LOGIKA LOGIKA wykład 2 wykład 2 II. Język jako system znaków III. Nazwy II. Język jako system znaków II.1 Pojęcie znaku Podstawowym elementem kultury jest umiejętność posługiwania się znakami. Najwa\niejszy rodzaj znaków to znaki słowne, choć nie jest to jedyny ich rodzaj. Znakami słownymi mogą być słowa mówione, w jakiś sposób zapisane, migane itp. Precyzyjne określenie tego, co nazywamy znakiem nie jest proste. Precyzyjne określenie tego, co nazywamy znakiem nie jest proste. Wcią\ co do tego toczą się spory. Rozwa\my następujące przykłady posłu\enia się znakami ró\nego rodzaju: " Dowódca batalionu wystrzelił zieloną rakietę, dając znak do rozpoczęcia natarcia. " Ktoś zawiązał supełek na chustce do nosa, by nie zapomnieć o zapłaceniu rachunku za telefon. " Kierowca pogotowia włączył niebieskie światło i syrenę. W ka\dym z tych przypadków jakiś człowiek spowodował określony, dostrzegalny dla innych układ rzeczy czy zjawisko, a z tym układem rzeczy czy zjawiskiem według określonych reguł (reguł znaczenio- wych), ogólnie przyjętych w danym środowisku, lub na jakiś jeden raz przyjętych przez twórcę znaku i ewentualnie odbiorcę znaku, wiązać nale\y myśli o określonej treści, w szczególności myśli odnoszące się do jakichś stanów świata, który opisujemy. Zdarza się niekiedy, i\ twórca i odbiorca znaku jest jedną i tą samą osobą, a nawet więcej bywa, \e jedynie sam twórca znaku zna regułę znaczeniową na ten jeden raz przyjętą. Czasem reguły znaczeniowe są znane tylko określonemu twórcy i określonemu odbiorcy znaku. Reguły znaczeniowe są ustanawiane w sposób wyrazny (np. w formie przepisów drogowych co do u\ywania niebieskiego światła i syreny przez pojazdy uprzywilejowane) albo kształtują się w sposób zwyczajowy (np. jeśli chodzi o znaczenie podstawowych słów języka polskiego). Znakiem w ścisłym tego słowa znaczeniu nazywamy dostrzegalny układ rzeczy czy zjawisko spowodowane przez kogoś ze względu na to, i\ jakieś wyra\enie ustanowione czy zwyczajowo ukształtowane reguły nakazują wiązać z tym układem rzeczy czy zjawiskiem myśli określonego typu. określonego typu. Zatem znakiem nie jest sam w sobie układ rzeczy czy zjawisko, takie jak określony dzwięk, światło, czy układ kresek które nazywamy substratem materialnym znaku lecz dopiero taki układ rzeczy czy zjawisko rozpatrywane w powiązaniu z określonymi regułami znaczeniowymi, nakazującymi wiązać z tym substratem materialnym myśli o określonej treści. Zdarzają się sytuacje szczególne, kiedy " ktoś produkuje substrat materialny znaku nie znając odpowiednich reguł znaczeniowych (np. polski pracownik drukuje w Dzienniku Ustaw z przesłanych matryc (np. polski pracownik drukuje w Dzienniku Ustaw z przesłanych matryc tekst obcy umowy międzynarodowej w jakimś wschodnim alfabecie), " ktoś mylnie bierze za substrat materialny znaku coś, co powstało bez intencji wytworzenia takiego materialnego substratu znaku (np. krzątaninę kilku osób przed zapaloną lampą, patrząc z odległości, mo\na było wziąć za sytuację, w której ktoś nadaje sygnały alfabetem Morse'a). Co więcej jakiś przedmiot mo\e być uznawany za substrat materialny znaku wtedy, gdy znajduje się w szczególnym określonym układzie ale nie w innym. Biała płachta wywieszona na polu walki jest ogólnie przyjmowanym znakiem poddania się, ale taka sama płachta wywieszona na płocie w znakiem poddania się, ale taka sama płachta wywieszona na płocie w czasie pokoju nie jest przez nikogo uwa\ana za znak. Nale\y ponadto odró\niać znak od oznaki (objawu, symptomu) jakiegoś stanu rzeczy. Oznaką jakiegoś stanu rzeczy czy zdarzenia nazywamy wszystko to, co współwystępując z owym stanem rzeczy czy zdarzeniem powoduje współwystępując z owym stanem rzeczy czy zdarzeniem powoduje skierowanie nań czyjejś myśli, choć nie istnieją reguły znaczeniowe, które by takie skierowanie myśli nakazywały. Np. dym, sam jako taki, jest oznaką (a nie znakiem) ognia, przylot jaskółek jest oznaką wiosny, rozpryśnięte szkło na jezdni jest oznaką wypadku, który wydarzył się w tym miejscu. Natomiast kreski odpowiednio narysowane przez policjanta kredą na asfalcie są, według ustalonych w słu\bie policyjnej reguł znaczeniowych, znakami informującymi o stwierdzonym poło\eniu pojazdów i innych przedmiotów po wypadku. Przedmiotem zainteresowania mogą być jednak nie tylko znaki słowne. Pewne reguły zwyczajowe nakazują uznawać niektóre zachowania za znaki w odniesieniu co do wiadomych dwu (bądz więcej) stronom treści. Np. zajęcie miejsca w autobusie, który za z góry ustaloną opłatą zawozi pasa\erów na lotnisko jest znakiem przyjęcia propozycji zawarcia umowy (przyjęcia oferty). Widoczne staje się więc, \e zale\nie od sytuacji nale\y znać się na znakach, jakimi posługuje się dane środowisko, np. wiedzieć, \e według reguł przyjmowanych w tradycyjnym handlu wiejskim uderzenie w wyciągniętą dłoń kontrahenta jest znakiem ostatecznej zgody na proponowane przez niego warunki. proponowane przez niego warunki. W szczególnym przypadku znakiem mo\e siać się