wyróżnionych przez T. Lehra-Spławińskiego jako wspólnych całej Słowiańszczyznie i odziedzi- czonych z czasów prasłowiańskich wybieram sześć. Trzy pary antonimów nazy- wających cechy dotyczące kondycji ludzkiej (językiem reprezentatywnym będzie tu język polski): młody stary, mały wielki, dobry zły1. W grupie romańskiej (językiem reprezentatywnym będzie język francuski) ich odpowiednikami są: jeune vieux, petit grand, bon mal. W grupie germańskiej (językiem repre- zentatywnym będzie język angielski): young old, small great, good bad. W tej grupie ze względu na fakt, że ang. bad jest stosunkowo nowym tworem (pochodzi dopiero ze staroangielskiego) przy znaczeniu zły analizuję również niemieckie schecht i schlimm. Zestaw etymologii przymiotników w językach romańskich (R), germańskich (G), słowiańskich (S) nazywających cechy: młody, stary, mały, wielki, dobry, zły2 Cecha Języki Etymologia Poświadczenie 1 2 3 4 młody R *yeu- młody fr. jeune G ang. young stind. yśvan- Gen. yunas młody lit. junas młody scs. jun młody ros. junosza młodzieniec 1 Bezpośrednie odpowiedniki tych przymiotników w różnych językach słowiańskich mogą mieć dzisiaj inną postać. Ważne jest to, że jak rozumiemy z wywodu T. Lehra-Spławińskiego istnieją w tych językach formy, które przynajmniej do pewnego stopnia kontynuują dawne prasło- wiańskie znaczenie. W języku rosyjskim, na przykład, odpowiednikiem przymiotnika zły jest przy- miotnik płochoj. Znajdujemy jednak w rosyjskim rzeczownik zło odpowiadający polskiemu zło i przymiotnik złoj o znaczeniu zły, złośliwy . 2 Skróty nazw języków stosowane w tabeli: ang. angielski, arm. armeński, fr. francuski, ger. germański, goc. gocki, grec. grecki, hiszp. hiszpański, indger. indogermański, lit. litewski, łac. łaciński, łot. łotewski, nm. niemiecki, nwnm. nowo-wysoko-niemiecki, pol. polski, psł. prasłowiański, ros. rosyjski, scs. staro-cerkiewno-słowiański, stang. staroangiel- ski, stind. staroindyjski, stisl. staroislandzki, stłac. starołaciński, stnord. staronordyjski, stpol. staropolski, stwnm. staro-wysoko-niemiecki, śwnm. średnio-wysoko-niemiecki, toch. to- charski, wł. włoski. 100 Aleksandra Niewiara 1 2 3 4 S *mel- miękki, drobny, pol. młody delikatny stind. mr ś- miękki łac. mollis miękki grec. mldomai roztapiam się stang. meltan roztapiać stary R *vet- rok fr. vieux łac. vetus, veteris stary, przeszłoroczny grec. tos rok scs. vet ch stary stpol. wiotech księżyc w ostatniej i pierwszej kwadrze G *al- rosnąć, wyżywić ang. old nm. alt goc. alan rosnąć stang. alan wyżywić grec. naltos nienasycony łac. alere żywić łac. altus wysoki *stha-ros gruby, pol. stary S pewnie stojący, stały lit. storas tęgi, mocny stnord. storr duży, wielki grec. staurós gruby niejasne; P. Skok (1973): fr. petit mały R z Wulgaty pittittus ma- wł. piccolo ły , może onomatopeiczny hiszp. pequeńo derywat z języka dziecięce- go od łac. parvus mały , *pauros mały G *mel. rozdrobnić pol. mały S z grec. m lon koza, owca, ang. small małe zwierzę z łac. malus zły, o niewiel- nwnm. schmal wąski stnord. smali mała owca kiej wartości grec. meleós daremny, błahy grec. mOlys osłabiony, wycieńczony lit. melas kłamstwo wielki R *guerendh- wzbierać fr. grand łac. grandis wielki grec. brentchós duma grec. brntchomai być napełnionym dumą scs. grąd pierś ros. gordyj dzielny Etymologia a odtwarzanie JOS 101 1 2 3 4 G *grauta- wyrośnięty, ang. great wzrosły nm. gross stnord. grautr pozdrowienie pełne szacunku S *uel- naciskać pol. wielki grec. ilo naciskam toch. wl król