nawet bierne zachowanie się jakiegoś podmiotu, np. jeśli ze stale współpracującymi przedsiębiorstwami uzgodniono, \e brak odpowiedzi na przedło\oną ofertę do oznaczonego w niej dnia nale\y uwa\ać za znak jej przyjęcia. Substrat materialny znaku mo\e być: " trwały (np. napis na trwałym materiale, znak drogowy, kamień graniczny) " albo nietrwały (np. błysk światła, dzwięk mowy ludzkiej, sygnał gwizdkiem). Trwałe substraty materialne pojawiają się najczęściej wtedy, gdy znaki Trwałe substraty materialne pojawiają się najczęściej wtedy, gdy znaki mają słu\yć nie tylko do porozumiewania się między ludzmi w danym momencie, ale tak\e do utrwalania treści myśli na własny czy kogoś innego u\ytek. Nale\y te\ zwrócić uwagę przypadki tego rodzaju, w których substrat materialny znaku przybiera w pewnej fazie taką postać, \e nie mo\emy bezpośrednio dostrzec jego cech istotnych z punktu widzenia przekazu informacji (np. naświetlona, a nie wywołana błona światłoczuła z tekstem dokumentu, nagrana taśma magnetofonowa). II.2 Język Znaki słowne są najwa\niejszym rodzajem znaków. Tworzą one szereg odrębnych systemów znaków, którymi posługują się ro\ne grupy ludzi, czyli tworzą odrębne języki. Językami nazywa się tak\e czasem systemy znaków innych ni\ słowne, np. mówi się o języku znaków drogowych . np. mówi się o języku znaków drogowych . Język jest to system obejmujący wyznaczony przez pewne reguły zbiór znaków słownych, znaków, z którymi odpowiednie reguły nakazują wiązać myśli określonego typu, a inne reguły określają dopuszczalny sposób wiązania tych znaków w wyra\enia zło\one. Tak więc z semiotycznego punktu widzenia język określany jest przez trzy grupy reguł: reguły wyznaczające zasób słów danego języka, reguły znaczeniowe oraz reguły składniowe (syntaktyczne). Rozró\niamy języki: " naturalne, których reguły ukształtowane zostały zwyczajowo, w sposób spontaniczny, a dopiero ró\niej ktoś podjął się ich odtworzenia na podstawie obserwacji posługiwania się danym językiem " sztuczne, skonstruowane dla jakichś celów w ten sposób, \e reguły " sztuczne, skonstruowane dla jakichś celów w ten sposób, \e reguły tych języków zaprojektowano z góry (np. język esperanto). Przykładem języka naturalnego mo\e być język pierwotnych grup etnicznych, w którym nie wprowadza się nowych słów za pomocą wymyślonych z góry reguł znaczeniowych. Współczesne języki narodowe mają zazwyczaj charakter mieszany: częściowo naturalny (zasób słów podstawowych, ukształtowanych zwyczajowo), częściowo sztuczny (zasób słów wprowadzonych do języka w sposób umowny). Poszczególne dyscypliny naukowe mogą w pewien sposób zmieniać język naturalny, na swoje potrzeby wprowadzając nowe słowa lub uściślając w sposób umowny znaczenie słów ukształtowane w tym języku zwyczajowo. Podobnie np. poszczególne grupy zawodowe czy poszczególne społeczności regionalne wytwarzają pewne odmiany języka narodowego, najczęściej w ten sposób, \e do podstawowego zasobu słów danego języka dołączają słowa i wyra\enia nie u\ywane przez inne grupy, albo u\ywane w sposób odmienny. Reguły znaczeniowe języka naturalnego są nadzwyczaj zło\one, bowiem uwzględniają między innymi: " specyficzne elementy sytuacji, w której dana wypowiedz została sformułowana, sformułowana, " kontekst innych wypowiedzi, " formy gramatyczne u\ytych słów " itd. Te same zespoły dzwięków mowy czy napisy mogą być ró\nie rozumiane w ró\nych językach, a z drugiej strony odmienne słowa z ró\nych języków mogą być rozumiane jednakowo. Wyraz czy wyra\enie zło\one ma ustalone znaczenie w danym języku, jeśli wśród ludzi mówiących danym językiem istnieje pewien ustalony sposób posługiwania się danym wyrazem czy wyra\eniem jako znakiem. Słowo lis " w języku polskim jest znakiem odnoszącym się do określonego zwierzęcia, " w języku łacińskim oznacza spór sądowy, " a we francuskim oznacza lilię kwiat ogrodowy, lub wodny. " a we francuskim oznacza lilię kwiat ogrodowy, lub wodny. Zabawnym przykładem w tym kontekście mo\e być konfrontacja znaczeń słowa ano w języku czeskim i hiszpańskim. I odwrotnie wyraz horse z języka angielskiego i odmienny wyraz koń z języka polskiego mają takie samo znaczenie. Gdy mówimy, \e ktoś u\ywa pewnego słowa jako słowa w określonym języku, mamy na myśli nie tylko to, \e ów ktoś wypowiada odpowiednie dzwięki, lecz i to, \e wypowiada je u\ywając ich w takim znaczeniu, jakie mają one w tym języku. Zjawiskiem dodatkowo komplikującym sprawę jest to, \e w języku naturalnym reguły znaczeniowe są często niedostatecznie precyzyjne, a co więcej bywa, i\ istnieje kilka odmiennych sposobów posługiwania się danym słowem w kreślonym języku, a więc jedno słowo ma kilka znaczeń w danym języku (np. w języku polskim słowa pióro , zielony , ni\ stanowią homonimy). Mo\na wyró\niać homonimy w sensie zapisu, jak i w sensie wymowy. Jeśli reguły znaczeniowe języka nakazują odnosić poszczególne słowo czy wyra\enie zło\one tego języka do określonego przedmiotu, to mówimy, \e słowo to czy wyra\enie oznacza dany przedmiot w tym języku. Ze względu na reguły znaczeniowe znane komuś, kto mówi danym językiem, wypowiadane przez niego słowa zazwyczaj wyra\ają (aktualnie) określone myśli tej osoby. Słowa takie, brane niezale\nie od osoby mówiącej, nadają się do tego, by za ich pomocą wyra\ać w danym języku myśli określonego rodzaju, czyli, jak mówimy, wyra\ają one potencjalnie myśli danego rodzaju, ju\ sformułowane przez kogoś czy mogące być przez kogoś sformułowane w przyszłości. Z punktu widzenia semiotyki ogólnej języki ró\nią się słownictwem i składnią. Słownictwo to zasób słów mających ustalone znaczenie w danym języku. Na słownictwo współczesnych języków narodów cywilizowa- języku. Na słownictwo współczesnych języków narodów cywilizowa- nych składają się dziesiątki tysięcy wyrazów i liczba ta stale rośnie i to mimo, \e niektóre stare słowa wychodzą z u\ycia. W nie tak odległych latach pojawiły się w języku polskim takie słowa, jak odrzutowiec , spychacz , koparka , z kolei starym słowom: lądować , odchylenie , wczasy itp. nadano nowe, odmienne od dawnego znaczenie. Ponadto język polski, jak i wiele innych języków, zapo\ycza słowa obce. Wielka liczba słów występujących we współczesnych językach sprawia, \e poszczególne osoby mówiące danym językiem znają znaczenie tylko części wyrazów tego języka. Mówimy, \e osoby te opanowały tylko pewien ograniczony słownik z zakresu danego języka, choćby to był ich język ojczysty. z zakresu danego języka, choćby to był ich język ojczysty. Rozró\nić przy tym nale\y: " słownik czynny, czyli zasób słów, którymi dana osoba umiejętnie posługuje się w danym języku, i " słownik bierny, czyli zasób słów, które dane osoba w danym języku rozumie, choć ich nie u\ywa. Małe dziecko ma początkowo słownik czynny zło\ony tylko z kilkunastu słów, maturzysta zaś co najmniej z kilkunastu tysięcy. Zatem osoba dorosła w zale\ności od sytuacji (praca zawodowa, kontakty towarzyskie, itp.) powinna mieć świadomość i niejednokrotnie zastanowić się, czy słowa, których u\ywa, są zrozumiałe dla zastanowić się, czy słowa, których u\ywa, są zrozumiałe dla interlokutorów, czy pochodzą z ich słownika, czy te\ są to słowa niezrozumiałe, a ich znaczenie jest co najwy\ej odgadywane. Mówiąc o słownictwie pewnego języka trzeba zauwa\yć, \e w ka\dym języku występują pewne szczególne zwroty językowe, tzw. idiomy, czyli wyra\enia zło\one, które mają swoiste znaczenie, odmienne od tych znaczeń, które wyznaczone byłoby przez zwykłe znaczenie wyrazów składowych. Przykładowo po francusku mówi się se mettre sur son trente et un , co dosłownie znaczyłoby po polsku: wło\yć się w swoje trzydzieści jeden , a co jako całość znaczy: wystroić się . Dla odmiany, nie da się dosłownie przetłumaczyć na język francuski polskiego zwrotu pal go sześć . Ma tylko znaczenie idiomatyczne, a polskiego zwrotu pal go sześć . Ma tylko znaczenie idiomatyczne, a nie ma jako całość znaczenia dosłownego. Wiele osób z racji np. wykonywanego zawodu i związanych z nim kontaktów z ludzmi powinno znać idiomy charakterystyczne dla środowiska, w którym pracuje. Inaczej bowiem mo\e dojść do nieporozumienia. Wa\nym elementem wyró\niającym poszczególne języki jest ich składnia. Składnią języka są ustalone w nim reguły dotyczące sposobu wiązania wyrazów w wyra\enia zło\one. Językoznawstwo zajmuje się m.in. opisem składni poszczególnych Językoznawstwo zajmuje się m.in. opisem składni poszczególnych języków czy grup języków etnicznych, natomiast przedmiotem syntaktyki logicznej jest wyró\nianie ogólnych kategorii wyra\eń (kategorii syntaktycznych) ze względu na rolę tych wyra\eń w strukturze nale\ycie zbudowanych wyra\eń bardziej zło\onych. Bardzo istotne jest rozró\nianie wypowiedzi, które coś głoszą o jakichś rzeczach (np: Deszcz pada ), oraz wypowiedzi, które mówią coś o wypowiedziach pierwszego rodzaju (np.: Fałszywe jest zdanie, \e teraz pada deszcz ). Pierwsze są wypowiedziami w języku przedmiotowym, czyli w języku pierwszego stopnia, a wypowiedzi o wypowiedziach sformułowanych w języku przedmiotowym są wypowiedziami w języku drugiego stopnia. Przykładowo wypowiedz To prawda, \e Jan powiedział, i\ Piotr śpi , a więc wypowiedz o wypowiedzi dotyczącej wypowiedzi w języku przedmiotowym, jest wypowiedzią w języku trzeciego stopnia i tak dalej. Język, w którym formułuje się wypowiedzi o wypowiedziach sformułowanych w języku ni\szego stopnia nazywany jest metajęzykiem w stosunku do tego języka. Niedostrzegalnie zró\nicowania stopni języka prowadzi do wielu paradoksów. paradoksów. Przykładem jest następujący paradoks kłamcy . Rozwa\my wyra\enie: ZDANIE, KTÓRE TU JEST NAPISANE, JEST FAASZYWE. i spróbujmy rozstrzygnąć, czy to wyra\enie jest zdaniem prawdziwym czy fałszywym. Je\eli zdanie to jest prawdziwe, czyli, jeśli jest tak, jak ono głosi, to jest ono fałszywe. Natomiast jeśli jest fałszywe, a więc, jeśli nie jest tak, jak ono głosi, to jest prawdziwe. Paradoks znika, gdy zauwa\ymy, \e \adnego zdania nie mo\na traktować zarazem jako zdania języka stopnia