dobry R *du-eio cenić fr. bon łac. bonus dobry stłac. duonus dobry grec. dżnamai móc grec. dynmis siła stind. dśvas któremu przynależy cześć stind. duvasyś czczony G *gad- być odpowiednim, ang. good dopasować, łączyć nm. gut stang. gaderian pasować stwnm. gi-gat odpowiedni, stosowny stpol. gody czas stosowny ros. godnyj odpowiedni S pol. dobry *dhab- dopasowany, dobra- lit. daba właściwość, cecha ny, odpowiedni łac. faber rzemieślnik arm. darbin kowal psł. *dob j dzielny nwnm. tapfer dzielny niejasne; A. Walde (1906): fr. mal zły R maluo- < *mel-, *mol-, lit. m las kłamstwo stwierdza, że brak podstawy łot. maldit błądzić do wyprowadzenia znacze- arm. mełkh grzech nia; jego przykłady dają zna- scs. myliti chybiać, mylić czenie błąd . E. Boisacq grec. meleós daremny, błahy (1923): *mel-, *mol- zabru- A. Walde (1906) łączy z grec. m lon małe dzić zwierzę , stisl. smali małe zwierzę; E. Boi-sacq (1923): grec. mlas czarny G różne rdzenie ang. bad ze stang. baeddel hermafrodyta , baedling zniewieściała osoba nm. schlecht z ger. *slebda, a to z indger. *slikto wygładzony, śliski, równy nm. schlimm z ger. *slimba krzywo, uko- śnie, pochyło 102 Aleksandra Niewiara 1 2 3 4 pol. zły S %1ńhuel- krzywo, stromo lit. at~ulas stromy stind. hvrat krzywizna 4.2. Lektura tabeli pokazuje pewną niedogodność stosowanej metody. Część etymologii jest niejasna. Autorzy słowników etymologicznych podają różne moż- liwości. Jednoznaczne doprowadzenia do rdzenia praindoeuropejskiego wydaje się często niemożliwe. Tym bardziej że mamy do czynienia z przymiotnikami, le- ksemami, które w znacznym stopniu (a na pewno para dobry zły) mają charak- ter wartościujący. A jak pisze Jan Safarewicz, przymiotniki wyrażające ocenę są narażone na różne zmiany wynikające z pobudek uczuciowych. Często też zastę- puje się je przez inne, dobitniej zaznaczające stanowisko osoby mówiącej. Tym niewątpliwie należy tłumaczyć fakt, że przymiotniki greckie agathós dobry , ka- kós zły , kalós piękny , ajschrós brzydki nie mają pewnej etymologii (Safa- rewicz 1986: 437-438). 4.3. Jednocześnie badania etymologiczne pozwalają przede wszystkim uświadomić sobie wspólnotę językową grupy indoeuropejskiej. Odnajdujemy bo- wiem w prezentowanym słownictwie wyrazy należące do różnych grup języko- wych, które: a) kontynuują znaczenie i postać fonetyczną starego pie. rdzenia, np. *yeu- młody : fr. jeune, ang. young, lit. junas, scs. jun ; b) są odpowiednikami semantycznymi i formalnymi, choć ich znaczenie róż- ni się już od znaczenia pie. rdzenia, np. pol. mały ang. small, fr. vieux scs. vet ch ; c) wyrazy, w których możemy rozpoznać dawną wspólną formę, mimo że ich znaczenie uległo w historii na gruncie różnych języków jakimś przesunięciom, np. pol. stary wobec lit. storas tęgi, mocny , stnord. stórr duży, wielki . 4.3.1. Konstatacja wspólnoty językowej grupy indoeuropejskiej nie jest oczy- wiście niczym nowym. Przydaje się jedynie jako pierwszy krok w próbie odpo- wiedzi na pytanie, czy istniał wspólny indoeuropejski obraz świata. O tym, że w pewnym stopniu tak było, przekonują nas niektóre z wymienionych przykła- dów, np. obecność w scs. jun , vet ch , które pózniej w językach słowiańskich ustępują, a w okresie domniemanej wspólnoty denotują te same cechy, co ich od- powiedniki germańskie czy romańskie. 