n i jako zadania języka stopnia n + 1 (tzn. jako zdania o wypowiedziach języka stopnia n-tego). Analizowane wyra\enie narusza tę regułę, bo stwierdzając fałszywość jakiegoś zdania, jest wypowiedzią metajęzyka, a jednocześnie ma być jakoby zdaniem, o którym się orzeka, zdaniem języka ni\szego stopnia. Szczególnymi odmianami języka, którymi mówią ludzie w danym kraju, są między innymi: " język prawny, to znaczy język, w którym formułowane są ustawy i podobne akty prawodawcze, o których zakłada się, \e mają być rozumiane jako zespół norm postępowania ustanawianych przez rozumiane jako zespół norm postępowania ustanawianych przez organizację państwową oraz " język prawniczy, w którym formułowane są ró\nego rodzaju wypowiedzi o normach prawnych, np. \e taka a taka norma obowiązuje, albo \e została uchylona, itp. Tak pojmowany język prawniczy mo\e być uwa\ny za metajęzyk. II.3 Kategorie syntaktyczne Ze względu na rolę poszczególnych wyra\eń w budowaniu wyra\eń zło\onych wyró\niamy ich ró\ne kategorie, które nazywamy kategoriami syntaktycznymi. Wyraz czy wyra\enie nale\y do tej samej kategorii syntaktycznej co Wyraz czy wyra\enie nale\y do tej samej kategorii syntaktycznej co inny wyraz, czy wyra\enie, je\eli w poprawnie zbudowanym wyra\eniu zło\onym jedne z nich mo\na zastępować drugimi, a składność tego wyra\enia zło\onego będzie zachowana. Ograniczymy się jednak do scharakteryzowania pod względem syntaktycznym wyra\eń występujących w wypowiedziach opisujących rzeczywistość, gdy\ co do składni wypowiedzi innego rodzaju brak w wielu kwestiach zgodności poglądów. Dwoma podstawowymi kategoriami syntaktyczne są zdania i nazwy, zaś kategoriami syntaktycznymi pochodnymi są ró\nego rodzaju funktory. Wstępnie, za zdania w sensie logicznym uwa\amy takie tylko wyra\enia, które głoszą, \e tak a tak jest, czy te\ a tak nie jest (a więc w terminologii gramatycznej tylko zdania oznajmujące), Np. zdaniami są: Jan jest adwokatem , Granit jest skałą magmową , Samochód udlega uszkodzeniom itd. Zdanie jest całkowicie samodzielną kategorią syntaktyczną języka opisowego. Za nazwę uwa\amy taki wyraz czy wyra\enie, które nadaje się na podmiot lub na orzecznik orzeczenia imiennego w zdaniu. Nazwami są zatem np. Jan , adwokat , granit , skała magmowa , samochód , maszyna ulegająca uszkodzeniom , itd. Funktorami nazywamy wyrazy czy wyra\enia, które nie są zdaniami ani nazwami, lecz słu\ą do wiązania jakichś wyra\eń w wyra\enia bardziej zło\one. Mamy wiele rodzajów funktorów zale\nie od tego, jakiego rodzaju wyra\enia wią\ą one w bardziej zło\oną całość, oraz od tego, jakiej kategorii syntaktycznej jest wyra\enie, które powstaje w wyniku tego powiązania. Ze względu na fakt, czy w wyniku powiązania wyra\eń składowych powstaje zdanie czy nazwa, rozró\niamy funktory zdaniotwórcze oraz funktory nazwotwórcze. Wyró\niamy tak\e funktory funktorotwórcze, wią\ące prostsze funktory w ten sposób, \e powstają funktory bardziej zło\one. funktory w ten sposób, \e powstają funktory bardziej zło\one. Wyrazy czy wyra\enia, które są przez jakiś funktor wiązane w zło\oną nazywamy argumentami tego funktora. W związku z tym wyró\niamy funktory o argumentach zdaniowych oraz funktory o argumentach nazwowych, funktory mające jeden, dwa, albo nawet więcej argumentów danego rodzaju. Aby łatwo odró\niać rodzaje funktorów wprowadzmy następujący sposób ich oznaczania. Przyjmijmy, \e litera z oznacza jakieś zadania, a litera n jakieś nazwy. Charakterystykę funktora podajemy, zapisując nad kreską za pomocą Charakterystykę funktora podajemy, zapisując nad kreską za pomocą odpowiedniej litery, co jest tworzone za pomocą danego funktora, a pod kreską zapisujemy, ile i jakiego rodzaju argumentów wymaga dany funktor, poprzez wypisanie stosownych liter. Oczywiście jest to jedynie pewien uproszczony schemat bardziej zło\onej sytuacji. Rozwa\my następujące przykłady: 1. 1. Słowo zielony jest funktorem nazwotwórczym od jednego argumentu nazwowego, co umownie określamy jako funktor rodzaju: n n Wystarczy bowiem do słowa zielony dołączyć jakąś jedną nazwę, aby powstała nazwa zło\ona, np. zielony trawnik czy zielona suknia . 2. 2. Słowo nad jest funktorem nazwotwórczym od dwóch argumentów n nazwowych n n Wystarczy bowiem dodać do tego słowa dwie nazwy, aby powstała nazwa zło\ona, np. most nad rzeką czy obraz nad tapczanem itp. 3. 3. Zwrot między ... a ... jest funktorem nazwotwórczym od trzech n argumentów nazwowych n n n Jeśli bowiem uzupełnimy ten funktor trzema nazwami, to otrzymamy nazwę zło\oną, np.: most między Warszawą a Pragą . 4. 4. Słowo śpi jest funktorem zdaniotwórczym od jednego argumentu z nazwowego n Wystarczy bowiem (zakładając, \e wiadomo, gdzie i kiedy) dodać do słowa śpi jakąś jedną nazwę Jan , Piotr , kot , aby powstało zdanie Jan śpi , Piotr śpi , kot śpi , itd. 5. 5. Słowo ogląda jest funktorem zdaniotwórczym od dwóch argumentów nazwowych z n n Nale\y bowiem dołączyć dwie nazwy: nazwę tego, kto ogląda, i nazwę Nale\y bowiem dołączyć dwie nazwy: nazwę tego, kto ogląda, i nazwę tego, co jest oglądane, aby powstało odpowiednie zdanie, dorzeczne ( Jan ogląda kota ) czy niedorzeczne ( Kamień ogląda tchnienie ), ale w ka\dym razie składne, choć fałszywe, jako \e w trzezwym, niepoetyckim języku fałszem jest, \e kamień cokolwiek ogląda, i a na dodatek ogląda westchnienie. 6. 6. Zwrot nie jest tak, \e ... jest funktorem zdaniotwórczym od jednego z argumentu zdaniowego z Jeśli bowiem uzupełni się ten zwrot dowolnym zdaniem, to powstanie zdanie zło\one z funktora i ze zdania-argumentu, np. Nie jest tak, \e zdanie zło\one z funktora i ze zdania-argumentu, np. Nie jest tak, \e Jan śpi . 7. 7. Natomiast zwrot składający się ze stów chocia\ ..., to ... jest funktorem zdaniotwórczym od dwóch argumentów zdaniowych z z z Za pomocą bowiem tego funktora mo\na budować zdania zło\one z dwóch zdań składowych, nap. Chocia\ Jan śpi, to Piotr czuwa . 8. 8. Słowo głęboko , podobnie jak inne przysłówki, jest funktorem funktorotwórczym od argumentu funktorowego. Jeśli bowiem dołączymy od tego słowa funktor śpi , to otrzymamy funktor zdaniotwórczy od (jednego w tym przypadku) argumentu nazwowego ( głęboko śpi ). Zapis kategorii takiego funktora jest dość zło\ony: ( głęboko śpi ). Zapis kategorii takiego funktora jest dość zło\ony: z n z n Oczywiście mo\na mno\yć całe mnóstwo przykładów innych funktorów funktorotwórczych i to dowolnie skomplikowanych. Zapisywanie w takiej szczególnej postaci charakterystyki ró\nych funktorów ułatwia zrozumienie struktury wypowiedzi zło\onej. Rozpatrzmy to na przykładzie wypowiedzi: Rozsądny student uwa\nie słucha wykładu . Charakterystyka syntaktyczna wyra\eń składających się na tę wypowiedz przedstawia się następująco: z n n n z n n z n n n n n Jak to określiliśmy, wyra\enia zaliczane do jednej i tej samej kategorii syntaktycznej charakteryzuje to, \e gdy jakieś z tych wyra\eń występuje w pewnej składnej wypowiedzi zło\onej (to jest w zdaniu czy nazwie zło\onej), mo\na je zastąpić w tej wypowiedzi dowolnym innym wyra\eniem tej\e kategorii, a całość wypowiedzi pozostanie składna, wyra\eniem tej\e kategorii, a całość wypowiedzi pozostanie składna, choćby to miała być wypowiedz dziwaczna i notorycznie fałszywa. Przykładowo, jeśli w zdaniu Rdza niszczy metal funktor niszczy zastąpimy dowolnym funktorem tej\e kategorii syntaktycznej, chocia\by funktorem szanuje , to powstanie zdanie Rdza szanuje metal . Jest to zdanie dziwaczne, ale składne! Nale\y wyraznie podkreślić, \e jedno i to samo słowo brane w ró\nych znaczeniach i w ró\nych kontekstach mo\e nale\eć do ró\nych kategorii syntaktycznych. Np. widzi w sensie nie jest niewidomy to funktor zdaniotwórczy od jednego argumentu nazwowego, a w innych przypadkach jest to funktor jednego argumentu nazwowego, a w innych przypadkach jest to funktor dwuargumentowy (np.: Jan widzi Piotra ). II.4 Role semiotyczne wypowiedzi Konkretne przypadki posłu\enia się w mowie czy w piśmie określonymi wyra\eniami mogą spełniać ró\norodne role z punktu widzenia semiotyki. Często przy tym określona wypowiedz pełni równocześnie kilka ról semiotycznych. semiotycznych. W rozwa\aniach logicznych zajmujemy się zazwyczaj ró\nymi rodzajami wypowiedzi ze względu na spełnianą przez nie rolę opisową, to znaczy zajmujemy się wypowiedziami o pewnym kształcie jako środkiem opisu, \e tak a tak jest albo tak a tak nie jest. Ta rola wypowiedzi jako środka opisu jakichś określonych stanów rzeczy jest przedmiotem zainteresowania semantyki. Obok tej roli jednak wypowiedzi nasze pełnić mogą role innego jeszcze rodzaju, będące przedmiotem zainteresowania pragmatyki. Formułowane przez nas wypowiedzi zazwyczaj nie tylko opisują pewien stan rzeczy, lecz nadto wyra\ają nasze prze\ycia, w szczególności m.in. stan rzeczy, lecz nadto wyra\ają nasze prze\ycia, w szczególności m.in. nasze przeświadczenia czy przypuszczenia, \e w rzeczywistości jest tak, jak opisuje dana wypowiedz. Przykładowo wypowiedz Jan jest chory wyra\a przeświadczenie mówiącego, \e Jan jest chory, a w ka\dym razie nadaje się do tego, by takie przeświadczenie wyrazić w języku polskim. Wypowiedzi mogą te\ wyra\ać nasze uczucia czy pragnienia. Rolę polegającą na wyra\aniu przez wypowiedzi naszych prze\yć ró\nego rodzaju nazywamy rolą ekspresywną tych wypowiedzi. Rola opisowa i ekspresywna wypowiedzi są od siebie w du\ym stopniu Rola opisowa i ekspresywna wypowiedzi są od siebie w du\ym stopniu niezale\ne. " Mo\emy formułować wypowiedzi opisujące jakiś stan rzeczy, zastrzegając się wyraznie czy choćby przez sposób dokonania wypowiedzi, \e nie \ywimy przeświadczeń, ani nawet przypuszczeń, \e jest tak, jak te wypowiedzi głoszą. " Mo\emy te\ formułować wypowiedzi, które wyłącznie dają wyraz, naszym prze\yciom, np. bólu czy gniewu, a niczego nie opisują. Przedmiotem zainteresowania pragmatyki jest te\ rola sugestywna, jaką pełnić mogą czyjeś wypowiedzi w stosunku do ich odbiorcy. Wypowiedz mniej lub bardziej skutecznie pełni rolę sugestywną w stosunku do jej