4.4. Wskutek rozluzniania się wzajemnych kontaktów między plemionami- -narodami, ustalania się odrębnych wzorów kulturowych dochodziło stopniowo również do zmian w sposobie interpretowania przez języki niektórych zjawisk rzeczywistości. Odrzucało się nazwę starą i zaczynało używać nowej, która bliż- Etymologia a odtwarzanie JOS 103 sza była ówczesnemu doświadczeniu (życia codziennego, pracy, religii) człon- ków danej społeczności językowej. Tak pewnie doszło w językach słowiańskich do porzucenia nazwy jun (choć pozostały po niej ślady, por. ros. junosza i po pewnej zmianie znaczeniowej pol. junak) i przyjęcia nazwy młody wywodzącej się ze znaczenia małe zwierzę lub miękki, drobny, delikatny . Taka zmiana zwłaszcza w skojarzeniu z równie nowym w słowiańszczyznie autonimicznym przymiotnikiem stary pochodzącym z rdzenia o znaczeniu gruby, pewnie stoją- cy , mającym raczej konotację siły mogła wynikać z postrzegania osoby mło- dej jako słabej, narażonej na niebezpieczeństwa wynikające z ciężkich warunków życia (ostry klimat, nieprzyjazna przyroda). 4.4.1. Z naszego punktu widzenia interesujący jest fakt, że również na tym etapie rozwoju języków indoeuropejskich odnajdujemy pewne podobieństwa w kreowaniu obrazu świata przez języki różnych grup. Możemy bowiem zauwa- żyć, że przy niektórych przymiotnikach różne języki wykorzystują do nazwania danej cechy takie rdzenie pie., które mają wprawdzie odmienne brzmienie, ale ich znaczenie mieści się w tym samym polu semantycznym. Na przykład cecha d o b r y oznaczana jest w językach słowiańskich przez przymiotniki wywodzą- ce się z pie. rdzenia *dhab- o znaczeniu dopasowany, dobrany, odpowiedni . Podobnie w językach germańskich rdzeń *gad-, będący zródłem dla np. ang. good, nm. gut, ma znaczenie być odpowiednim, dopasować, łączyć . W słowiań- skim i germańskim obrazie świata dobre było zatem to, co pasujące, odpowied- nie, stosowne, podczas gdy w językach romańskich interpretacja tej cechy mieś- ciła się w kategoriach BYCIA CENNYM, CZCZONYM. 4.4.2. Również cecha z ł y znajduje podobną interpretację w językach sło- wiańskich i germańskich (chociaż w tym wypadku musimy wyłączyć z analizy język angielski i przyjrzeć się niemieckim przymiotnikom schlimm i schlecht). W grupie słowiańskiej cechę z ł y nazywa się przez wykorzystanie pie. rdzenia *%1ńhuel- o znaczeniu krzywo, stromo . Etymologia zaś nm. schlimm wyprowa- dzona z germańskiego rdzenia *slimba to też krzywo, ukośnie, pochyło . W obu wypadkach złe jest to, co krzywe, nieproste. Gdyby uciec się do potocznej meta- fory, można by powiedzieć, że zły jest ten, kto idzie krętymi ścieżkami zamiast dążyć prostą drogą . Być może, również w skojarzeniu z drogą (niebezpieczną, na której można upaść) trzeba by rozumieć nm. schlecht wywodzące się z ger- mańskiego pnia *slikto śliski, równy, gładki . 4.4.3. Idąc dalej w poszukiwaniu podobieństw między językami, należałoby zwrócić uwagę również na przymiotniki nazywające cechę s t a r y, których ety- mologie w językach słowiańskich i germańskich wydają się także należeć do te- go samego pola semantycznego, por. ger. *al- rosnąć, wyżywić i słow. *stha- ros gruby, pewnie stojący , a także na sugerowany przez autorów słowników ety- mologicznych związek między cechami m ł o d y, m a ł y, z ł y. Oto młody wy- 104 Aleksandra Niewiara prowadzany jest z rdzenia *mel- miękki, drobny, delikatny , podobnie mały, small z *mel- rozdrobnić albo z grec. m lon owca, koza, małe zwierzę , a też z łac. malus zły, o niewielkiej wartości . Z kolei w niejasnej etymologii romań- skich odpowiedników polskiego przymiotnika zły jedną z możliwości eksplika- cyjnych jest odesłanie do wspomnianego grec. m lon. Jeśli uznać te wywody ety- mologiczne za poprawne, musielibyśmy przyjąć, że we wspólnym językom indo- europejskim obrazie świata negatywnie były oceniane cechy, takie jak: młodość, małość, kruchość, delikatność jako te, które kojarzą się z możliwością łatwego zniszczenia, z bezbronnością. 