odbiorcy, jeśli oddziałuje na tego odbiorcę jako swoisty bodziec do określonego zachowania się. bodziec do określonego zachowania się. Np. wdro\ony do musztry \ołnierz, na komendę Baczność! bez namysłu reaguje przybraniem postawy zasadniczej. Taką właśnie sugestywną rolę spełniają zwłaszcza wypowiedzi rozkazujące bezpośrednio skierowane do adresata rozkazu, ale tak\e ró\nie sformułowane normy, a nawet same tylko informacje o faktach, na które zwykle reaguje się w jakiś jeden określony sposób (np. Po\ar! , Nalot! ). Nale\y zwrócić uwagę, \e formułowanie wypowiedzi ustnych czy pisemnych w określonych okolicznościach \ycia społecznego jest zwykle czynnością społeczną, poprzez którą dokonujemy aktu poinformowania innych czy wezwania do jakiegoś postępowania, czy te\ aktu zobowiązania się do czegoś, przyrzeczenia czegoś itp. te\ aktu zobowiązania się do czegoś, przyrzeczenia czegoś itp. Wyró\nia się w związku z tym rolę performatywną niektórych wypowiedzi w danym środowisku kulturowym, polegającą na tym, \e poprzez wygłoszenie (czy te\ napisanie lub podpisanie) tych wypowiedzi w określonym układzie \ycia społecznego dokonuje się takich aktów o charakterze umownym, konwencjonalnym, jak np. zło\enie przyrzeczenia, przyjęcie zobowiązania, nadanie komuś imienia, wydanie wyroku, ustanowienie normy prawnej itp. Przykłądowo dla wa\ności aktu wydania wyroku konieczne jest to, by sędzia (czy sędziowie składu sądzącego) podpisał i ogłosił wypowiedz o określonej treści bez podpisania i wygłoszenia takiej wypowiedzi nie dojdzie, według obowiązujących przepisów proceduralnych, do aktu wydania wyroku. wydania wyroku. Wypowiedz rozpatrywana w jej roli performatywnej sama przez się niczego nie opisuje, nie wyra\a \adnych prze\yć, nie sugeruje \adnych zachowań, chocia\ jej dokonanie w nale\yty sposób stać się mo\e podstawą obowiązywania nakazów określonego rodzaju. W związku z rozró\nieniem ró\nych ról wypowiedzi nale\y odpowiednio dostrzegać ró\norodność znaczeń tych wypowiedzi. Znaczenie jakiegoś wyra\enia w danym języku nie ogranicza się do jego znaczenia opisowego, do ustalenia się reguł, według których danemu wyra\eniu nale\y przyporządkowywać myśl o takim, a nie innym stanie wyra\eniu nale\y przyporządkowywać myśl o takim, a nie innym stanie rzeczy. Niewątpliwie ma te\ w języku polskim określone znaczenie wypowiedz np. Ach, jakie to smaczne! a mianowicie ustaliła się reguła, \e w ten sposób wyra\a się zadowolenie z prze\ywanej przyjemności smakowej tyle tylko, \e nie jest to znaczenie opisowe, a jedynie znaczenie ekspresywne. Znając ró\norodne role, które pełnią wypowiedzi formułowane w określonym języku, zrozumieć mo\na, na czym polega proces porozumiewania się ludzi w tym języku. Otó\ osoba będąca twórcą znaku, dą\ąc do wywołania świadomości i Otó\ osoba będąca twórcą znaku, dą\ąc do wywołania świadomości i nnej osoby, odbiorcy znaku, myśli określonego rodzaju, wypowiada słowa, którym według reguł znaczeniowych danego języka przyporządkowana jest właśnie taka myśl. Jeśli twórca znaku nale\ycie zna te reguły i u\ył słów w odpowiednim znaczeniu, a odbiorca, równie\ znający te reguły, nale\ycie dosłyszał czy dostrzegł te słowa i przyporządkowuje im myśl taką właśnie, jaką zamierzał wywołać twórca znaku to dochodzi do porozumienia między twórcą a odbiorcą znaku. Oczywiście mo\e dojść do porozumienia równie\ wtedy, gdy twórca i odbiorca znaku dla danego szczególnego przypadku uzgodnili między sobą znaczenie jakichś słów czy te\ innego rodzaju znaków. Jeśli natomiast wypowiedziane przez twórcę znaku słowa wywołają u Jeśli natomiast wypowiedziane przez twórcę znaku słowa wywołają u odbiorcy myśl innego rodzaju ni\ ta, którą zamierzał wywołać twórca, mówi się, \e powstało między nimi nieporozumienie. Z kolei jeśli słowa przez kogoś wypowiedziane czy napisane nie wywołały, jako znak, u odbiorcy myśli o określonej treści, mówi się, \e nastąpiło niezrozumienie danej wypowiedzi. Nieporozumienie mo\e powstać czy to dlatego, \e któreś z u\ytych słów czy wyra\eń zło\onych ma w danym języku kilka znaczeń, czy dlatego, \e twórca lub odbiorca mylą się co do tego, jakie znaczenie mają wypowiedziane słowa w danym języku, albo nie uzgodnili między sobą odmiennego znaczenia danych słów. odmiennego znaczenia danych słów. Niezrozumienie mo\e być spowodowane tym, \e odbiorca nie zna znaczenia określonych słów w danym języku, albo tym, \e mówiący u\ył słów, które nie mają ustalonego znaczenia w danym języku. III. Nazwy III.1 Pojęcie nazwy Nazwa jest to wyraz albo wyra\enie rozumiane jednoznacznie, które nadaje się na podmiot lub orzecznik orzeczenia imiennego w zdaniu. Orzeczenie imienne to orzeczenie stwierdzające o podmiocie, \e jest on taki a taki, np. \e Jan jest adwokatem, stał się adwokatem, został adwokatem itp. Jan i adwokat są nazwami, albowiem wyrazy te mogą stać się podmiotem względnie orzecznikiem w zdaniu. Podobnie praworządność to nazwa i wyra\enie fundament siły Rzeczypospolitej Polskiej te\ jako całość jest nazwą, jak to widać ze zdania: Praworządność jest fundamentem siły Rzeczypospolitej Polskiej . Ze względu na liczbę wyrazów wchodzących w skład nazwy rozró\niamy " nazwy proste, składające się z jednego tylko wyrazu, i " nazwy zło\one, składające się z więcej ni\ jednego wyrazu. Skrypt , drzewo , student itp. to nazwy proste, zaś wyra\enia osoba obecna na wykładzie , czy student pierwszego roku administracji, zamieszkały w mieście poło\onym nad Silnicą to nazwy zło\one. Nazwa to nie to samo co rzeczownik! W podanych przykładach nazwy zło\one zbudowane są z całego zespołu rzeczowników, czasowników, przymiotników, zaimków, przyimków. Równie\ i nazwa prosta mo\e nie być rzeczownikiem np. nazwy zawarte w zdaniach: Zdrowy pracuje , Rozpaczać jest to przydawać zło do zła , Tamta jest sympatyczna . III.2 Nazwy konkretne i abstrakcyjne Ze względu na to, do czego nazwy sie odnoszą, rozró\niamy: " nazwy konkretne, które są znakami rzeczy (np. stół ) albo osób (np. sędzia ), ewentualnie czegoś, co wyobra\amy sobie jako rzecz lub osobę (np. kwiat paproci . nimfa ), " nazwy abstrakcyjne, które nie są znakami rzeczy czy osób ani czegoś, co sobie jako rzecz czy osobę wyobra\amy. Wskazują one na pewną cechę wspólną wielu przedmiotom (np. czerń ), pewne zdarzenie czy stan rzeczy (np. płacz , kradzie\ , cisza ) albo na pewien stosunek między przedmiotami (np. braterstwo , wy\szość ). Czarny przedmiot to nazwa konkretna, nazwa czegoś, co jest czarne. Ale czerń to nazwa abstrakcyjna, bo ta nazwa nie wskazuje na rzeczy, lecz na to, co w pewnych rzeczach podobne. Koniecznie odnotujmy, \e niekiedy mogą powstawać niejasności, czy słowami posługujemy się w danym przypadku jako nazwami abstrakcyjnymi, czy konkretnymi. Np. wyrok to nazwa konkretna, jeśli mamy na myśli arkusz papieru, na którym zapisano treść wyroku, a nazwa abstrakcyjna jeśli chodzi nam o sam akt wydania zapisano treść wyroku, a nazwa abstrakcyjna jeśli chodzi nam o sam akt wydania wyroku. Nazwami abstrakcyjnymi nale\y posługiwać się o tyle ostro\nie, \e często ulegamy przy tym pokusie, by dopatrywać się jakichś rzeczy, których nazwy te byłyby znakami. A przecie\ nie ma jakiejś takiej rzeczy, która nazywałaby się piękno , bo piękno to nie rzecz, lecz cecha wspólna wszystkim rzeczom z czyjegoś punktu widzenia pięknym, itp. Chocia\ nic nie stoi na przeszkodzie, by formułować np. zdanie: Sprawiedliwość ukarała przestępstwo , to jednak lepiej pozostawić taki sposób mówienia poetom i wypowiadać się w sposób mo\liwie najbardziej konkretny, np.: Sędzia wymierzył przestępcy karę . Jeśli takie poetyckie podejście nie spowoduje większych kłopotów Jeśli takie poetyckie podejście nie spowoduje większych kłopotów przy rozwa\aniu spraw potocznych, to przy rozwa\aniach natury teoretycznej nieostro\ność w posługiwaniu się nazwami abstrakcyjnymi łatwo mo\e sprowadzić na bezdro\a gadaniny nie wiadomo o czym. Ten, kto dopatruje się jakiegoś fizykalnego, to znaczy zajmującego w jakimś czasie jakąś przestrzeń, przedmiotu, który odpowiadałby nazwie abstrakcyjnej, popełnia tzw. błąd hipostazowania. III.3 Desygnat nazwy Desygnatem danej nazwy określamy przedmiot, którego ta nazwa jest znakiem. To, co, nosimy na stopach, jest desygnatem nazwy buty . Ten, kto właśnie prowadzi wykład z logiki prawniczej, jest desygnatem nazwy człowiek . nazwy człowiek . Jeśli wska\emy na zielony, płaski przedmiot wiszący na ścianie naprzeciw drzwi wejściowych do auli i powiemy: To jest tablica to powiemy prawdę; jeśli zaś powiemy: To jest drzewo to powiemy nieprawdę. Desygnatem danej nazwy jest ka\dy przedmiot, o którym trafnie orzec mo\na daną nazwę. Nazwa oznacza swe desygnaty i z tego punktu widzenia nazwami interesuje się semantyka. Podane przykłady ukazały desygnaty nazw konkretnych rzeczy albo osoby, czyli przedmioty w ścisłym znaczeniu, przedmioty zajmujące w jakimś określonym czasie jakąś określoną część przestrzeni. Niemniej słowo przedmiot mo\e być czasem u\ywane w znaczeniu szerszym. szerszym. Mówi się mianowicie, \e przedmiotem naszej myśli jest to, ku czemu zwraca się nasza myśl. A przecie\ mo\e się ona zwracać nie tylko ku rzeczom, ale i ku cechom wspólnym dla wielu rzeczy, ku stosunkom, ku zdarzeniom itd. Co więcej myśl naszą mogą zaprzątać nie tylko wyobra\enia tego, co jest, lecz równie\ twory naszej wyobrazni. Mając na uwadze tak szerokie rozumienie słowa przedmiot , mo\emy mówić, \e np.: " liczba 3 jest desygnatem nazwy liczba nieparzysta , " czyn oszusta jest desygnatem nazwy przestępstwo , " sprawiedliwość, pojmowana jako skłonność jakiegoś człowieka do " sprawiedliwość, pojmowana jako skłonność jakiegoś człowieka do postępowania w sposób sprawiedliwy, jest desygnatem nazwy cnota . Ten sposób rozumienia słowa przedmiot nasuwa jednak wiele wątpliwości, np.: " czy jest jedno piękno, czy tyle, ile przedmiotów pięknych dla jakichś ludzi w jakiejś chwili, " co to znaczy, \e istnieją liczby nieparzyste, a nie istnieje liczba naturalna większa od ka\dej innej liczby naturalnej. Mimo tych