5. Poza opisanymi podobieństwami w sposobie interpretowania świata zna- lezć można w analizowanym materiale i różnice. Widzimy pewną odmienność grupy romańskiej, bardziej może konsekwentnej w utrzymywaniu starych form. Najciekawsze jednak wydają się przykłady zmian, które zaszły na gruncie poje- dynczych języków i musiały być spowodowane względami kulturowymi. Obser- wujemy to w angielskim przymiotniku bad, który pojawia się w okresie staroan- gielskim i pochodzi z baedel hermafrodyta , baedling zniewieściała osoba . Podstawa wartościowania zawarta w tym wyrazie świadczy niewątpliwie o kul- turowej niższości kobiety w angielskim społeczeństwie tego czasu. 6. W zaprezentowanych badaniach poddano analizie niewielki wycinek słownictwa zaledwie kilka przymiotników, zatem i wnioski, które mogłyby podsumować nasze rozważania, muszą być bardzo skromne. Zaobserwowane podobieństwa w językowym obrazie świata języków indoeuropejskich, a zwła- szcza słowiańskich i germańskich, mogą mieć charakter przypadkowy i nie do- tyczyć innej leksyki. Sama metoda, biorąca za podstawę badań często niejasne etymologie, jak chyba każda analiza historyczna, pozwala jedynie na postawie- nie hipotez. Mimo to przydatność badań etymologicznych w odtwarzaniu języ- kowego obrazu świata w perspektywie diachronicznej i porównawczej wyda- je się niezaprzeczalna. Przy braku w wielu językach starszych tekstów pisanych jest to właściwie jedyna metoda pozwalająca na cofnięcie się w badaniach do cza- sów najdawniejszych; do okresu, w którym mogła istnieć wspólnota indoeuropej- ska, potem do czasów, kiedy języki i kultury oddalały się od siebie. Użyte w ta- kim celu analizy etymologiczne pozwalają na obserwację zmian zachodzących w psychice?, myśleniu?, postrzeganiu świata? naszych przodków. W tym sensie etymologia staje się psychoanalizą językoznawstwa. Etymologia a odtwarzanie JOS 105 Bibliografia Block Oskar, Wartburg von Walther (1975), Dictionnaire tymologique de la langue franaise, Paris. Boisacq mile (1923), Dictionaire tymologique de la langue grecque, Heidelberg. Brckner Aleksander (1985), Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa. Klein Ernest (1966), Comprehensive Etymological Dictionary of the English Language, Amsterdam London New York. Kluge Friedrich, Gtze Alfred (1951), Etymologisches Wrterbuch der deutschen Sprache, Berlin. Lehr-Spławiński Tadeusz (1947), Język polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój, Warszawa. Machek Vaclav (1971), Etymologickż slovnk jazyka Łeskho, Praha. Sadnik Linda, Aitzetmller Rudolf (1955), Handwrterbuch zu den altkirchenslavischen Texten, Heidelberg. Safarewicz Jan (1986), Język starogrecki, [w:] Język indoeuropejski, pod red. Leszka Bednarczu- ka, t. I, Warszawa. Skok Peter (1973), Etimologijski rjeŁnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb. Sławski Franciszek (1954-1983), Etymologiczny słownik języka polskiego, Kraków. Vani%0ńek Alois (1877), Griechisch-lateinisches etymologisches Wrterbuch, Leipzig. Vasmer Max (1967), EtymologiŁeskij slovar russkogo jazyka, Moskva. Walde Alois (1906), Lateinisches etymologisches Wrterbuch, Heidelberg. Whorf Benjamin L. (1982), Język, mySl i rzeczywistoSć, przeł. Teresa Hołówka, Warszawa.