wątpliwości pewny jest fakt, \e nie mo\na uto\samiać przedmiotu naszych myśli z przedmiotem-rzeczą. Ze względu na te trudności z określeniem desygnatu nazwy abstrakcyjnej posługiwać się będziemy głównie przykładami abstrakcyjnej posługiwać się będziemy głównie przykładami dotyczącymi desygnatów nazw konkretnych. III.4 Nazwy indywidualne i generalne Nazwy indywidualne to takie nazwy, które słu\ą do oznaczania poszczególnych właśnie tych a nie innych przedmiotów, a równocześnie nie przypisują przez to danemu przedmiotowi takich czy innych właściwości wyró\niających go. Nazwa indywidualna, taka jak np. Kielce , Silnica , Jan Kowalski , słu\y danemu przedmiotowi tak długo, jak długo zachowuje on ciągłość istnienia, lub nie zostanie mu uprzednio dana nazwa zmieniona na inną, co więcej nazwa indywidualna słu\y bez względu na cechy tego przedmiotu. Skoro raz niemowlę nazwano: Jan Kowalski, to nazwa ta będzie mu słu\yć, chocia\ kolejno stanie się ono chłopcem, młodzieńcem, dojrzałym mę\czyzną, starcem; chocia\ będzie kolejno brunetem, siwym, łysym; choć zmieni zawód, stan cywilny, obywatelstwo, czy inne cechy. Zauwa\my, \e nazwy indywidualne mogą być nadawane nie tylko przedmiotom rzeczywistym, ale i przedmiotom jedynie wyobra\onym, np. postaciom literackim (np. Michał Wołodyjowski ) czy występującym w dziele literackim wyimaginowanym miejscowościom. Dla odmiany nazwy, które przysługują przedmiotom ze względu na jakieś cechy, które tym przedmiotom przypisujemy, nazywamy nazwami generalnymi. Nazwy generalne, np.: drzewo , krzesło , student administracji , odnoszą się do wszelkich przedmiotów danego rodzaju, a więc odnoszą się do wszelkich przedmiotów danego rodzaju, a więc przedmiotów mających cechy budynku, krzesła, studenta administracji. W pewnych przypadkach mo\e istnieć jeden tylko przedmiot mający odpowiednie cechy (np. gdy szukamy desygnatu nazwy generalnej najwy\sza góra na świecie ), a nawet w ogóle mogą nie istnieć przedmioty o odpowiednich cechach ( kulisty sześcian , szklana góra , krasnoludek ). Jeden przedmiot mo\emy nazwać przy u\yciu tak nazwy indywidualnej, jak generalnej, bowiem najsłynniejsze z pierników miasto w Polsce to nazwa generalna, która oznacza to samo, co nazwa indywidualna Toruń . Mo\e być równie\ tak, \e jedna nazwa w zale\ności od kontekstu raz staje się nazwą indywidualną, a raz generalną. Jako przykład rozwa\my słowo Zofia . Choć wiele kobiet nosi to imię, to u\ywając tego słowa odnosimy je zazwyczaj do pewnej określonej właśnie tej a nie innej, kobiety. Ale jeśli dla odmiany mówimy np.: Ka\da Zofia ma imieniny 15 maja , to słowo Zofia staje się nazwą generalną, bo rozumiemy je w sensie: kobieta, która ma tę cechę, \e dano jej imię Zofia . Zauwa\my jeszcze, \e nazwy mogą ewoluować wraz z rozwojem języków. Przykładowo nazwa Krzywousty , która dziś, z naszego punktu widzenia, jest nazwą indywidualną, początkowo, przed wiekami, wskazywała na pewną osobę poprzez jej cechy. wskazywała na pewną osobę poprzez jej cechy. U W A G A Przepisy prawa ustanawiają nakazy dla takich a takich obywateli oznaczonych nazwą generalną. Z kolei urzędy, stosując prawo, ustanawiają na tej podstawie normy dla obywateli oznaczonych nazwami indywidualnymi. Przykładowo więc odró\nianie nazw indywidualnych i generalnych jest niezbędnie potrzebne zwłaszcza przy rozwa\aniach dotyczących prawa cywilnego. III.5 Treść nazwy Nazwy generalne odnoszą się do wszystkich przedmiotów mających pewien określony zespół cech. Przykładowo nazwa samolot takie ma znaczenie w języku polskim, \e odnosimy ją do ka\dego przedmiotu, który jest: odnosimy ją do ka\dego przedmiotu, który jest: 1) urządzeniem przystosowanym do swobodnego lotu w powietrzu; 2) cię\szym od wypartego przez nie powietrza; 3) poruszanym silnikiem o takiej czy innej konstrukcji; 4) o nieruchomych płatach nośnych. Taki zespół cech łącznie przysługuje ka\demu samolotowi i tylko samolotowi, a nie np. szybowcowi, sterowcowi, śmigłowcowi, spadochronowi, rakiecie kosmicznej itd. Treścią jakiejś nazwy generalnej nazywamy taki zespół cech, na podstawie którego osoba u\ywająca danej nazwy we właściwy dla danego języka sposób gotowa jest uznać jakiś dowolny przedmiot za desygnat tej nazwy, jeśli stwierdzi w nim te cechy łącznie, a przy stwierdzeniu braku którejś z nich odmówić charakteru desygnatu tej stwierdzeniu braku którejś z nich odmówić charakteru desygnatu tej nazwy. Np. treścią nazwy pęczak w języku polskim jest zespół cech: 1) coś, co jest kaszą, 2) jęczmienną, 3) bardzo grubą. Wszystko, co ma te trzy cech, mo\e być nazwane pęczakiem i tylko to, co te trzy cechy łącznie posiada. Nie ka\da bardzo gruba kasza jest pęczakiem, tylko jęczmienna. Nie ka\da kasza jęczmienna jest pęczakiem, tylko bardzo gruba. Kto wiedząc, \e ma do czynienia z bardzo grubą kaszą jęczmienną, odmawia jej nazwy pęczak , ten widocznie nie zna treści nazwy pęczak , nie zna jej znaczenia w języku polskim. Dziękuję za uwagę! Dziękuję za uwagę! Dziękuję za uwagę! Dziękuję za uwagę!